Houd de volgende richtlijnen in het achterhoofd als je de leerlingen ondersteunt bij het uitvoeren van een spreek- of gesprekstaak:

Transcriptie

1 Spreken en gesprek De voorwaarde om leerlingen spreek- en gespreksvaardig te maken is een veilige en stimulerende spreek- en gesprekssfeer. Houd rekening met de volgende tips: - Illustreer zelf veel actief luistergedrag: luister geïnteresseerd, reageer inhoudelijk op vragen of opmerkingen van leerlingen en geef indirect feedback op de vorm door de juiste taalvorm aan te bieden, kom niet te snel tussenbeide en geef leerlingen de tijd om naar een antwoord of een formulering te zoeken, geef non-verbale feedback op wat de leerlingen zeggen, Op die manier moedig je de leerlingen aan. - Illustreer zelf veel goed gespreksgedrag: stel open vragen (vragen waarop de leerlingen vrij en uitgebreid kunnen antwoorden), vraag door, vraag om uitleg, om meer informatie, vat tussendoor eens samen, breng een duidelijke structuur aan (verbind bijdragen aan elkaar, speel beurten door, stimuleer het om een beurt vragen),... - Gebruik alle spontane situaties die kansen bieden op een goed gesprek. Laat zinvolle reacties van leerlingen op elkaar steeds toe en laat op die manier echte interactie (niet gestuurd of uitgelokt) ontstaan. Betrek de leerlingen actief en geef hen ruim de gelegenheid voor inhoudelijke inbreng. - Vertel af en toe zelf iets naast de lesinhoud en/of zeg af en toe iets leuks. Jouw persoonlijke verhalen tonen de leerlingen hoe ze over iets kunnen vertellen, en leuke dingen vertellen lokt gegarandeerd veel reactie uit bij de leerlingen. - Creëer kansen en tijd om de leerlingen spontaan te laten vertellen over iets wat ze beleefd, gezien of gelezen hebben, binnen of buiten de schoolmuren. Dat kan bijvoorbeeld via de vertelkring (voor mogelijke invulling en tips voor de organisatie: zie Thema 1.). - Ga tijdens klasgesprekken en klassikale vertelmomenten in een kring zitten, zodat de leerlingen elkaar beter zien. Zo kunnen ze echt met elkaar spreken en niet enkel met jou. Houd de volgende richtlijnen in het achterhoofd als je de leerlingen ondersteunt bij het uitvoeren van een spreek- of gesprekstaak: - Zorg ervoor dat de leerlingen goed voorbereid aan de taak kunnen beginnen (zie verder Voor het spreken ), zodat ze zich voldoende zeker voelen. Geef onzekere leerlingen (extra) kansen om op voorhand met jou of met een medeleerlingen te overleggen. Als de leerlingen spreken over iets wat ze beleefd of gelezen hebben, hoeven ze echter niet alles vooraf te plannen of te oefenen. Ze ontplooien hun spreekvaardigheid (ideeën genereren en formuleren) ook tijdens het spreken. - Geef leerlingen die spreekangst hebben letterlijk iets in handen om het spreken te ondersteunen, bijvoorbeeld een voorwerp of een foto van datgene waarover ze iets vertellen,... - Stel je bij de ondersteuning in de eerste plaats op als luisteraar die de boodschap wil begrijpen. Focus niet op de vorm, maar vertrek van de inhoud om de leerlingen tot een begrijpelijke formulering te doen komen. Vraag aan de leerling wat hij wil zeggen en baken dat samen goed af: in die interactie ontstaat de verwoording als vanzelf. - Geef pas feedback op de vorm als de inhoud goed zit. De feedback op de vorm (taalgebruik) moet in de eerste plaats gaan over een basisniveau van formulering (het vinden van de juiste woorden om iets uit te drukken en die woorden in een goede volgorde zetten, het afbakenen van betekenisvolle gehelen). Het taalgebruik kan in allerlaatste instantie op correctheid worden beoordeeld, als alle andere aspecten voldaan zijn en/of als de spreekopdracht dit vereist. De onderstaande werkwijze vertelt je wat je vóór het gesprek of vóór het spreken voor alle leerlingen moet verduidelijken en hoe je de leerlingen concreet kan ondersteunen en feedback geven tijdens het gesprek of tijdens de spreektaak. WERKWIJZE SPREKEN 1

