NOTA VOOR HET BESTUUR. Betreft: Routekaart Margarine, Vetten en Oliën Procesefficiëntie en Biobased Economy als sleutel tot forse energiebesparingen

Transcriptie

1 1 Behoort bij punt 8 van de agenda van de 245 ste vergadering van het bestuur d.d. 19 januari 2012 NOTA VOOR HET BESTUUR Betreft: Routekaart Margarine, Vetten en Oliën Procesefficiëntie en Biobased Economy als sleutel tot forse energiebesparingen Voor u ligt de Routekaart voor de Margarine, Vetten en Oliën- (MVO) sector. De MVO- Routekaart geeft invulling aan de derde Meerjarenafspraken energie-efficiëntie (MJA3). Het afgelopen jaar heeft Productschap MVO de Routekaart in samenwerking met de bedrijven in de sector opgesteld, voortbouwend op de Voorstudie uit De doelstelling van een Routekaart is 30% energie-efficiëntieverbetering in 2020 ten opzichte van 2005, met een werkhypothese van 50% energie-efficiëntieverbetering in De MVO-sector heeft in 2010 al 8% energiebesparing uit procesmaatregelen ten opzichte van 2005 gerapporteerd. Met de in deze Routekaart benoemde innovaties en innovatietrajecten kan de sector tot 2030 hier ongeveer 23% (2,0 PJ) aan toevoegen. Een veelvoud aan energiebesparing kan echter worden behaald door in de chemie grondstoffen op basis van fossiele oliën te vervangen door producten uit de MVO-sector op basis van biomassa. Deze Routekaart past in de visie van het Productschap op de sector: een internationale concurrerende sector die zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid neemt. De MVO-sector is al sinds 1993 een actieve deelnemer aan de achtereenvolgende MJA s. Hij heeft over de gehele looptijd gemiddeld 2% efficiëntieverbetering per jaar weten te bereiken en toont met deze Routekaart aan dat hij voortvarend verder gaat op de ingeslagen weg. Als onderdeel van complexe internationale productieketens speelt hij ook een belangrijke rol in het stimuleren van duurzaamheid in aanpalende sectoren. In de Voorstudie zijn een aantal richtingen geselecteerd, die verder zijn uitgewerkt in deze Routekaart. Er zijn kansrijke innovaties geïdentificeerd, die energiewinst opleveren en een aanwijsbaar marktpotentieel hebben voor de MVO-bedrijven. Diverse gerenommeerde kennisinstellingen hebben in het kader van de Routekaart deze innovaties nader onderzocht. Per innovatie is het potentieel geschetst en is duidelijk gemaakt waar uitdagingen en randvoorwaarden liggen. Het onderzoek heeft de overtuiging versterkt dat duurzame ontwikkeling en winstgevendheid in de MVO-sector hand in hand kunnen gaan. Het onderzoek is uitgevoerd rond twee innovatiethema s. Membranen, water en energiebesparing door gedrag betreffen (interne) innovaties door proces-efficiëntie. Innovaties richting de Biobased Economy omvatten (keten-) innovaties, die gericht zijn op het produceren van innovatieve producten voor (nieuwe) markten.

2 2 Onder het thema Innovaties richting de Biobased Economy wordt onderscheid gemaakt in het valoriseren van oliën en vetten en het valoriseren van melen (droge fracties). De Routekaart geeft inzicht in de mogelijkheden die de MVO-bedrijven individueel kunnen oppakken. Daarnaast is het duidelijk dat een substantiële energie-efficiëntieverbetering alleen bereikt kan worden als er een gezamenlijke aanpak en partnerships worden ontwikkeld. Hierbij kan het Productschap MVO een rol spelen. De sector zoekt niet alleen partners in de eigen omgeving maar ook daarbuiten, zoals in de chemie (valorisatie oliën) en in de diervoederindustrie (valorisatie melen). Voor concrete invulling van deze Routekaart zoekt de MVO-sector aansluiting bij het topsectorenbeleid van de overheid. Actief overheidsbeleid om de transitie naar een Biobased Economy te stimuleren is van groot belang. Daarbij moet een gelijk speelveld voor bioenergie en andere Biobased toepassingen worden gecreëerd. De overheid kan marktintroducties gemakkelijker maken door passende wet- en regelgeving, Green Deals of door als launching customer op te treden. Daarnaast verwacht de sector gerichte financiële ondersteuning voor onderzoek. Tenslotte: Op basis van maatregelen binnen de productieprocessen van de eigen sector verwacht MVO in het tijdvak een energie-efficiëntie van ruim 30% te realiseren. Nog veel grotere besparingen liggen in het verschiet door samen met ketenpartners en overheid het potentieel van de Biobased Economy te ontwikkelen. De MVO-sector zal actief deze samenwerking opzoeken. Het Bestuur wordt gevraagd goedkeuring te geven aan de conclusies en het actieprogramma zoals in dit rapport beschreven. Het eindrapport zal daarna in het kader van de MJA3 aan de overheid (ministerie van EL&I en Agentschap NL) en de MVO-bedrijven worden aangeboden en zal de komende jaren bepalend zijn voor de activiteiten van MVO op het gebied van het bevorderen van energie-efficiëntie Rijswijk, 12 januari 2012

3 ROUTEKAART MARGARINE, VETTEN EN OLIËN PROCESEFFICIËNTIE EN BIOBASED ECONOMY ALS SLEUTEL TOT FORSE ENERGIEBESPARINGEN

4 Een gezamenlijk initiatief van: Productschap MVO Frank Bergmans (projectleider) en Frans Claassen (eindverantwoordelijke Routekaart) Atos Consulting Rien Gouweloos, Hanneke Lankveld, Sven Oudkerk (procesbegeleiders) Mogelijk gemaakt met ondersteuning van Het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie via Agentschap NL Stefan Schuurmans Stekhoven (projectsecretaris) 2

5 De MVO-Routekaart is uitgevoerd door de bedrijven uit de MVO-sector en mede mogelijk gemaakt door: 3

6 Inhoud 1 De MVO-sector en de Routekaart Inleiding en doelstelling Routekaart Visie van de MVO-sector Afbakening Introductie MVO-sector De sector in vogelvlucht Kansen voor de MVO-sector De MVO-sector, energie en duurzaamheid Over het Productschap MVO Naar een duurzame MVO-sector Innovaties in proces-efficiëntie Energiebewust procesbeheer Innovaties in proces-efficiëntie Waterbeheer Innovaties in proces-efficiëntie Membranen Innovaties naar de biobased economy Valoriseren oliën en vetten Innovaties naar de biobased economy Valoriseren melen Energiegebruik van de MVO-sector op weg naar Scenario s Productieproces Ketenprojecten Duurzame energie Conclusies Actieprogramma In samenwerking tot actie Sturing en communicatie Innovaties tot Bijlage 1 Werkgroepen Routekaart MVO Bijlage 2 Contactgegevens betrokken expertisepartijen Bijlage 3 Gebruikte afkortingen Bijlage 4 Mogelijkheden waterhuishouding MVO-sector Bijlage 5 Factsheet MVO-VAPRO cursus De energiebewuste operator

