EEN LOUIS II DE LA HAYE-ORGEL IN DE SINT-PIETERSKERK VAN LILLE* Lic. hist. W. Van den Branden

Transcriptie

1 EEN LOUIS II DE LA HAYE-ORGEL IN DE SINT-PIETERSKERK VAN LILLE* Lic. hist. W. Van den Branden De Sint-Pieterskerk te Lille bezit, zoals vele bedehuizen in het gebied van de vroegere Nederlanden, nog een orgel dat kan bogen op een respectabele ouderdom. Alhoewel eenvoudig wat het uitzicht betreft, heeft dit orgel toch een belangrijke kunsthistorische waarde op het vlak van de orgelbouw in de Nederlanden. Inderdaad, want dit orgel werd gebouwd door niemand minder dan Louis II del Haye of de la Haye. Dat dit buiten alle betwisting staat, zal verder blijken uit deze uiteenzetting. Alhoewel Louis II del Haye (ca Antwerpen ) nogal duidelijk bekend staat op het gebied van de organografie, zijn slechts weinige scheppingen van hem nog bekend. In Nederland vinden wij van hem nog orgels te Gouda (2), Moordrecht (1) en te Bergen-op-Zoom (1). In België zijn slechts het deels bewaarde orgel van het Sint-Elisabethgasthuis te Antwerpen en het thans verdwenen orgel van de Onze-Lieve-Vrouwkapel te Antwerpen aan hem toegeschreven (1). Verder leverde Louis II del Haye volgens de kerkrekeningen van Oud-Turnhout van een orgel in die gemeente. Hij ontving toen guldens 10 stuivers 'voor. maecken en stellen van 't gemelt orgel' (2). Daarnaast is er nog onderhouds- en restauratiewerk van hem geregistreerd. Met als bouwjaar 1761 blijkt het Lilse kerkorgel bovendien het tot nu toe tweede oudste werk te zijn van deze illustere orgelbouwer (3). Voor de beschrijving van dit kunstgewrocht verlaten wij ons op de bijgevoegde foto's. Het kerkarchief van Lille bezit nog genoeg gegevens om de geschiedenis van dit merkwaardig muziekinstrument te reconstrueren. Reeds in 1742 beslisten de 'proviseurs ende regenten vande kercke ende gemeynte alhier... te doen stellen ende fabriceren een orgel tot meerder glorie Godts ende bevorderinge des selfs dienst...' Een contract werd opgemaakt met de koster, Jan-Baptist Paeshuys, om het aan te kopen orgel te bespelen mits een vergoeding van twaalf guldens per jaar (4). Wegens de zware lasten van de toen heersende Oostenrijkse successie-oorlog en het daarµuitvolgend geldtekort werden de aankoopplannen opgeborgen. Het was Cornelis Vincken, pastoor te Lille ( ), die aan Louis del Haye omstreeks 1760 opdracht gaf tot het maken van een orgel voor de Sint- Pieterskerk te Lille. Die gelegenheid werd hem geschonken door het feit dat ene Jan Segers 97

2 De orgelkast na de restauratie in (Volgens orgelmaker Stevens dateerden heel wat orgelpijpen nog van de achttiende eeuw, zodat we mogen stellen dat dit kerkorgel nog heel wat elementen van Louis II del Haye bevat.) Omdat het majestueuze orgel tegen de zijmuur van het oksaal werd geplaatst, komt het in de neogotische Sint-Pieterskerk niet meer tot zijn volle recht. Jammerlijke afbraak en verbouwing van dit oksaal in 1927 maakt dat de gunstige situatie van vroeger niet meer kan hersteld worden. Foto: Jozef Aerts. 98