2 VOOR HET SPREKEN: VERDUIDELIJK ONDERWERP, PUBLIEK, SPREEKDOEL, AFSPRAKEN WAT? HOE? CONCRETISERING HET ONDERWERP: waarover spreken of vertellen ze? HET PUBLIEK: aan wie vertellen ze iets? (monologische situaties) met wie praten ze over iets? (gesprekssituaties) HET SPREEKDOEL: waarom vertellen/spreken/ overleggen ze? Activeer de voorkennis van de leerlingen en breid indien nodig uit: - stel vragen; - gebruik visuele ondersteuning; - geef voorbeelden; - geef extra informatie; - bouw eventueel een extra wereldverkennende activiteit in. (voorkennis, voorstellen) Geef de leerlingen de kans om hun persoonlijke ervaringen en meningen te verwoorden. Baken het onderwerp voldoende af. Bij een te ruime of vage spreekopdracht kan je immers niet efficiënt spreken. Besteed eventueel ook aandacht aan de volgorde (zie verder). Maak de leerlingen vertrouwd met het publiek. - In het zesde leerjaar is het publiek meestal een bekende luisteraar: de leerkracht; (een) medeleerling(en). - Af en toe spreken de leerlingen ook voor een onbekend publiek: onbekende leerlingen, ouders of zelfs onbekende luisteraars. Sta in dat geval voldoende stil bij de personen voor wie de leerlingen spreken en bij de gevolgen voor inhoud en vorm van het praatje. Maak aan de leerlingen duidelijk wat de bedoeling is van het spreekmoment. Er is altijd een spreekdoel, hoe klein de spreek beurt ook is. - In het zesde leerjaar is het spreekdoel meestal communicatief (informeren, activeren) of conceptualiserend: de leerlingen spreken om elkaar te informeren. Vaak krijgen ze hiervoor voorbereidingstijd ofwel spreken zij spontaan en bakenen ze ideeën af tijdens het spreken. Slechts af en toe is het spreekdoel expressief. - Het doel bepaalt in sterke mate hoe er gesproken of verteld wordt, of hoe het gesprek verloopt. Het vooraf duidelijk maken van het spreekdoel helpt dan ook tijdens het spreken. - Wat weten jullie over? - Toon tekeningen of foto s, voorwerpen,... of laat leerlingen tekeningen zoeken of maken. - Plan een bezoek aan een bibliotheek, kasteel, - Wat denk je hierover...? - Wat zijn je ervaringen met...? - communicatief: spreken om publiek te informeren over jezelf, over iemand anders, bijvoorbeeld een familielid over een bepaald onderwerp, bijvoorbeeld de oplossing van een uitgevoerde taak, iets waarover je gelezen hebt,... - conceptualiserend: bijvoorbeeld: de te volgen weg uitstippelen voor een medeleerling, brainstormen over het maken van een kindertijdschrift. - expressief: bijvoorbeeld: oefenen voor een reclamefilmpje. WERKWIJZE SPREKEN EN GESPREK 2

3 STRUCTUUR EN AFSPRAKEN hoe vertellen ze iets? Ga in op de structuur: - Verwijs naar een eventuele aangeboden structuur (een voorbeeld) waarbij de leerlingen kunnen aansluiten. - Verwijs naar eerdere taken waarin een bruikbare structuur aan bod is gekomen. - Geef richtlijnen als de leerlingen de structuur zelf moeten uitwerken. Ga in op de (chrono)logische volgorde waarin de inhoudelijke aspecten aan bod moeten/kunnen komen. Maak praktische afspraken. Zorg ervoor dat de leerlingen weten: - hoeveel ze ongeveer moeten vertellen; - welke vorm hun praatje aanneemt: instructies, verhaal, Geef zelf een voorbeeld van deze vorm. - Overloop de ordening indien deze noodzakelijk is of verwijs naar eerdere spreektaken met een gelijkaardige opbouw. - Geef aan welke vrijheid de leerlingen eventueel hebben om met de ordening om te gaan. - Noteer de ordening eventueel puntsgewijs op het bord. - De ander laten uitspreken; - het woord vragen; - niet zomaar over iets anders beginnen; -... TIJDENS HET SPREKEN: EERST INHOUD, DAN VORM ASPECTEN VAN HET PROCES HOE? CONCRETISERING - Bij spontane spreekmomenten moet een leerling zonder voorbereiding iets kunnen vertellen, of reageren op een ander. Het verzamelen van ideeën gebeurt hierbij meestal tegelijkertijd met het formuleren ervan. Denk aan een gesprek, een discussie, IDEEEN GENEREREN - Bij spreektaken krijgt de leerling een onderwerp en bereidt hij dit voor. Ideeën verzamelen gebeurt vaak vooraf, individueel en/of klassikaal: Bouw voort op wat voorafging. Stimuleer de leerlingen om extra ideeën te verzamelen: - door anderen te bevragen en te beluisteren, - door gebruik te maken van allerlei inspiratie- en informatiebronnen. - Wat is aan bod gekomen in: het thema? de inleiding op de activiteit? bij andere leerlingen? - Wat wisten de leerlingen al? (voorkennis) WERKWIJZE SPREKEN EN GESPREK 3