7 Voorwoord Het is goed om ook in economisch sombere tijden naar de toekomst te kijken die verder aan de horizon ligt. Dit MVO-Routekaartrapport toont een positief perspectief voor Innovaties maken het mogelijk om efficiënter om te gaan met energie en innovatieve technologieën brengen nieuwe producten op bestaande en nieuwe markten. De tijd is er rijp voor. Stijgende grondstofprijzen en aandacht voor duurzame ontwikkeling zijn een stimulans om de mogelijkheden van hernieuwbare grondstoffen nader te onderzoeken. En extra aandacht voor energie kan helpen om de concurrentiepositie te verstevigen. Met een sterke agroindustrie, chemie en logistiek is Nederland bovendien in de ideale positie om alle ketenpartijen voor een biobased economy bij elkaar te brengen. Maar innovatie gaat niet vanzelf. De studies die zijn uitgevoerd tijdens de Routekaart laten zien dat er potentie is maar de benodigde innovatieve technologie moet nog worden ontwikkeld, is nog niet ver genoeg doorontwikkeld of moet nader worden getest. Ook de verbeterde prijs-prestatieverhouding van nieuwe product/markt combinaties moet de huidige en toekomstige afnemers overtuigen. Dit vraagt inzet, creativiteit, doorzettingsvermogen en bereidheid tot investeren in onderzoek. Dit rapport biedt aanknopingspunten voor bestaande en potentieel nieuwe afnemers van de MVO-keten, zoals de diervoederindustrie en de chemiesector. Het Bestuur dankt de medewerkers uit de MVO-bedrijven voor hun inzet en bijdrage in de diverse werkgroepen en workshops. Zonder hun inbreng had dit resultaat nooit tot stand kunnen komen. Hun commentaar bij de uitvoering van de diverse studies heeft gezorgd voor een voor de sector bruikbaar resultaat. Bovendien zijn we het ministerie van EL&I, Agentschap NL en de betrokken externe adviseurs erkentelijk voor hun bijdrage aan dit project. Het Bestuur heeft goedkeuring gegeven aan dit rapport en roept alle MVO-bedrijven op om hun commitment te geven aan de in deze Routekaart beschreven trajecten. Namens het Bestuur van Productschap MVO, Wim Oosterhuis Voorzitter Frans Claassen Secretaris / directeur 5

8 Samenvatting Voor u ligt de Routekaart voor de Margarine, Vetten en Oliën (MVO) sector. De Nederlandse MVOsector is een gezonde en in de afgelopen jaren groeiende sector met een omzet in 2011 van 5,6 miljard euro. De MVO-bedrijven zijn internationaal toonaangevend en hebben door een uitstekende technische en kennisinfrastructuur en moderne productiefaciliteiten een sterke concurrentiepositie. Doelstelling Routekaart De MVO-Routekaart geeft invulling aan de derde MeerJarenAfspraken energie-efficiëntie (MJA3). Het Productschap MVO heeft de Routekaart in samenwerking met de bedrijven in de sector opgesteld en bouwt voort op de Voorstudie uit Op deze wijze vervult het Productschap haar rol als facilitator voor het behalen van duurzaamheidsdoelstellingen in de MVO-sector. De doelstelling van een Routekaart is 30% energie-efficiëntie verbetering in 2020 ten opzichte van 2005, met een werkhypothese van 50% energie-efficiëntie verbetering in De MVO-sector heeft in 2010 al 8% energiebesparing uit procesmaatregelen ten opzichte van 2005 gerapporteerd. Met de in deze Routekaart benoemde innovaties en innovatietrajecten kan de sector tot 2030 hier ongeveer 23% (2.0 PJ) aan toevoegen. Een veelvoud aan energiebesparing kan echter worden behaald door in de chemie grondstoffen op basis van fossiele oliën te vervangen door producten uit de MVO-sector op basis van biomassa. Deze Routekaart past in de visie van het Productschap op de sector: een internationale concurrerende sector die zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid neemt. De MVO-sector is al sinds 1993 een actieve deelnemer aan de achtereenvolgende MJA s. Zij heeft over de gehele looptijd gemiddeld 2% per jaar efficiëntieverbetering weten te bereiken en toont met deze Routekaart aan dat zij voortvarend verder gaat op de ingeslagen weg. Als onderdeel van complexe internationale productieketens speelt zij ook een belangrijke rol in het stimuleren van duurzaamheid in aanpalende sectoren. In de Voorstudie zijn een aantal richtingen geselecteerd, die verder zijn uitgewerkt in deze Routekaart. Er zijn kansrijke innovaties geïdentificeerd, welke energiewinst opleveren en een aanwijsbaar marktpotentieel hebben voor de MVO-bedrijven. Diverse gerenommeerde kennisinstellingen hebben in het kader van de Routekaart deze innovaties nader onderzocht. Per innovatie is het potentieel geschetst en is het duidelijk waar uitdagingen en randvoorwaarden liggen. Het onderzoek heeft de overtuiging versterkt dat duurzame ontwikkeling en winstgevendheid in de MVO-sector hand in hand kunnen gaan. Het onderzoek is uitgevoerd rond twee innovatiethema s. Membranen, water en energiebesparing door gedrag betreffen (interne) innovaties door proces-efficiëntie. Innovaties richting de Biobased Economy omvatten (keten) innovaties, die gericht zijn op het produceren van innovatieve producten voor (nieuwe) markten. Onder het thema Innovaties richting de Biobased Economy wordt onderscheid gemaakt in het valoriseren van oliën en vetten en het valoriseren van melen (droge fracties). Innovaties door proces-efficiëntie Energiebesparing door gedrag De MVO-sector heeft al veel bereikt op het gebied van energiebewust procesbeheer. Tegelijk is er de wetenschap dat er nog een aanzienlijk potentieel onbenut is. Door verdere stappen rond bewust duurzaam en energie-efficiënt werken, de invoering van geavanceerde meet- en kwaliteitssystemen en procesoptimalisatie verwacht de sector richting 2030 nog ongeveer 15% extra energie-efficiëntie te kunnen bereiken, bij het huidige productievolume ruim TJ. Als concrete eerste stap is in het kader van het Routekaarttraject de cursus De energiebewuste operator ontwikkeld, waarvan een 6