3 honderd guldens courant had gelegateerd 'ten dinste van een orgel ende een jaergetijde' (5). Zonder twijfel moest dit orgel de bekroning betekenen van het in 1755 klaargekomen oksaal (6). Louis del Haye levert een model voor de orgelkast waarvoor hij 4 guldens 4 stuivers ontvangt in 1760 (7). Naar dit model maken Jacobus en Norbert Verbueken, schrijnwerkers te Herentals, een eiken orgelkast, wat hen gedurende het jaar 1760 respectievelijk 21 guldens (8), 19 guldens 1 stuiver (9) en 13 guldens 4 stuivers (10) opbrengt. Jan-Baptist van Eeckhoven, smid, voorziet de kast van sloten en ijzerwerk voor 4 guldens en 16 stuivers (11). Aan de orgelbouwer wordt een voorschot van 2 guldens 2 stuivers gegeven voor twee 'stenen' op de blaasbalgen (12). Te Antwerpen wordt dan in het atelier van Louis del Haye het orgel in de orgelkast gebouwd en wordt de orgelkast versierd met beeldhouwwerk en loofwerk door een zekere sr. Marchelli, beeldhouwer te Antwerpen. De kerk van Lille betaalt de beeldhouwer voor zijn werk op kermisdag 1761: 61 guldens 3 stuivers 3 duiten (13). Zonder twijfel werd het houten medaillon, dat de heilige Cecilia aan het orgel voorstelt, ook door deze sr. Marchelli gesneden (14). Voor het vergulden van de orgelkast en deze sieraden ontvangt schilder Geraert van der Heyden op 16 juli guldens courant (15). In datzelfde jaar is het orgel volledig afgewerkt, want Jan-Baptist Aerts van Lille vervoert alsdan het orgel van Antwerpen naar Lille. Onkosten aan weggeld en verteer: 6 guldens 10 stuivers (16). Voor zijn werk wordt Louis del Haye op korting afbetaald: - in 1761 : 42 guldens 15 stuivers (17) - in 1761 (Lille kermis) : 100 guldens courant (18) - in 1762 (16 januari) : 100 guldens courant (18bis) - in 1764 : 100 guldens courant (19) - in 1765 (21 februari) : 100 guldens courant (20) - in 1766 (13 februari) : 105 guldens 5 stuivers courant (21). Verder vinden wij nog een ongedateerde quitantie van 100 guldens courant in het kerkarchief. Mogelijk is dit een bedrag dat in 1763 aan de orgelbouwer betaald werd (22). Op de vraag naar de prijs die aan Louis del Haye betaald is, moeten wij alsnog het antwoord schuldig blijven. Het kerkarchief geeft hierop twee verschillende mogelijke antwoorden. Bij de optelling van de bovenstaande bedragen komen wij tot het bedrag van 548 of 648 guldens. In de quitantie van de afbetaling van 1761 lezen wij echter: '...Aen Cnaeps voor rekening van den orgelmaker De la Haye als corting op restant van 100 ducantons of 315 guldens...' (23). De mogeliikheid bestaat dus dat Louis del Haye boven de vermelde bedragen reeds een voorschot had ontvangen. Het is wel interessant te weten welke orgelbouwers er verder aan het orgel gewerkt hebben. 99

4 - 1790: N. Van Hirtum ontvangt 30 gulden courant voor het zuyveren en stellen van de orgel van Lille (24) en 1820: 'Aen D heer Rifflart orgelmaeker voor jaerlyckx onderhoud van het orgel: 7 gulden' (25) : Gebroeders Antoon en J. Franssen, respectievelijk van Hechtel en Roermonde (Nederland). In 1842 vergroten en verbeteren zij het orgel, wat hun 300 frank opbrengt, en hetzelfde jaar krijgen zij 40 frank voor het aanbrengen van een octaaf bij de viervoeter prestant (26). In 1850 repareren zij het orgel en brengen zij er een nieuw octaafkoppel aan. De onkosten bedragen alsdan 155,36 frank (26bis) : P. Stevens-Vermeersch, kerkorgelmaker te Duffel. Op 20 november 1892 keurt de kerkfabriek van Lille het herstel of het maken van een nieuw orgel goed: '...Overwegende dat het orgel dezer kerk in zeer slechten staat is, zoodanig dat kleine herstelling niet meer helpen kan, en het hoogst noodzakelijk zou zijn met het gebruik van hetgene dienen kan, eene groote herstelling te doen of een nieuw te laten maken; Gezien bet bestek der onkosten van een nieuw orgel, (de voorwerpen van het oud orgel kunnende dienen), opgemaakt door den heer Stevens, orgelmaker te Duffel, beloopende tot fr Besluit: 1 De heer Stevens, orgelmaker te Duffel, zal gelast worden in onze kerk een nieuw orgel te vervaardigen, volgens bet bestek door hem opgemaakt, mits de som van fr waarvan 2/3 zullen uitbetaald worden onmiddellijk na de plaatsing en het overige 1/3 zes maanden na de plaatsing en goedkeuring...' (27). Deze aanbesteding werd door de Bestendige Deputatie van de Provinciale Raad van Antwerpen goedgekeurd op 3 maart Het bisdom, toen nog Mechelen, had dit reeds gedaan op 15 februari 1893 (27bis). Het werk van Louis del Haye was voor een deel verloren, maar het bleef waarschijnlijk gelukkig bij een zeer grondige restauratie, zoals pastoor Segers (pastoor te Lille ) regelmatig getuigt, zodat de orgelkast en verscheidene orgelpiipen behouden bleven. Daarna volgen nog enkele controles en herstellingen: : Jos Stevens uit Duffel ontvangt voor het stemmen van het orgel voor elk jaar 10,00 fr. (28); - 17 maart Gerard D'Hondt uit Herselt herstelt het orgel (29). In 1959 volgt nog een grondige restauratie en wordt het orgel sterk omgebouwd. De orgelblazer verliest dan voortaan zijn functie, want het orgel wordt geëlektrificeerd. Bovendien wordt een tweede klavier aangebracht, waarvoor de nieuwe houten orgelpijpen naast het orgel worden geplaatst. Op 4 augustus zijn deze ingrijpende 'restauratiewerken' beëindigd. De tweede betaling bedraagt fr. (29bis). Het was orgelmaker Gerard D'Hondt die het werk tot een goed einde bracht. 100