4 Stimuleer de leerling via bijkomende vragen tot extra ideeën en tot het verdiepen en afbakenen ervan. - Vraag om extra informatie. - Vraag om een voorbeeld. - Vraag om verduidelijking. RELEVANTIE EN VOLLEDIGHEID inhoud bepalen en afbakenen DUIDELIJKHEID EN ORGANISATIE begrijpelijk formuleren en opbouwen van de tekst Haal het doel en het publiek van de activiteit zo vaak aan als nodig om de leerling in de juiste richting te sturen. Vraag naar aspecten die dreigen vergeten te worden. De leerlingen moeten volledig en voldoende uitgebreid zijn in wat ze zeggen, maar het moet relevant blijven. Wijs op eventueel overbodige of minder belangrijke elementen, die een efficiënte communicatie in de weg kunnen staan. Neem de opdracht nog eens samen door. Daarin staat vermeld of daaruit kun je afleiden welke inhouden en aspecten aan bod moeten komen. Doe suggesties die voortbouwen op wat de leerling inbrengt. Geef pas in laatste instantie zelf voorbeelden ter inspiratie. Laat een leerling in eerste instantie zelf dingen verwoorden. Als dat niet vlot gaat, laat je de leerling via een gesprek zo veel mogelijk zelf tot een goede formulering komen. Laat de leerling formuleren wat hij wil zeggen, stel vragen om hem dingen te doen uitdrukken, en stuur bij. Als je merkt dat de leerling niet over de talige middelen beschikt om uit te drukken wat hij wil, bied je (een deel van) een mogelijke formulering aan. Ondersteun de leerling op het niveau van basisformuleervaardigheid: vindt de leerling de geschikte woorden en kan hij die gebruiken in een mondelinge formulering die begrijpelijk is voor een welwillende luisteraar? (Gevarieerdheid, uitgebreidheid en volledige correctheid komen pas in een volgende fase aan bod. Zie verder: taalgebruik.) Stel je op als neutrale luisteraar. Stel vragen: wie? Wat? Waar? Waarom? Hoe? Bijvoorbeeld: - Denk je dat de luisteraar ook weet dat...? - Wat moet je dus zeker ook nog zeggen? - Lees de opdracht nog eens. Wat moet je zeker zeggen? Wat is héél belangrijk? Geef voorbeelden van verhalen, vragen, ideeën, Stel je op als neutrale luisteraar. Stel vragen. Bijvoorbeeld: - Dit begrijp ik niet helemaal. Wat bedoel je precies? - Bedoel je dat of? Raadpleeg de onderwijslijn taalbeschouwing (zie Visie en opbouw - Taalbeschouwing ) voor een overzicht van aspecten van taalsystematiek, bijvoorbeeld: enkelvoud-meervoud, lidwoorden, verwijswoorden, vorming van de verleden tijd,... Hou er rekening mee dat het toepassen van deze aspecten in mondeling taalgebruik (vaak spontaan, informeel) minder evident is dan bij schriftelijk taalgebruik. WERKWIJZE SPREKEN EN GESPREK 4

5 Wijs op te weinig informatie of te veel herhaling: - Stel je op als luisteraar en stimuleer de leerling tot volledigheid bij het formuleren van zijn ideeën. Leerlingen hebben vaak de neiging om te weinig te vertellen omdat ze er van uitgaan dat iedereen evenveel weet als zijzelf. - Wijs de leerling erop als hij te vaak dingen herhaalt of uitweidt, met als gevolg dat de essentie minder duidelijk naar voren komt. Opmerking: Deze twee aspecten hangen nauw samen met het aspect volledigheid en relevantie. Als een leerling te beknopt is in zijn formulering, betekent dat niet noodzakelijk dat hij nog niet over deze dingen heeft nagedacht. Als een leerling te uitgebreid is in zijn spreken, kan dat zijn omdat het afbakenen van de ideeën niet zorgvuldig gebeurd is. Stel je op als neutrale luisteraar: - Wat kom je niet te weten? - Wat begrijp je niet? Mogelijke vragen: - Kan je daar nog iets meer over zeggen? - Wat zou je nog méér kunnen vertellen? Zo ben je wel heel gauw klaar, denk ik. - Dit heb je daarnet al verteld. Dat kan je misschien weglaten. Ondersteun de leerling bij het opbouwen van de tekst. DUIDELIJKHEID EN ORGANISATIE begrijpelijk formuleren en opbouwen van de tekst - Bij spontane spreekmomenten in het zesde leerjaar benader je dit organisatorische aspect steeds vanuit het al dan niet begrijpen van de inhoud. Enkel wanneer de boodschap niet duidelijk geformuleerd wordt, onderbreek je de leerling en vraag je om verduidelijking. - Bij voorbereide spreektaken, bijvoorbeeld bij een verslag, help je de leerling vooraf een logische opbouw in het verslag aan te brengen. Laat hiervoor bijvoorbeeld hoofd- en bijzaken onderscheiden, de belangrijkste zaken op een rijtje zetten en ordenen, tijdens de voorbereiding noteren (individueel of op het bord). Besteed ook aandacht aan inleiding en afsluiting. Hoewel gestructureerd vertellen moeilijk blijft, mag je van leerlingen van het zesde leerjaar verwachten dat ze een zekere structuur aanbrengen in een voorbereid verslag. Sta vooraf voldoende stil bij de opbouw indien dit nog moeilijk gaat voor een leerling. Hoe vertrouwder de leerlingen zijn met de inhoud, hoe beter het zal gaan. Mogelijke vragen: - Wat wil je vertellen over...? Zeg het eens hardop. - Ga je dat zo vertellen? Zal de luisteraar begrijpen waarover je het hebt? Wat moet je eerst nog vertellen? Help de leerling actief door suggesties aan te bieden voor signaalwoorden, verbindingswoorden, verwijzingen,... Door deze suggesties en vanuit goede voorbeelden (onder andere jouw eigen gestructureerde uiteenzettingen), leert hij gaandeweg zijn eigen verhalen structureren. Mogelijke vragen: - Als je verschillende voorbeelden wil geven, dan kan je dat misschien ook duidelijk zeggen met: mijn eerste voorbeeld, mijn tweede voorbeeld, - Kun je dat ook anders zeggen? Klinkt het zo beter? WERKWIJZE SPREKEN EN GESPREK 5