9 effect van 2% (1.7 TJ) op het energieverbruik wordt verwacht. De verwachting is dat de cursus een stimulans zal zijn voor verdere verbetervoorstellen voor energie-efficiënt werken. Innovaties door proces-efficiëntie Water In deze Routekaart is een twaalftal kansrijke maatregelen bijeengebracht om het verbruik van water en het daaraan gerelateerde energieverbruik binnen de in Nederland gevestigde productiefaciliteiten terug te brengen. Vaak zijn deze innovaties interessant voor een of enkele specifieke bedrijven in de sector. Concrete substantiële energiebesparingen worden vooral verwacht van de monitoring van de kwaliteit van het condensaat, verwijdering van mineralen uit ketelvoedingswater en anaerobe behandeling van afvalwater. Totaal kan een besparing bij het huidige productievolume van meer dan 180 TJ worden bereikt. De economische haalbaarheid van deze innovaties vergt nader onderzoek. Daarom is besloten tot de eerste stap de ontwikkeling van een rekenmodel om watergebruik en kosten en baten van deze maatregelen op bedrijfsniveau te bepalen. Innovaties door proces-efficiëntie Membranen Een membraan is een scheidingsvlak dat stoffen beneden een zekere molecuulgrootte doorlaat en daarboven niet. Membranen kunnen dus worden gebruikt om oplossingen en gassen te scheiden. De waarde voor de MVO-sector ligt erin dat membranen de mogelijkheid hebben dit tegen lagere kosten en energiegebruik te doen ten opzichte van de nu gebruikte technologieën. De belangrijkste kandidaten voor toepassing zijn het scheiden van hexaan uit ruwe olie, het ontslijmen van olie en het terugwinnen van het oplosmiddel (aceton) bij natte fractionering. Na onderzoek lijkt toepassing voor verwijdering van vrije vetzuren uit olie minder kansrijk. Membranen zijn tot nu in de MVO-sector weinig toegepast omdat zij snel dichtslibben. Door het gebruik van vibrerende membranen lijkt dit probleem opgelost en is de technologie klaar voor applicatieonderzoeken op semi-pilot schaal om de betrouwbaarheid te bewijzen. Bij het huidige productievolume ligt een besparing van 500 TJ in het verschiet. Innovaties richting de Biobased Economy Valoriseren oliën en vetten Onder valorisatie verstaan wij de conversie van een grondstof of tussenproduct tot de meest waardevolle combinatie van eindproducten. Voor oliën en vetten ligt het belangrijkste toepassingsgebied in bioplastics. De oleochemie, onderdeel van de MVO-sector, biedt uitzicht op energiezuinige productie van bioplastics en andere kunststoffen die langketenige koolstofketens vergen, zoals voor thermoharders en textielvezels. Biobased productie op basis van suikers en zetmelen is hiervoor minder geschikt. Het marktaandeel van oleochemie producten ten opzichte van de minerale oliën in de organische chemie kan in 2030 verdubbelen tot 10%. Voorwaarden zijn een toename van productie van oliën en vetten (door bijvoorbeeld gisten en schimmels), de acceptatie van GGO s en een level playing field voor alle producten die olie als grondstof hebben. Innovaties richting de Biobased Economy Valoriseren melen Als nevenproduct produceert de MVO-sector een grote hoeveelheid dierlijk en plantaardig meel. Valoriseren van deze melen draagt bij aan de totale energie-efficiëntie en de winstgevendheid van het MVO-bedrijf. In het kader van de biobased economy is daarom onderzoek uitgevoerd naar nieuwe toepassingen voor dit meel en de componenten daarin zoals eiwitten en vezels in het bijzonder uit zonnebloempitten, raapzaad, en dierlijke meel. Alhoewel de focus van de MVO-Routekaart ligt op de productieprocessen van oliën en vetten kunnen nieuwe en verbeterde conversieroutes voor meel bijdragen tot een grotere energie-efficiëntie van de gehele productieketen. Er zijn 19 concrete mogelijkheden benoemd. Om te bepalen wat hieruit de meest kansrijke zijn, is nader onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van de eiwitten nodig. In eerste instantie betreft dit onderzoek naar de functionaliteiten van de diverse eiwitten, de mogelijkheden als grondstof voor de productie van bioplastics en verhoging van de verteerbaarheid door hydrolisering. Deze Routekaart focust op meel 7

10 van raapzaad, zonnebloempitten en dierlijk meel. Soja en sojameel zijn belangrijke grondstoffen in de MVO-sector maar zijn buiten beschouwing gelaten vanwege de hoge nutritionele waarde van sojameel voor de diervoederindustrie. Een vuistregel zegt dat een biobased productieroute 50% minder energie verbruikt dan de huidige productieroute gebaseerd op fossiele grondstoffen. Naast de materiaal-gerelateerde koolstofvervanging biedt gebruik van biomassa de mogelijkheid om conversie te realiseren door energie-extensieve biotechnologische processen, waarmee energie-intensieve thermochemische omzetting kan worden vervangen. Bij het huidige productievolume en marktaandeel van MVO in de organische chemie betekent dit, voor oliën en melen samen, een energiebesparing van 13 PJ. Afhankelijk van het veronderstelde groeiscenario voor deze substitutie van fossiele door biobased grondstoffen kan dit oplopen tot boven de 50 PJ. Potentieel kan de MVO-sector dus voor energiebesparingen staan die een orde groter zijn dan de 50% energie-efficiëntie doelstelling uit de MJA3. MVO-sector in samenwerking met partners en overheid De Routekaart geeft inzicht in de mogelijkheden die de MVO-bedrijven individueel kunnen oppakken. Daarnaast is het duidelijk dat een substantiële energie-efficiëntie verbetering alleen bereikt kan worden als er een gezamenlijke aanpak en partnerships worden ontwikkeld. Hierbij kan het Productschap MVO een rol spelen. De sector zoekt niet alleen partners in de eigen omgeving maar ook daarbuiten, zoals in de chemie (valorisatie oliën) en in de diervoederindustrie (valorisatie melen). De MVO-sector zoekt aansluiting bij het topsectorenbeleid van de overheid. Actief overheidsbeleid om de transitie naar een biobased economy te stimuleren is van groot belang. Daarbij moet een gelijk speelveld voor bio-energie en andere biobased toepassingen worden gecreëerd. De overheid kan marktintroducties gemakkelijker maken door passende wet- en regelgeving, Green Deals of door als launching customer op te treden. Daarnaast verwacht de sector gerichte financiële ondersteuning voor onderzoek. Tenslotte Op basis van maatregelen binnen de productieprocessen van de eigen sector verwacht MVO in het tijdvak een energie-efficiëntie van ruim 30% te realiseren. Nog veel grotere besparingen liggen in het verschiet door samen met ketenpartners en overheid het potentieel van de biobased economy te ontwikkelen. De MVO-sector zal actief deze samenwerking opzoeken. 8