5 De huidige pastoor, Louis Van den Heuvel, gaf in 1985 opdracht aan Pelst- D'Hondt, orgelmakers te Herselt, om het Lilse kerkorgel grondig na te zien en te herstellen. Dit restauratiewerk kostte de parochie frank, maar daarmee blijft een belangrijk cultuur-historisch muziekmonument dan ook voor het nageslacht bewaard. In 1927 zou het oksaal in Louis XIV-stijl, die bij de herbouwing van het kerkschip in 1912,1913 bewaard bleef, ingekort zijn. Hierbij werd het orgel, dat met de prestant (voorste orgelpijpen) naar het schip gekeerd stond, tegen de rechtermuur van de hoogzaal geplaatst, wat de klank zeker niet ten goede komt (30). Het is bij deze operatie dat het medaillon van Sinte-Cecilia werd afgezaagd, daar het orgel,anders niet binnen het ingekorte oksaal kon (31). Dit medaillon, in hout gesneden, stelt Sint-Cecilia aan het orgel voor. Het was eertijds de bekroning van de top van het orgel, maar werd bij de verplaatsing van het orgel in 1927 botweg afgezaagd en bekleedt nu de wand tegenover het muziekinstrument. Dit medaillon is zonder twijfel een werk van de Antwerpse Italiaan Marchelli en dateert van Foto: Jozef Aerts. 101

6 De ontmantelde orgelkast tijdens het grondig nazicht en herstel in Foto: Walter Van den Branden. 102

7 Een vakman met een eeuwenoud en nobel ambacht aan het werk. De oudste orgelpijpen vroegen dringend om zuivering en herstel (1985). Foto : Walter Van den Branden. BIJLAGE: Acte over het orgel spelen, Alsoo de proviseurs ende Regenten vande Kercke ende gemeynte alhier geintentioneert zijn van in de kercke alhier te doen stellen ende fabriceren een orgel tot meerder glorie Godts ende bevorderinge des Selfs dienst, Ende vermits den actueelen coster Paeshuys maer en is aengenomen op den sanck sonder spel soo sijn wij schouteth ende schepenen van alhier op aggreatie der gegoydens met ditto coster geaccordeert alsvolgt, In den eersten soo sal den coster gehouden zijn op het te stellen orgel te speelen alle diensten, hooghmissen, loven, jaergeteyden missen sonder eenigen last ofte verhooginge, dan sal daer voor profijteren het reght het gene hij voor het singen der geseyde diensten van oudts getrocken heeft:,: Allen d'welck geconsidereert zijnde door de gemijnte van Lille aen hem actueelen coster jaerelijcx sal toegevoeght ende betaelt worden eene somme van twalf guldens sijns costers leven geduerende ofte emmers soo lange als hij den geseyden dienst bequaem is om te doen waer van den inganck sal zijn soo haest als hij met 103