6 VLOTHEID boodschap goed verstaanbaar, vloeiend en aangenaam overbrengen INTERACTIEVAARDIGHEID in gesprek met medeleerlingen en/of leerkracht TAALGEBRUIK correct gevarieerd en uitgebreid Benader het gebruik van intonatie, gevarieerd tempo en volume, van ondersteunende mimiek en gebaren: - In de eerste plaats vanuit de duidelijkheid van de boodschap: indien de leerling te stil praat, zich wegdraait van de luisteraar, te veel mompelt,... en niet meer verstaanbaar is (en de boodschap dus niet meer overkomt), moet je hem hierop wijzen. Verwoord op een positieve manier wat er fout loopt en geef concrete tips ter verbetering. - Eventueel vanuit de inhoud en tekstsoort: indien intonatie, mimiek,... belangrijk zijn in het overbrengen van de boodschap (bijvoorbeeld bij een gedicht, een rollenspel,...) kan je op dit vlak ondersteunen. Vlotheid, zeker het aspect ontspannen houding of het zich goed voelen bij de spreektaak, kan een onderwerp van gesprek zijn tijdens de reflectie. Geef de leerling eerst de kans om zelf op de vraag (om verduidelijking, om een voorbeeld,...) te antwoorden. Wanneer de leerling het moeilijk heeft om op een medeleerling te reageren kan je: - de andere leerling vragen om zijn vraag te herhalen, - zelf de vraag herformuleren (met eenvoudigere woorden of in duidelijkere delen opgesplitst), - een voorbeeld, een tip geven rond wat gevraagd wordt. Houd de leerling bij het centrale gespreksonderwerp door te verwoorden waarom zijn bijdrage niet relevant is en hem een gerichte vraag te stellen. Herinner de leerling zo nodig aan de gemaakte afspraken. Verwoord storend gedrag als je het opmerkt. Onderbreek het gesprek. Stimuleer een stille leerling om aan het gesprek deel te nemen door: - een concrete, vrij eenvoudige vraag aan hem te richten, - te vragen of hij het eens is met het gezegde en waarom. Reageer bij spontane spreekbeurten zo veel mogelijk indirect op fouten in het taalgebruik van de leerling: herneem zijn uiting of een deel ervan en verbeter de fout zonder er de nadruk op te leggen. Doe dat pas als de leerling uitgesproken is. Onderbreek niet om te verbeteren. - Hoe voelt het personage in dit reclamefilmpje zich? Hoe zou je stem dan klinken? Kan je ook tonen dat je (opgewonden) bent? Bijvoorbeeld: - Juf, ik heb goed gezwemd. - Ah, heb je goed gezwommen? Dat is leuk! WERKWIJZE SPREKEN EN GESPREK 6

7 TAALGEBRUIK correct gevarieerd en uitgebreid ATTITUDES ZELFREDZAAMHEID oplossingen zoeken Bij spreektaken waarbij de leerlingen de kans krijgen hun bijdrage voor te bereiden, kan je hen expliciet op vaak voorkomende fouten in hun taalgebruik wijzen (fouten tegen (lid)woordkeuze, foute verbuigingen en vervoegingen, verkeerde verwijswoorden, kromme zinsbouw). Geef ze eerst de kans zelf naar de juiste vorm te zoeken. Indien nodig reik je zelf het juiste taalgebruik aan. Geef leerlingen bij wie de basisformulering goed zit, suggesties voor het variëren en uitbreiden van hun taalgebruik. Wijs de leerling hierbij ook op goede voorbeelden van medeleerlingen of van jezelf. Ga in gesprek met een leerling die niet tot spreken komt. Waaraan ligt dat? - Bij begrips- of vaardigheidsproblemen: probeer de leerling zo goed mogelijk te helpen zoals eerder voorgesteld. - Bij het ontbreken van spreekdurf, spreekbereidheid of plezier in het spreken en gesprekken voeren: vraag de leerling waarom het niet lukt en probeer hem te helpen (bijvoorbeeld door het groepje kleiner te maken, door hem gerust te stellen wat taalcorrectheid betreft, door hem vooraf (eventueel met jou) te laten oefenen). Geef de leerling voldoende positieve feedback. Motiveer hem om aan de slag te gaan met jouw suggesties voor verbetering van zijn spreken. Stimuleer een leerling die te snel om hulp vraagt tot zelfredzaamheid. Wijs een leerling die niet of te laat om hulp vraagt op mogelijkheden en hulpmiddelen. Bijvoorbeeld: - Je gebruikt voortdurend het woord.... Kan je dat nog anders zeggen? - Je vertelt over je tante en je zegt: zijn huis. Van wie is het huis? Dan zeg je: haar huis. al Raadpleeg de onderwijslijn taalbeschouwing (zie Visie en opbouw Taalbeschouwing ) voor een overzicht van de aspecten die de leerlingen correct zouden moeten kunnen toepassen. Bijvoorbeeld: - Als een leerling steeds hetzelfde zinspatroon hanteert ( en toen en toen ), kan je suggereren hoe hij daarop kan variëren. - Herformuleer een stukje van wat de leerling zegt in een rijker taalgebruik. Zo geef je goede voorbeelden die de leerlingen een volgende keer kunnen gebruiken. Wijs op mogelijkheden om: - iets zelf op te lossen, - hulpmiddelen in te zetten. Inzetten van strategieën waar relevant, bijvoorbeeld: - voorkennis en voorstellingsvermogen activeren, - in je hoofd nagaan wat je wil vertellen, - stilstaan bij en rekening houden met wat de WERKWIJZE SPREKEN EN GESPREK 7