11 Leeswijzer Hoofdstuk 1 is de inleiding voor de Routekaart en geeft op hoofdlijnen weer hoe de MVO-sector vorm en inhoud heeft gegeven aan de Routekaart. Daarnaast beschrijft dit hoofdstuk welke onderdelen niet zijn meegenomen in de Routekaart (afbakening). Hoofdstuk 2 beschrijft de sector in vogelvlucht, op welke manier hij al jaren vorm geeft aan duurzame ontwikkeling en energie en welke rol het Productschap MVO speelt in de sector. Hoofdstuk 3 is het hart van het rapport. Het laat zien welke Routekaart-trajecten tot 2030 de sector in 2011 heeft ontwikkeld. In de paragrafen 3.1 tot en met 3.5 worden innovaties besproken. Elk van deze paragrafen is als volgt opgebouwd: Inleiding Mogelijkheden van de innovatie voor de MVO-sector Impact van de innovatie op de MVO-sector Ontwikkeltraject voor de MVO-sector, met randvoorwaarden en aanbevelingen vanuit de diverse rapporten voor de individuele MVO-bedrijven Conclusies inclusief een beschrijving van de focus die het Productschap MVO heeft gekozen binnen de innovatie. Hoofdstuk 4 beschrijft welke impact de innovaties uit hoofdstuk 3 hebben op het behalen van de MJA3-doelstelling in Hoofdstuk 5 laat zien op welke manier de MVO-sector invulling kan geven aan het uitvoeren van de innovaties door middel van samenwerking met partijen in en buiten de sector. Dit hoofdstuk toont de acties in onderlinge samenhang volgens het pad van innovatie tot aan De acties zelf zijn al beschreven in hoofdstuk 3. Aan dit rapport ligt onderzoek ten grondslag van vier kennisinstellingen en adviesbureaus: Food & Biobased Research van Wageningen UR Valorisation of Plant Production Chains van Wageningen UR EproConsult Membraan Applicatie Centrum Twente De adviesbureaus KWR en Wetsus hebben een bijdrage geleverd aan een workshop over waterbeheer in de MVO-industrie. Advies- en trainingsorganisatie VAPRO heeft samen met het Productschap MVO de cursus De energiebewuste operator ontwikkeld. De onderzoeksrapporten zijn op aanvraag verkrijgbaar bij Productschap MVO (Frank Bergmans, bergmans@mvo.nl). 9

12 1 De MVO-sector en de Routekaart 1.1 Inleiding en doelstelling Routekaart De Margarine, Vetten en Oliën (MVO) sector heeft een Routekaart opgesteld: een instrument ter realisatie van de derde MeerJarenAfspraken energie-efficiëntie (MJA). De MJA is een convenant tussen de Nederlandse overheid en het bedrijfsleven om in samenwerking tot energie-efficiëntie verbetering te komen. De doelstelling is 30% energie-efficiëntie verbetering in 2020 ten opzichte van 2005, met een werkhypothese van 50% energie-efficiëntie verbetering in De doelstelling van 50% in 2030 is niet haalbaar door optimalisatie alleen: nieuwe en grotere veranderingen en ideeën zijn nodig. De Routekaart voorziet in het genereren van deze veranderingen en ideeën met ondersteuning vanuit het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. De Routekaart is één van de mogelijkheden voor de MVO-sector om zijn sterke positie te behouden en zelfs te vergroten. Hier wordt niet alleen gekeken naar de (technologische) mogelijkheden om energieefficiëntie verbeteringen in de eigen sector te realiseren, maar ook op welke manier de MVO-sector, door intensieve samenwerking met verschillende ketenpartners, kan komen tot energie-efficiëntie verbetering in de diverse ketens waarin de MVO-sector een rol speelt. De MVO-sector is er van overtuigd dat bedrijfscontinuïteit goed samengaat met duurzame ontwikkeling en ziet dan ook geen bedreigingen maar kansen. Vanuit dit perspectief is het Productschap MVO gestart met de Routekaart, als vervolgstap op de Voorstudie uit Uit de Voorstudie bleek dat de sector reeds actief werkt aan diverse onderdelen van duurzame ontwikkeling. De Routekaart bouwt verder op de ingezette route van de sector naar Visie van de MVO-sector De Routekaart beschrijft de wijze waarop de MVO-sector zijn ambitie ten aanzien van de MJA gaat realiseren. In 2030 is de MVO sector een innovatieve, transparante en rendabele sector, die streeft naar een significante bijdrage aan de verduurzaming van de samenleving. Een centrale maatschappelijke positie is daarbij van belang. Deze ambitie sluit aan bij de visie van het Productschap MVO: Het Productschap MVO zet zich samen met het bedrijfsleven in voor een internationale concurrerende sector die zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid neemt. Er is gekozen voor het ontwikkelen van (innovatieve) producten en technologieën, maar er is ook gekozen voor het optimaliseren van de huidige processen door middel van gedrag. Er is gekeken naar de verwachte impact op de energiehuishouding en duurzaamheid en naar de bijdrage aan de toegevoegde waarde van de sector (positionering op de markt). De Routekaart omvat de volgende twee thema s: Innovaties in proces-efficiëntie Innovaties naar de biobased economy Deze innovaties zijn verder uitgewerkt in deel-innovaties, die door de individuele MVO-bedrijven alsmede in sectorverband kunnen worden uitgevoerd. De innovaties zijn zo concreet mogelijk uitgewerkt zodat de bedrijven de betreffende innovaties gemakkelijk kunnen overnemen in hun eigen bedrijfsbeleid. Door deze combinatie van realisme (korte termijn) en innovatie (middellange tot lange termijn) voorziet de MVO-sector een versterkte concurrentiepositie in 2030: door het continueren van kostenbesparingen (o.a. door energie-efficiëntie), door de huidige klanten op dezelfde hoogwaardige 10

13 wijze te blijven bedienen, door het consolideren van bestaande markten en door het aanboren van nieuwe markten. Daarnaast geven de diverse innovaties een stimulans aan duurzame ontwikkeling in de MVO-sector en ver daarbuiten. 1.3 Afbakening Het uitvoeren van een Routekaart betekent maken van keuzes en daarmee afbakenen van onderwerpen. Figuur 1 geeft weer welke onderdelen van de keten binnen de scope van de Routekaart vallen. De volgende onderwerpen zijn niet meegenomen in de Routekaart: Duurzame energie Teelt Bleekaarde Duurzame energie In het onderzoek voor deze Routekaart is, in navolging van de Voorstudie en voorgaande jaren binnen de MJA, geen structureel onderzoek gedaan naar mogelijkheden voor de opwekking of het gebruik van duurzame energie. De MVO-sector produceert zelf biobrandstoffen maar voorziet geen grote innovaties binnen het onderwerp duurzame energie voor de sector zelf. Deze heeft het laaghangende fruit als geplukt (bijvoorbeeld in gebruik name van warmte-krachtkoppeling (WKK) installaties). Duurzame energie zal al product wel worden ingekocht indien het prijstechnisch gaat concurreren met de huidige conventionele energieproducten. Teelt Er is al veel gaande op het gebied van de teelt en het Productschap MVO zet zich al jaren in voor een duurzame teelt. Daarnaast is teelt nodig voor productie van gewenste eigenschappen en samenstelling van oliën. Echter de invloed van een Routekaart op de teelt, die zich in het buitenland bevindt, is zeer beperkt. Daarom is er voor gekozen, conform de Voorstudie, om teelt buiten de Routekaart te laten. Bleekaarde Bleekaarde is tijdens de Voorstudie genoemd als een thema dat potentie leek te hebben voor de MJA3- doelstellingen. Het is echter gedurende de Routekaart gebleken dat bleekaarde toch weinig kansen biedt om significante energie-efficiëntie verbeteringen te realiseren. Er is een korte studie gedaan naar mogelijkheden om bleekaarde te verwerken. Een overzicht hiervan is bij het Productschap op aanvraag verkrijgbaar. 11