8 het spelen sijn begin sal genomen hebben, Ende dit alles sonder consequentie ofte gevolgh van andere opvolgende costers ofte kerckbedienders, Waeromme wij schouteth, schepenen beneffens ditto coster dese hebben onderteeckent desen 17en April 1742:,: Jan Baptist Paeshuys A:F.- Noydens schouteth Simon Vermeuten Jan Baptist Wouters Willem Wouters Peeter Wouters Jan Fransus de Roover Hendrick Paesbuys R.A.A.-G.A. Lille, Reeks III (1-154), nr Quitantie van 16 januari 1762 met handtekening van Louis del Haye. (Lille, Kerkarchief Lille, kerkrekeningen.) 2. Quitantie van 21 februari (Lille, Kerkarchief Lille, kerkrekeningen.) VOETNOTEN *Deze studie werd afgeleverd in 1980 en diende o.a. tot basis van J. AERTS en J. WILLEMS, Lille Het Croatendorp, Lille, 1981, blz (1) G. POTVLIEGHE, Les grandes familles: De la Haye et Van Peteghem, in F. PEETERS en M. VENTE, De orgelkunst in de Nederlanden van de 16de tot de 18de eeuw, s.l., 1971, blz (2) E. VAN AUTENBOER, Aantekeningen over orgels te Turnhout en omgeving, in Taxandria, Turnhout, (1967), dl. 39, blz (3) Op het ogenblik is het Ministerie van Nederlandse Cultuur bezig met de inventarisatie van alle kerkorgels in Vlaanderen. Pas bij de beëindiging van dit tijdrovend werk, kan de plaats van het Lilse orgel in ons orgelpatrimonium vastgesteld worden. Zonder twijfel zullen door deze opzoekingswerken meerdere werken van Louis II del Haye gekend worden. A. FAUCONNIER, Inventarisatie van het Vlaamse orgelpatrimonium, in Open deur, Brussel, (1977), dl. 9-10, blz , (Tijdschrift van het Ministerie van Nederlandse Cultuur). (4) R.A.A.-G.A. Lille, Reeks III (1-154), nr. 32, acte over het orgel spelen, (Zie bijlage.) (5) R.A.A.-G.A. Lille, Reeks III (1-154), nr. 22, protocollen 1758, , nr. 13. (6) F. DONNET, Inventaris van de kunstvoorwerpen bewaard in de openbare gestichten der provincie Antwerpen, deel VI, Antwerpen, 1912, blz (7) K.A.L., nr. VI, kerkrekeningen Zie ook TV.A. (8) Ibid., 21 dagen gewerkt, betaald op (9) Ibid., 32 en 1/4 dagen gewerkt, betaald op (10) Ibid., voortijds arbeidsloon, betaald op

9 (11) K.A.L., nr. V2, kerkrekeningen 1760: copiën. (12) K.A.L., nr. V1, kerkrekeningen (13) Ibid. (14) Op 24 oktober 1911 was dit medaillon nog boven op de orgelkast aangebracht. F. DONNET, o.c., blz (15) K.A.L., nr. V1, kerkrekeningen (16) K.A.L., nr. A47, kerkrekeningen (I 7) K.A.L., nr. V2, kerkrekeningen Zie ook TV.A. (18-18bis) K.A.L., nr. VI, kerkrekeningen Zie bijgevoegd document. (19) K.A.L., nr. V2, kerkrekeningen (20) K.A.L., nr. VI, kerkrekeningen Zie bijgevoegd document. (21) K.A.L., nr. V2, kerkrekeningen Zie ook TV.A. (22) Een andere mogelijkheid is dat het hier de originele quitantie van 1761 of 1764 betreft. K.A.L., nr. VI, kerkrekeningen ongedateerd. (23) K.A.L., nr. V2, kerkrekeningen (24) Lille, Arch. M.V.d.B. (privé, niet geïnventariseerd). N. Van Hirtum was orgelmaker te Hilvaren- beek (Nederland). E. VAN AUTENBOER, o.c., blz (25) Lille, Arch. M.V.d.B., Rekening Bewys voor Jan Raeymaekers. (26-26bis) K.A.L., nr. TV.36. Voor de verklaring van de termen, gebruikt voor een orgel, verwijzen wij naar een encyclopedia onder het trefwoord 'orgel'. (27-27bis) K.A.L., verzameling orgel. (28) Lille, Arch. M.V.d.B., ordonnanties van betaling. 1906,1907. (29-29bis) K.A.L., verzameling 'orgel'. (30) Over de beschrijving van deze hoogzaal, zie F. DONNET, o.c., blz (31) Naar een betrouwbare mondelinge bron, Leopold Diels ( ), oud-burgemeester van Lille. Opmerking betreffende de bronnen: Verscheidene geciteerde bronnen uit het K.A.L. zijn copiën, overschreven van oudere rekeningen en gegevens door pastoor Segers (pastoor te Lille ). Bij het doornemen van het hele kerkarchief blijkt dat deze pastoor weinig fouten maakte bij het overschrijven. Mijns inziens mogen we de gegevens, die hij van verloren gegane papieren overnam, dan ook als betrouwbaar en juist beschouwen. Lijst van de gebruikte afkortingen: - Arch. M.V.d.B. Archief Marcel Van den Bosch (privé) - G.A. Gemeente-archief - ibid. Ibidem = zelfde als voorgaande noot - Ill. geïllustreerd - K.A.L. Kerkarchief Lille te Lille - O.C. Opere citato = reeds vermeld werk - R.A.A. Rijksarchief Antwerpen - s.l. sine loco = geen plaats van uitgave vermeld - TV.A. Tweede voorlopige inventarisatie A - TV.36 Tweede voorlopige inventarisatie 36 - V.1 Voorlopige inventarisatie 1 - V.2 Voorlopige inventarisatie 2 105