8 luisteraar weet en niet weet, - hulp inroepen van de leerkracht, een medeleerling of andere bronnen, - notities maken bij een voorbereide spreekopdracht. REFLECTIEVAARDIGHEID Stimuleer de leerling om tussendoor stil te staan bij wat hij al gezegd heeft. Help de leerling om minder geslaagde punten in zijn uitingen te identificeren. Zo kan de leerling zichzelf verbeteren. Jezelf verbeteren, iets herformuleren als je verkeerd begonnen bent of niet uit je woorden geraakt, maakt deel uit van het spreekproces. Stimuleer de leerling om na het spreken na te denken over de manier waarop hij gesproken heeft en formuleer samen werkpunten voor volgende spreektaken. (zie Werkwijze Strategieën ). - impliciet: door (non-verbaal) onbegrip te tonen; - expliciet: door de leerling te onderbreken (niet voortdurend, maar bijvoorbeeld op een vast, afgesproken moment) Wijs de leerling op bepaalde passages in wat hij zegt en verbind deze met het doel van het spreken en vooral met de luisteraar. Het is moeilijk voor de leerling om de positie van de luisteraar in te nemen; help hem daarbij door zelf als luisteraar feedback te geven, uitleg te vragen, of dit door de reële luisteraar (bijvoorbeeld: een medeleerling) te laten doen. Bijvoorbeeld: Wacht eens even. Daarnet zei je en nu zeg je Nu kan ik je even niet meer volgen. Bijvoorbeeld: - Wat ging niet zo goed? Hoe kan je dat een volgende keer anders aanpakken? - Hebben jullie tips voor elkaar? - Waar ga je de volgende keer op letten? WERKWIJZE SPREKEN EN GESPREK 8

9 Schrijven Hou bij de uitvoering van schrijftaken rekening met de volgende praktische tips: - De schrijftaken maken soms deel uit van een groter geheel waarbij de leerlingen bijvoorbeeld eerst een tekst lezen of beluisteren. Zorg er in dat geval voor dat er steeds voldoende tijd overblijft voor het schrijven. 25 minuten is zelfs voor de kleinste schrijftaak een absolute must. - Bij de meeste schrijftaken wordt voorgesteld om de leerlingen hun eerste (of enige) versie te laten schrijven in een schrijfschrift. Dit is een kladschrift waar je de leerlingen slechts één kant van een dubbele pagina kan laten gebruiken. Gebruik de andere kant om schriftelijk feedback te geven en de leerlingen te laten verbeteren. Op deze manier leren de leerlingen ook dat leren schrijven een groeiproces is en dat een schrijfproduct meestal pas na een verbeterfase kan worden afgewerkt. Als de leerlingen in een bepaalde structuur (of sjabloon) moeten schrijven, is die voorzien in hun werkboek of op een kopieerblad. Als dat niet het geval is, is aangegeven wanneer je losse bladen moet voorzien voor de definitieve versies van de schrijfsels. - Je kan de leerlingen hun schrijfschrift ook laten gebruiken voor alle dingen die ze voor zichzelf willen schrijven (vrijwillig). Ze schrijven deze tekstjes bijvoorbeeld achteraan in het schrift. Zo wordt het schrijfschrift een bundel waarin de leerlingen zelf hun schrijfsels bij elkaar hebben en kunnen overzien en opnieuw lezen. Het schrijfschrift kan zeker deel uitmaken van een portfolio voor schrijven (zie Evaluatie ). - De leerlingen kunnen hun persoonlijke verhalen ook kwijt via een klasdagboek. In het derde leerjaar hebben de leerlingen daarmee leren werken. Vraag na of ze het in het vierde en/of vijfde leerjaar ook hebben gebruikt. Bied deze mogelijkheid ook in het zesde leerjaar aan: In Thema 2 wordt een aanzet gegeven tot het opstarten en bijhouden van een klasblog, een digitaal klasdagboek. Hou de volgende richtlijnen in het achterhoofd als je leerlingen ondersteunt bij het uitvoeren van een schrijftaak: - Zorg ervoor dat de leerlingen goed voorbereid aan de taak kunnen beginnen (zie verder Voor het schrijven ). Je hoeft echter niet alles vooraf te bedenken en te plannen om tot een goed schrijfproduct te komen. De ene schrijver is wat meer een planner, de andere schrijver zal liever vrij snel beginnen te schrijven en tijdens het schrijven voortdurend reviseren (bewerken, herwerken, afwerken). In de praktijk ontwikkelen alle schrijvers een eigen stijl in het omgaan met beide processen (plannen en reviseren). Ook in de schrijftaken van TotemTaal worden op dit vlak veel mogelijkheden en variatie aangeboden, opdat de leerlingen kunnen verkennen wat voor schrijver zij zijn. Laat toe dat leerlingen op dit vlak een eigen manier van werken ontwikkelen. - Herinner de leerlingen voortdurend aan het doel en het echte lezerspubliek. Zo blijven ze gemotiveerd om hun schrijftaak tot een goed einde te brengen. - Stel je bij de ondersteuning in de eerste plaats op als lezer die de boodschap wil begrijpen. Focus niet op de vorm, maar vertrek van de inhoud om de leerlingen tot een begrijpelijke formulering te doen komen. Vraag aan de leerling wat hij wil zeggen en baken dat samen goed af: in die interactie ontstaat de verwoording als vanzelf. Die kan de leerling gebruiken bij het opschrijven. - Geef pas feedback op de vorm als de inhoud goed zit. De feedback op de vorm (taalgebruik) moet in de eerste plaats handelen over een basisniveau van formulering (het vinden van de juiste woorden om iets uit te drukken en die woorden in een goede volgorde zetten, het afbakenen van betekenisvolle gehelen). Het taalgebruik kan in laatste instantie op correctheid worden beoordeeld, als alle andere aspecten voldaan zijn. Anders ligt er teveel nadruk op spelling en schrijven is zoveel meer dan spellen. - Vaak schrijven leerlingen samen. Stimuleer de leerlingen in dat geval tot interactie over de inhoud en de formulering. Zij ondersteunen in de eerste plaats elkaar. Ondersteun zelf door het stellen van denkstimulerende vragen. Besteed aandacht aan de samenwerking: elke leerling heeft zijn eigen schrijfstijl (bijvoorbeeld op het vlak van plannen en reviseren, zie eerder) en bij het schrijven in duo s moeten die stijlen op elkaar afgestemd worden. WERKWIJZE SCHRIJVEN 9