14 Figuur 1 De MVO-sector in beeld (teelt, productie en toepassingen) en afbakening voor de Routekaart 12

15 2 Introductie MVO-sector 2.1 De sector in vogelvlucht Margarine, frituurvet, brood en banket, soepen, sauzen, zepen, wasmiddelen, diervoeder, biodiesel, smeermiddelen, medicijnen en cosmetica Natuurlijke oliën en vetten vinden hun weg naar vele soorten producten. De MVO-sector voegt waarde toe en geeft structuur aan diverse voedings-, gezondheids- en verzorgingsproducten die de consument dagelijks gebruikt. De MVO-sector kent een plantaardige en een dierlijke component en levert aan diverse ketens in Nederland zoals de voedingsmiddelenindustrie (54%), de diervoederketen (23%), de (oleo)chemische industrie (6%) en de energiesector (17%) (zie ook Figuur 2). Hier levert de sector de hoogwaardige (hulp- of grond)stoffen die voor deze ketens van belang zijn zoals oliën voor voedingsmiddelen, eiwitten voor diervoeder, bulkchemicaliën voor de chemie of biodiesel. Alle producten worden door de MVO-sector met zorg en aandacht geproduceerd uit ruwe plantaardige oliën, oliezaden en dierlijke vetten (zie ook Figuur 2). Ruwe plantaardige oliën en oliezaden worden voor ruim 98% geïmporteerd. Globaal ziet de herkomst van de MVO-grondstoffen er als volgt uit: Palmolie: Zuidoost-Azië Soja: Noord- en Zuid-Amerika Raapzaad (voor raapolie) en zonnebloempitten: Oost-Europa Kokosvet: Azië Dierlijk vet: voornamelijk uit Nederlandse slachterijen. Figuur 1 Oliën en vetten in de Nederlandse industrie en als toepassingen (2011) Figuur 2 Oliën en vetten in de Nederlandse industrie en toepassingen (2011) In Nederland worden de grondstoffen verder bewerkt in één van de 49 productielocaties (zie tabel 1). Productielocaties in MVO-sector in Nederland # Verwerkers oliezaden (crush) 5 Uitsmelters dierlijke vetten 9 Raffinadeurs/harders 13 Margarine-/spijsvetfabrikant 8 Vetrecyclingbedrijven 7 Oleochemie 1 13

16 Opslagbedrijven 6 Totaal 49 Tabel 1 Productielocaties MVO-sector 2011 De grondstoffen worden bewerkt tot olie met de gewenste eigenschappen. Om oliën specifieke smelteigenschappen en structuur te geven, voor bijvoorbeeld margarine, volgen extra bewerkingsstappen. De voornaamste MVO-processen zijn crush (het malen van de plantaardige grondstoffen), raffinage (van ruwe olie tot zuivere olie), margarine- en sausproductie, verwerking van slachtbijproducten en oleochemie (productie van energieproducten en chemicaliën, waaronder biotransportbrandstoffen als biodiesel). De MVO-sector zorgt er tevens voor dat de grondstoffen optimaal worden verwerkt: ook de rest- en bijproducten worden ingezet in de meest hoogwaardig mogelijke toepassingen. De sector past het streven toe van Rethink (grondstoffenvoorziening), Reduce (energieverbruik, ecologische voetafdruk en milieubelasting) & Reuse (hergebruik reststromen). Daarom zijn er in de sector weinig bij- en reststromen waarvoor geen geschikte verwerking of toepassing is. Kader 1 Facts & figures MVO-sector op een rijtje De MVO-sector omvat alle bedrijven die actief zijn in de verwerking van of handel in oliezaden en verwerking of productie van plantaardige oliën, dierlijke vetten en de producten die daarvan gemaakt worden. Productiewaarde (2011): 5,6 miljard euro Aantal medewerkers: Stabiel consumptief verbruik per hoofd van de bevolking van vetten en oliën (2010) 20,6 kilogram Sterke concentratie van MVO-bedrijven in en rond Rotterdamse en Amsterdamse havens De invoer van MVO-producten in 2010 steeg met ton, de waarde van de invoer steeg met 675 miljoen euro. De binnenlandse leveringen van vetten en oliën namen in 2010 met 8,4% toe tot 1,567 miljoen ton 14

17 2.2 Kansen voor de MVO-sector Toenemende consumptie van oliën en vetten, groeiende vraag naar hoogwaardige en gezonde producten, biobrandstoffen, biobased economy, technologische innovaties en multilaterale en regionale vrijhandelsinitiatieven. Bedreigingen voor de MVO-sector Druk op beschikbare grondstoffen, economische crisis, opkomst lokale productie in productielanden, concurrentie vanuit andere sectoren, ontbrekende acceptatie genetisch gemodificeerde organismen (GGO s), grillige consumentenmarkt en veranderende eisen aan voeding. Er zijn allerlei ontwikkelingen gaande in de omgeving van de MVO-sector: politieke, economische, sociale, maar ook duurzaamheidsontwikkelingen. Het gaat om complexe processen in internationale ketens met veel belanghebbenden. Om verandering te bewerkstelligen is samenwerking met betrokken bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties cruciaal. Nederland speelt daarin internationaal een toonaangevende rol. De MVO-sector kan het hoofd bieden aan deze ontwikkelingen door een aantal unieke en sterke kenmerken: Moderne productiefaciliteiten Productdifferentiatie Een sterke kennispositie Een goede infrastructuur Ketensamenwerking ten behoeve van duurzame grondstoffen Sterke, internationaal concurrerende bedrijven De Nederlandse MVO-sector is een grote verwerker van oliehoudende zaden (top 3 Europa) en behoort tot de grootste producenten in Europa van geraffineerde en bewerkte plantaardige oliën en vetten. Nederland kent tevens een sterke diervoeder- en voedingsmiddelenindustrie die de positie van de Nederlandse MVO-sector versterkt. Al deze kenmerken zorgen er voor dat de benoemde kansen met beide handen worden aangepakt en de bedreigingen het hoofd worden geboden. 2.3 De MVO-sector, energie en duurzaamheid De MVO-sector neemt al sinds 1993 deel aan de Meerjarenafspraak Energiebesparing (MJA1, 2 en 3). Het (primair) energiegebruik van de MVO-sector in 2010 was TJ (zie Figuur 3 en kader 2). Kader 2 Energie tastbaar maken 1 Petajoule (PJ) komt overeen met het jaarlijkse energiegebruik van huishoudens. 1 PJ is gelijk aan joules en is gelijk aan 1000 Terajoule (TJ). 1 TJ is dus gelijk aan joule. In 2010 gebruikten de deelnemende MVO-bedrijven samen 8431 TJ primaire energie. Dit komt overeen met het gemiddelde jaarlijkse energiegebruik (elektra en gas samen) van ruim Nederlandse huishoudens. Bron: Voortgangsrapport MJA-monitoring over 2010 Margarine-, Vetten- en Oliënindustrie, Agentschap NL