10 - Leerlingen leren schrijven door anderen te zien schrijven. Bied veel kansen om naar echte teksten (van de soort die de leerlingen moeten schrijven) en naar elkaars teksten te kijken om ideeën op te doen. - Bouw voortdurend reflectie op het schrijfproces in. Dat kan op allerlei momenten (voor, tijdens en na het schrijven) en in allerlei vormen. Laat de leerlingen bijvoorbeeld nadenken over wat het publiek wil weten en toets dat aan wat ze willen schrijven of al geschreven hebben. - Laat de leerlingen (vanaf Thema 3, Activiteit 15) hun schrijfwijzer, aangevuld met persoonlijke werk- en aandachtspunten inzetten. - Je kan de leerlingen ook hun schrijfproduct (in opbouw) laten vergelijken met dat van andere leerlingen. De leerlingen kunnen ook elkaars producten (eerste versies) lezen, al dan niet vertrekkend van een aantal richtvragen die aansluiten bij het doel en het publiek, en elkaar schriftelijk of mondeling wijzen op sterke punten, onduidelijkheden en mogelijkheden. Zorg ervoor dat dit steeds in een positieve sfeer verloopt. Door voortdurend te reflecteren en door de inzichten uit die reflectie toe te passen, worden leerlingen steeds betere schrijvers. - Reviseren is een vorm van reflecteren tijdens het schrijven: kleinere of grotere stukken tekst herlezen en kritisch nadenken, verbeteren en toepassen in wat je nog gaat schrijven, herwerken en afwerken, dat doet een goede schrijver voortdurend. - Het reflecteren (na het schrijven) maakt deel uit van brede en permanente evaluatie (zie Evaluatie ). De onderstaande werkwijze vertelt je wat je vóór het schrijven voor alle leerlingen moet verduidelijken en hoe je de leerlingen concreet kan ondersteunen en feedback geven tijdens en na het schrijven. WERKWIJZE SCHRIJVEN 10

11 VOOR HET SCHRIJVEN: VERDUIDELIJK ONDERWERP, PUBLIEK, SCHRIJFDOEL, TEKSTSOORT/STRUCTUUR/AFSPRAKEN WAT? HOE? CONCRETISERING Activeer de voorkennis van de leerlingen en breid indien nodig uit: - stel vragen, - gebruik visuele ondersteuning, - geef voorbeelden, - geef extra informatie, - bouw eventueel een extra wereldverkennende activiteit in. - Wat weten je over...? - Toon tekeningen of foto s, voorwerpen,... HET ONDERWERP: wat/waarover schrijven ze? (voorkennis, voorstellen) Geef de leerlingen de kans om persoonlijke ervaringen en meningen over het onderwerp te formuleren. - Wat denk je over? - Wat zijn je ervaringen met...? HET PUBLIEK: voor/aan wie schrijven ze? HET SCHRIJFDOEL: waarom schrijven ze? Baken het onderwerp voldoende af. Bij een te ruime of vage schrijfopdracht kan je immers niet efficiënt schrijven. Besteed eventueel ook aandacht aan de volgorde (zie verder). Zorg ervoor dat de leerlingen weten wie het publiek is. - Bij voorkeur is dat een echt publiek. Maak de leerlingen vertrouwd met hun lezer (indien onbekend). - Soms schrijven de leerlingen voor zichzelf of voor jou. Zorg ervoor dat de leerlingen weten wat er met hun schrijfproduct zal gebeuren. Elke taak heeft altijd een schrijfdoel. - In het zesde leerjaar is het schrijfdoel communicatief (informeren, activeren), conceptualiserend (ideeën afbakenen tijdens het schrijven, argumenteren) of expressief. - Het doel is een krachtig middel om het schrijven in de juiste richting te sturen en tijdens het schrijven bij te sturen. De leerlingen schrijven bijvoorbeeld: - voor zichzelf: om een spreekopdracht over een held voor te bereiden; - voor hun medeleerlingen: om hen te plezieren (een verhaal), om hen te overtuigen (via een promotietekst), om hen te informeren (over een ijzig onderwerp) of om hen instructies te geven (voor een junglespel); - voor onbekenden: om informatie te vragen of advies te geven. WERKWIJZE SCHRIJVEN 11