18 Figuur 3 Ontwikkeling primair energiegebruik over de periode van de MVO-sector. Bron: Voortgangsrapport MJA-monitoring over 2010 Margarine-, Vetten- en Oliënindustrie, Agentschap NL 2010 Figuur 3 laat zien dat het primair energieverbruik over de periode is toegenomen. Energieefficiëntie maatregelen in het productieproces hebben in deze periode 8% besparing opgeleverd. De stijging is het gevolg van een stijging in productievolume van de MVO-sector: de Nederlandse oliezadenverwerking en productie van ruwe vetten en oliën en schroot is deze zelfde periode met 28,7% gegroeid. Ook andere productiecijfers vertonen een stijgende lijn: bewerkte oliën en vetten +6,4%, raffinagevetzuren + 15%, margarines, halvarines en spijsvetten 23%. De sector heeft over de gehele looptijd gemiddeld 2% per jaar efficiëntieverbetering weten te bereiken en loopt op schema. De belangrijkste maatregelen ten aanzien van energie-efficiëntie verbetering hebben tot nu toe gelegen op het gebied van good housekeeping en procesefficiëntieverbetering. Een aantal concrete voorbeelden van verbeteringen (op sectorniveau) zijn: Optimalisatie van het degummingsproces (ontslijmen) leverde 14,2 TJ op Stoomejecteurs vervangen door vacuümpompen leverde 11 TJ op Luchtlekkages verhelpen leverde 9,4 TJ op Optimalisatie van transporten leverde 4,3 TJ op In 2009 hebben alle MJA3-deelnemers (zie kader 4) per vestiging een Energie-efficiëntie plan (EEP) opgesteld voor de periode In het EEP is de energie-efficiëntie doelstelling vastgelegd en gekoppeld aan concrete energiebesparingsmaatregelen samen met een planning om deze uit te voeren. De EEP s worden vierjaarlijks opgesteld, conform de eisen vanuit de MJA. De EEP s over de periode zijn allen positief beoordeeld door Agentschap NL. De inhoud van de EEP s vormt de basis voor het meerjarenplan (MJP) van de MVO-sector. Het MJP over de periode kent voor 2012 een doelstelling ter verbetering van de energie-efficiëntie van 12,7% ten opzichte van het basisjaar Deze doelstelling is opgebouwd uit maatregelen op het gebied van procesefficiëntie (10,7%), duurzame energie (1,8%) en ketenprojecten (0,2 %) (zie ook Figuur 4). Duurzame energie heeft voor de MVO-sector een lagere prioriteit (zie paragraaf 1.3 Afbakening voor onderbouwing waarom duurzame energie geen onderdeel van de Routekaart uitmaakt). 16

19 Kader 3 Bedrijven die deelnemen aan de MJA3 verplichten zich ertoe: Zich in te spannen om gezamenlijk 30% energie-efficiëntieverbetering te bereiken in de periode Vierjaarlijks een energie-efficiëntieplan (EEP) op te stellen Zogenoemde zekere besparingsmaatregelen uit te voeren (terugverdientijd kleiner dan vijf jaar) Systematische energiezorg in te voeren Zich in te spannen om energie-efficiënte door middel van ketenefficiëntie en duurzame energie te realiseren Jaarlijks te rapporteren over de voortgang van de uitvoering van het convenant Figuur 4 Uitgevoerde maatregelen MVO-sector Bron: Voortgangsrapport MJA-monitoring over 2010 Margarine-, Vetten- en Oliënindustrie, Agentschap NL 2011 Kader 4 De bedrijven die deelnemen aan de MJA AarhusKarlshamns AB, ADM, Cargill, IOI Group, Wilmar Edible Oils BV, Romi Smilfood, Unilever Nederland Food Factories, Unimills, Vetsmelterij Bosland. Zij omvatten 80% van de totale productie van de MVO-sector en 80% van het energieverbruik van de totale sector. De sector heeft ook breder dan voor alleen energie een aantal ambities geformuleerd op het gebied van duurzaamheid en ook daarvoor al goede resultaten behaald. Ambities MVO-sector Eind 2015 worden er in het geval van palmolie, sojaolie en dierlijk vet alleen nog maar duurzame grondstoffen gebruikt en zijn er voor andere grondstoffen concrete stappen gezet voor verduurzaming Stimuleren goed opgeleide werknemers en interesse voor werken in de MVO-sector Toename gebruik van duurzame oliën en vetten De toelating en acceptatie van genetisch gemodificeerde organismen (GGO s) in Europa loopt gelijk met die in de rest van de wereld Toename gebruik van gezonde oliën en vetten in een verantwoorde voeding Bevorderen kennis over gezondheid en duurzaamheid van oliën en vetten Inzameling gebruikt frituurvet bij consumenten laten stijgen naar 10 miljoen liter in 2015 Een transparante sector in 2015 die kwaliteit en voedselveiligheid goed heeft geborgd 17

20 Behaalde resultaten tot 2011 Erkenning van de Roundtable on Sustainable Palm Oil (RSPO) als de standaard voor duurzame palmolie 10% van wereldwijde productie palmolie RSPO-gecertificeerd Transparante handelsstroom waarmee duurzame palmolie gekocht en gevolgd kan worden Roundtable on Responsible Soy (RTRS)-gecertificeerde soja in 2011 op Europese markt Oprichting Nederlandse Taskforces Duurzame Soja en Duurzame Palmolie Uitbreiding online kenniscentrum MVO Gehalte transvetten in voeding teruggedrongen tot minder dan 1 energieprocent. Dalende trend ingezet bij verzadigde vetzuren Aandeel vloeibaar frituurvet in horeca gestegen naar 78% Bewustzijn vergroot over belang margarine voor jonge kinderen Lancering draaischijf en website Inzameling gebruikt frituurvet bij huishoudens gestegen naar 15% van de consumentenmarkt 5000 vrachtwagenbewegingen minder, met gemiddeld 1.6 miljoen minder kilometers, in samenwerking met het programma Duurzame Logistiek 2.4 Over het Productschap MVO Betrokken, Omgevingsbewust en Dienstverlenend Het Productschap Margarine, Vetten en Oliën (MVO) is een samenwerkingsverband van ondernemingen in de oliën- en vettensector. MVO is ingesteld via de Wet op de bedrijfsorganisatie. De organisatie heeft daardoor een publiekrechtelijk karakter. Productschap MVO ontplooit activiteiten die in het belang zijn van de keten én het algemeen belang dienen. MVO is door zijn positie als ketenorganisatie en publiekrechtelijke instantie de intermediair tussen bedrijven, werknemers en externe partijen. Het Productschap MVO is informatiebron, dienstverlener, coördinator, initiatiefnemer en aanjager (zie ook Figuur 5). De belangrijkste taken van MVO zijn: Het bij elkaar brengen van partijen uit de gehele MVO-keten en het bieden van een platform voor overleg, meningsvorming en afstemming (platform) Het behartigen van het sectorbelang en het optreden als woordvoerder bij sectorbrede thema s en activiteiten (belangenbehartiger) Het realiseren van doelstellingen op het terrein van gezondheid en duurzame ontwikkeling (zelfregulering) Het ontwikkelen en delen van betrouwbare en genuanceerde informatie en het delen van kennis met de sector (kenniscentrum) Figuur 5 Positie Productschap MVO, bron Visie MVO is gevestigd in Rijswijk en zet zich in voor een internationaal concurrerende sector met Nederland als belangrijkste werkterrein. De organisatie bestaat uit 20 werknemers, verdeeld over twee units ( Markt & Duurzaamheid en Voeding & Gezondheid ) en een stafafdeling. 18

21 3 Naar een duurzame MVO-sector De Routekaart maakt een aantal mogelijkheden inzichtelijk waardoor de sector in 2020 zijn MJA3- doelstelling van 30% energie-efficiëntie verbetering kan behalen en tevens vorm kan geven aan de werkhypothese van 50% energie-efficiëntie verbetering in Deze mogelijkheden worden in dit hoofdstuk beschreven. De MVO-sector kiest voor een interne benadering en een ketenbenadering en heeft daartoe twee overkoepelende focusgebieden geformuleerd: Innovaties in proces-efficiëntie (intern): door energiebewust procesbeheer, waterbeheer en inzet van membranen Innovaties naar de biobased economy (gehele productieketen): valoriseren van oliën en vetten en van melen Tabel 2 geeft weer hoe de geformuleerde prestatiegebieden uit de Voorstudie en de hierboven genoemde focusgebieden samenhangen. Par. Innovaties in de MVO-sector Focus Prestatiegebied Voorstudie 3.1 Innovaties in proces-efficiëntie Energiebewust procesbeheer Intern Efficiënte processen 3.2 Innovaties in proces-efficiëntie Waterbeheer Intern Duurzame keten 3.3 Innovaties in proces-efficiëntie Membranen Intern Efficiënte processen 3.4 Innovaties naar biobased economy - Valoriseren oliën en vetten Keten Productinnovatie 3.5 Innovaties naar biobased economy - Valoriseren melen Keten Productinnovatie Tabel 2 Overzicht van de innovaties voor de MVO-sector, met een duiding intern of keten, gekoppeld aan de prestatiegebieden voor 2030 Door deze aanpak neemt de MVO-sector zijn eigen verantwoordelijkheid door enerzijds intern te streven naar de hoogst mogelijke energie-efficiëntie door procesinnovaties en anderzijds door in de keten te zoeken naar innovatieve mogelijkheden voor en hoogwaardige toepassingen van haar producten. Elk van de paragrafen 3.1 tot en met 3.5 is als volgt opgebouwd: Inleiding Mogelijkheden van de innovatie voor de MVO-sector Impact van de innovatie op de MVO-sector, plus bijbehorende tabel met energie-efficiëntie verbeteringen die in hoofdstuk 4 worden samengevoegd Ontwikkeltraject voor de MVO-sector tot 2030: acties, randvoorwaarden en aanbevelingen voor de individuele MVO-bedrijven: Er wordt waar mogelijk onderscheid gemaakt in korte termijn ( ), middellange termijn ( ) en lange termijn ( ). Soms zijn de korte termijn acties wel duidelijk maar zijn de uitkomsten bepalend of de vervolgacties op middellange of lange termijn worden uitgevoerd. In dat geval zijn de middellange en lange termijn samengevoegd tot 1 termijn ( ) Conclusies, inclusief een beschrijving van de focus die het Productschap MVO heeft gekozen binnen de innovatie 19

22 3.1 Innovaties in proces-efficiëntie Energiebewust procesbeheer Inleiding energiebewust procesbeheer Energiebewust gedrag heeft betrekking op optimaal procesbeheer. Met optimaal procesbeheer wordt het optimaliseren van het productieproces binnen de kaders van vastgestelde criteria bedoeld. Optimaal procesbeheer vindt nu al plaats in de MVO-sector: de gewenste producten worden volgens de strenge kwaliteitseisen van de afnemer geproduceerd. Minimaal energieverbruik is echter een betrekkelijk nieuw criterium naast de conventionele criteria als hygiëne, kwaliteit, (voedsel)veiligheid, snelheid en continuïteit. Er wordt nog maar beperkt gestuurd op het criterium energieverbruik. Dit geeft potentie om het proces dusdanig te optimaliseren dat een significante energiebesparing kan worden gerealiseerd. De Routekaart heeft voor een bottom-up benadering gekozen oftewel: energiebewust gedrag bevorderen bij de procesoperator. Hoewel energiemanagement de nodige aandacht krijgt in het kader van de MJA heeft de rol van de operator te weinig aandacht gekregen. De operator is namelijk de spin in het web: hij kent de processen, de procedures, de producten en kan snel schakelen met belanghebbenden op of dichtbij de werkvloer. Op deze wijze wordt kennis ook breder verspreid binnen het bedrijf (breder dan alleen het energieteam). Innovaties in gedrag zijn niet alleen van belang voor de MVO-sector maar ook voor andere procesindustrieën. De sector streeft dan ook naar samenwerking met partijen buiten de sector om op efficiënte wijze tot energiebesparing te komen Mogelijkheden energiebewust procesbeheer Het is belangrijk dat de operator zich bewust is van het belang van energie-efficiëntie want zonder energiebesef kan nieuw gedrag niet succesvol worden gestimuleerd. In samenwerking met VAPRO heeft het Figuur 6 Brochure De energiebewuste operator Productschap MVO tijdens het Routekaart-traject een cursus ontwikkeld, De energiebewuste operator (zie ook Figuur 6 en bijlage 5 Factsheet MVO-VAPRO cursus De energiebewuste operator ). De cursus, gebaseerd op het Competentie Gericht Onderwijs (CGO)-model (zie kader 5), maakt de procesoperator bewust van zijn handelen en de impact die zijn handelen heeft op het energieverbruik. Voorafgaand aan de cursus kunnen de operators hun beginkennis toetsen door een gratis online test. De output van de test wordt gebruikt om in samenwerking met het management de cursus op maat te maken, bijvoorbeeld door meer aandacht te besteden aan een onderwerp waarop de operators slecht hebben gescoord. De cursus bestaat uit theorie en praktijkopdrachten (ook wel leerarrangementen). De cursus maakt gebruik van bestaand VAPRO-materiaal (theorielessen), waarnaast speciale onderdelen specifiek voor de MVO-sector zijn ontwikkeld (bijvoorbeeld introductie op de MVO-specifieke processen). De cursus bestaat uit 5 modules: 20