12 DE TEKSTSOORT, STRUCTUUR, AFSPRAKEN hoe moeten ze schrijven? Ga na in hoeverre de leerlingen vertrouwd zijn met de tekstsoort. Let op: De leerlingen hoeven niet alle conventies die bij een bepaalde tekstsoort horen, volledig te kennen alvorens ze beginnen te schrijven. Tijdens het schrijven kan je hen vanuit de inhoud op de noodzaak van het toepassen van deze conventies wijzen. Ga in op de structuur van de te schrijven tekst: - Verwijs naar de voorgedrukte structuur als deze in het materiaal is voorzien. - Geef richtlijnen met betrekking tot de beoogde tekststructuur als de leerlingen deze zelf moeten uitwerken. - Leerlingen voor wie de opdracht te open blijkt, kan je tijdens het schrijven nog meer gerichte aanwijzingen geven. Ga in op de (chrono)logische volgorde waarin de inhoudelijke aspecten in de tekst van de leerlingen aan bod moeten/kunnen komen. Hou rekening met de aard van de te produceren tekst. Maak praktische afspraken. - Toon voorbeeldteksten van dezelfde aard. - Laat leerlingen vergelijkbare teksten verkennen. - Verwijs naar eerdere taken met dezelfde tekstsoort. - Breng in herinnering wat de leerlingen al weten. Zorg ervoor dat de leerlingen weten: - hoeveel ze ongeveer moeten schrijven (vanuit de inhoud, niet in aantal woorden of lijnen: Schrijf minstens drie dingen die...), - in welke vorm (doorlopende tekst of opsomming). - Overloop de ordening indien deze noodzakelijk is of verwijs naar eerdere ervaringen met een gelijkaardige opbouw. - Geef aan welke vrijheid de leerlingen eventueel hebben om met de ordening om te gaan. - Waar schrijven ze (schrijfschrift, los blad, )? - Wat gebeurt er met de eerste en met de definitieve versie? - Gebruik van visuele elementen, WERKWIJZE SCHRIJVEN 12

13 TIJDENS HET SCHRIJVEN: EERST INHOUD, DAN VORM ASPECTEN VAN HET PROCES HOE? CONCRETISERING IDEEEN GENEREREN RELEVANTIE EN VOLLEDIGHEID inhoud bepalen en afbakenen Bouw voort op wat voorafging. Zet de onderhandeling over het onderwerp (wat/waarover) voort zoals voorgesteld bij voor het schrijven. Stimuleer de leerling via bijkomende vragen tot het verdiepen en afbakenen van hun eigen ideeën. Haal het doel en het publiek van de activiteit zo vaak aan als nodig om de leerling in de juiste richting te sturen en te motiveren. Vraag naar aspecten die dreigen vergeten te worden. De leerlingen moeten volledig en voldoende uitgebreid zijn in wat ze schrijven, maar het moet relevant blijven. Wijs op eventueel overbodige of minder belangrijke elementen, die een efficiënte communicatie in de weg kunnen staan. Neem de opdracht nog eens samen door. Uit de opdracht kan worden afgeleid wat zeker moet worden vermeld, welke aspecten aan bod moeten komen,... Doe suggesties die voortbouwen op wat de leerling inbrengt. - Wat is aan bod gekomen in: het thema? de inleiding op de activiteit? - Wat wisten de leerlingen al? (voorkennis) - Vraag om extra informatie. - Vraag om een voorbeeld. - Vraag om verduidelijking. Stel je op als lezer: zeg wat je nog wil weten. Stel je op als lezer: wijs de leerling op wat je al weet. WERKWIJZE SCHRIJVEN 13

14 DUIDELIJKHEID EN ORGANISATIE begrijpelijk formuleren en opbouwen van de tekst Ondersteun de leerling op het niveau van basisformuleervaardigheid: vindt de leerling de geschikte woorden en kan hij die gebruiken in een schriftelijke formulering die begrijpelijk is voor een welwillende lezer? (Gevarieerdheid, uitgebreidheid en correctheid komen pas in een volgende fase aan bod. Zie verder: taalgebruik.) Laat de leerling in eerste instantie zelf en schriftelijk dingen verwoorden. Als dat niet vlot gaat, ga je met de leerling in gesprek om hem zo veel mogelijk zelf tot een goede formulering te laten komen. Als je merkt dat de leerling niet over de talige middelen beschikt om uit te drukken wat hij wil, bied je (een deel van) een mogelijke formulering aan. Wijs op te weinig informatie of te veel herhaling: - Stimuleer de leerling tot voldoende uitgebreid formuleren van zijn ideeën. Leerlingen hebben vaak de neiging om dingen te vergeten bij het schrijven, omdat ze die er zelf wel bij denken. - Wijs de leerling erop als hij te vaak dingen herhaalt of uitweidt, als daardoor de essentie te weinig naar voren komt. Opmerking: Deze twee aspecten hangen nauw samen met het aspect volledigheid en relevantie. Als een leerling te beknopt is in zijn formulering, betekent dat niet noodzakelijk dat hij nog niet over deze dingen heeft nagedacht. Of als een leerling te uitgebreid is in zijn schrijven, kan dat zijn omdat het afbakenen van de ideeën niet zorgvuldig gebeurd is. Bijvoorbeeld: Ondersteun bij het inhoudelijk en vormelijk afbakenen van betekenisvolle gehelen. De leerlingen krijgen een steeds beter begrip van wat een zin is. Het talig op elkaar afstemmen van de woorden in de zin (vervoeging en verbuiging) kan hierbij een aandachtspunt zijn, maar correctheid (niet-betekenisverstorende fouten) is niet het doel in deze fase van het schrijfproces. Raadpleeg de onderwijslijn taalbeschouwing (zie Visie en opbouw Taalbeschouwing ) voor een overzicht van aspecten van taalsystematiek, bijvoorbeeld: vervoegingen en verbuigingen, zinsconstructies, - Laat de leerling mondeling formuleren wat hij wil zeggen. - Stel open vragen om hem dingen te doen uitdrukken. - Stuur bij, zodat de leerling een goede formulering kan opschrijven. - Ga later opnieuw bij de leerling langs om te herlezen: heeft hij het effectief zo opgeschreven? Help met verbeteren indien nodig. Stel je op als lezer van de boodschap: - Wat kom je niet te weten? - Wat begrijp je niet? Mogelijke vragen: - Wat bedoel je hiermee? Kan je daar nog iets meer over schrijven? - Kun je dat ook anders zeggen? Klinkt het zo beter? - Dat is wel heel kort gezegd. Wat zou je er nog meer over kunnen schrijven? WERKWIJZE SCHRIJVEN 14