23 Procestechniek: verdampen, drogen, mengen, zeven, malen, extractie, raffinage, utilities Procesbeheersing: regelingen en procesbeheersingssystemen, meten en monitoring Energie: warmte en warmteoverdracht, smelten, verdampen, warmtewisselaars Rekenvaardigheid/wiskunde: rekenen met eenheden, ratio s en rendementen, grafieken maken en lezen Milieu: lessen als Ons handelen en milieu, Fossiele en duurzame energie en Duurzaamheid De modules en lessen worden besproken tijdens 6 workshops gedurende een looptijd van 6 maanden. De cursus heeft een studiebelasting van ca. 15 uur theorie en 25 uur praktijk (on the job). Aan zelfstudie zal gedurende deze periode ca. 10 uur moeten worden besteed. Operators worden begeleid door een professional (externe docent), maar ook intern door zogenaamde bedrijfsmentoren, die de operators helpen met de praktijkopdrachten en de theorielessen. Na afloop van de cursus wordt het kennisniveau van de operators opnieuw getest middels de onlinetoets en wordt beoordeeld welk effect de cursus heeft gehad (op operatorniveau). Op bedrijfsniveau kan worden gemeten welk effect de cursus heeft op het energieverbruik: hoeveel energie werd verbruikt voorafgaand aan de cursus en wat is het verschil nadat de operators de cursus succesvol hebben doorlopen? Het is afhankelijk van het individuele bedrijf of dit mogelijk en/of gewenst is. Kader 5 Competentie Gericht Onderwijs (CGO) model De VAPRO CGO-opleidingen nemen de werkplek als uitgangspunt. Van daaruit wordt ingegaan op de processen en eenheidsbewerkingen die zich binnen het bedrijf afspelen. De VAPRO CGO-opleidingen zijn opgebouwd uit blokken. Ieder blok bestaat uit een aantal leerarrangementen: een set van praktische opdrachten die op de werkplek worden uitgevoerd. De onderwerpen van de leerarrangementen zijn met zorg gekozen en sluiten aan op eenheidsbewerkingen die voorkomen binnen het bedrijf. (bron VAPRO) Door te werken met en aan de competenties van de mensen in het bedrijf kan nog een grote sprong in energie-efficiëntie worden bereikt, Dirk de Knecht VAPRO Impact energiebewust procesbeheer De verwachting is dat een sectorbrede uitrol van de cursus De energiebewuste operator op korte termijn tot ongeveer 2% extra energie-efficiëntie zal leiden. Een indicatie voor het totale besparingspotentieel van energiebewust procesbeheer is 15% tot 2030 (zie tabel 3 voor de besparing bij het huidige productievolume). De grotere betrokkenheid van de operators zal bottom-up leiden tot nieuwe voorstellen voor bedrijfsspecifieke procesoptimalisaties. Een belangrijk deel van de voorziene besparing komt echter uit reguliere vervangingsinvesteringen. Het merendeel van de MVO-bedrijven heeft grote installaties, die door de jaren heen in kleine stappen worden geoptimaliseerd. Grote optimalisatiestappen worden doorgaans gerealiseerd bij volledige vervanging van een oude installatie door een moderne en energie-efficiënte installatie. De vervangingstermijn van dergelijke kapitaalintensieve installaties is al snel 15 tot 20 jaar. Onderzoek naar dergelijke proces-efficiëntie verbeteringsmogelijkheden maakt vast onderdeel uit van het reguliere MJA-traject. In deze top down-benadering onderzoekt een energieteam onder leiding van de technisch directeur en de energiecoördinator naar verbetermogelijkheden. Een voorbeeld van een vervangingsinvestering die op korte termijn gepland staat met een grote impact op de energieefficiëntie is het volledig vernieuwen van de warmte-krachtkoppeling (WKK) bij ADM-Europoort. 21

24 IJkjaar 2010 Tabel 3 Energiebesparing door energiebewust procesbeheer in Ontwikkeltraject tot 2030 Energiegebruik (TJ) Energiebesparing (TJ) Crush Raffinage Margarines en sauzen Dierlijke olien en vetten Totaal Energieverbruik kan als criterium worden toegevoegd aan optimaal procesbeheer, maar er zijn een aantal randvoorwaarden waaraan een bedrijf moet voldoen wil dit effectief zijn. Het belangrijkste is commitment van het management. Het hoger management en de plantmanagers moeten hun commitment en betrokkenheid tonen. Als operators in-training gesignaleerde resultaten of issues rapporteren zal het management structurele acties moeten uitzetten. In latere fasen zal diepgaander commitment moeten worden getoond. Continuous Improvement in de sector en in de keten is een managementfilosofie die jaar in jaar uit volle aandacht vergt. Op korte termijn wordt aanbevolen de volgende randvoorwaarden te adresseren om effectief te starten: Basis energiezorgsysteem en voorzieningen Er moet binnen een bedrijf een basisniveau ten aanzien van energie en energiezorg aanwezig zijn. Er moeten voldoende mogelijkheden zijn om te kunnen meten en informatie online zichtbaar te maken. Dit basisniveau is noodzakelijk om het maximale rendement uit de operator opleiding te halen Professionele werkhouding Naast het basisniveau binnen het thema energie moet er ook worden voorzien in een basisniveau aan professionele attitude in de operatie: wil om te verbeteren en ingesleten werkwijzen ter discussie te stellen en een goede opvolging van gemelde issues. Er moet een cultuur zijn waarbij opmerkingen tot verbetering serieus worden genomen en, waar mogelijk binnen een gepaste termijn, leiden tot acties. Dit basisniveau is ook noodzakelijk om het maximale rendement uit de operator opleiding te halen Duidelijke organisatiestructuur Elke medewerker kan alleen betrokken zijn en blijven als hij bevoegd is om beslissingen te nemen over acties die bij zijn taakniveau horen. Daartoe moeten zowel taken en verantwoordelijkheden als de bijbehorende bevoegdheden duidelijk en in balans zijn Kritieke Prestatie Indicatoren (KPI) structuur Hetgeen de operator leert en communiceert moet worden vastgelegd in de organisatie, bijvoorbeeld middels een KPI structuur. Een dergelijke KPI structuur dient als bevestiging van verantwoordelijkheden ten aanzien van borging, logging en archivering van de verkregen resultaten en verbeteringen Budget en planning Een organisatie moet financiën beschikbaar hebben maar moet ook in toewijzing van tijd en geld voldoende prioriteit aan structurele verbeteringen geven. Denk hierbij aan grootschalige onderhoudsprojecten die de prioriteiten ten aanzien van procesverbetering even doen verschuiven. Dit begint al bij het implementeren van de MVO/VAPRO opleiding Er is niets leukers dan om van een operator te horen dat het ook met een graadje minder kan. Chris Velzeboer, Cargill De MVO-bedrijven hebben inmiddels al veel van bovenstaande aspecten gerealiseerd, maar hernieuwde aandacht voor deze aspecten vanuit het perspectief van energiebesef wordt aanbevolen. 22