15 DUIDELIJKHEID EN ORGANISATIE begrijpelijk formuleren en opbouwen van de tekst Help de leerling bij het opbouwen en doen samenhangen van de tekst. - Focus op de opbouw en samenhang door er expliciet bij stil te staan. - Doe suggesties voor volgorde, verbindingswoorden, verwijzingen, Door deze suggesties en goede voorbeelden (teksten die de leerling leest of hoort), leert de leerling gaandeweg ook zijn eigen teksten structureren. - Wijs op onlogische volgordes, ontbrekende overgangen,... Mogelijke vragen en suggesties: - Wat gebeurde er eerst? - Hoe kun je zeggen dat het later gebeurde? - Als je verschillende dingen wil vertellen die je gedaan hebt, dan kan je dat misschien ook zo opschrijven: eerst deed ik..., daarna ging ik, en het laatste dat ik deed was... - Hoe kan je uitdrukken dat deze dingen iets met elkaar te maken hebben? STIJL EN CONVENTIES rekening houden met tekstsoort en situatie Stimuleer de leerling om te schrijven in een stijl die aangepast is aan de tekstsoort en de situatie waarin de leerling schrijft. Stel je ook hierbij op als lezer van de tekst. Verwijs naar andere taken waarin de leerling met dezelfde tekstsoorten heeft gewerkt (bijvoorbeeld bij luisteren, lezen, spreken). Op die manier vormt hij zich gaandeweg een beeld van de eigenheid van een tekstsoort zoals een uitnodiging, een persoonlijke brief, een verslag,... Ga in op de vormelijke afspraken die eigen zijn aan de tekstsoort en hoe de leerling deze kan toepassen. Vertel aan de leerling hoe jij je als lezer voelt bij de tekst. - Ben je overtuigd? - Ben je goed geïnformeerd? - Voel je je in de juiste stijl aangesproken? Wijs de leerling vanuit de inhoud op de noodzaak om bepaalde conventies die bij de tekstsoort horen, toe te passen. Bijvoorbeeld: het gebruik van visuele aspecten bij het schrijven van een folder: - Wat wil je bereiken met de folder? (mensen overtuigen, informeren,...) - Hoe kan je ervoor zorgen dat ze de folder zeker zullen lezen? - Hoe kan je ervoor zorgen dat ze heel snel weten wat er in de folder staat? Raadpleeg de onderwijslijn taalbeschouwing (zie Visie en opbouw - Taalbeschouwing ) voor een overzicht van de tekstsoorten waarmee de leerlingen al expliciet kennismaakten. WERKWIJZE SCHRIJVEN 15

16 Spoor de leerling aan tot en geef zelf suggesties voor het variëren en uitbreiden van zijn taalgebruik. - Je gebruikt drie keer na elkaar hetzelfde woord. Dat is een beetje eentonig. Kan je het anders zeggen? TAALGEBRUIK gevarieerd en uitgebreid correct ATTITUDES ZELFREDZAAMHEID oplossingen zoeken Wijs de leerling op fouten in het taalgebruik, op zins- en woordniveau. Ga in gesprek met een leerling die niet aan de opdracht begint of verderwerkt. Waaraan ligt dat? - Bij begrips- of vaardigheidsproblemen: probeer de leerling zo goed mogelijk te helpen zoals eerder voorgesteld. - Bij het ontbreken van schrijfdurf, -bereidheid of plezier in het schrijven: vraag aan de leerling waarom het niet lukt en probeer hem te helpen. Geef de leerling voldoende positieve feedback. Motiveer hem om aan de slag te gaan met jouw suggesties voor verbetering van zijn schrijfwerk. Stimuleer een leerling die te snel om hulp vraagt tot zelfredzaamheid. Wijs een leerling die niet of te laat om hulp vraagt op mogelijkheden en hulpmiddelen. - Laat de leerling zichzelf verbeteren als hij dat zou moeten kunnen. - Reik de juiste vorm aan indien hij de fouten nog niet zelf kan verbeteren. Raadpleeg de onderwijslijnen voor taalbeschouwing (zie Visie en opbouw Taalbeschouwing ) en spelling (zie Visie en opbouw Spelling ) voor een overzicht van de aspecten die de leerlingen correct zouden moeten kunnen toepassen. Wijs op mogelijkheden om: - iets zelf op te lossen, - hulpmiddelen in te zetten. Inzetten van strategieën waar relevant, bijvoorbeeld: - gebruikmaken van voorkennis en voorstellingsvermogen, - monitoren van begrijpelijkheid, - hulp inroepen van de leerkracht, medeleerlingen of andere bronnen. (zie Werkwijze Strategieën ) WERKWIJZE SCHRIJVEN 16

17 REFLECTIEVAARDIGHEID tijdens het schrijven Stimuleer de leerling om zijn schrijfwijzer te gebruiken. (zie Thema 3, Activiteit 7) Stimuleer de leerling om geregeld terug te lezen, na te denken over en stil te staan bij wat hij tot dan toe geschreven heeft. Help de leerling om minder geslaagde punten in zijn schrijfproduct te identificeren. Zo kan hij zichzelf verbeteren en er rekening mee houden bij wat hij verder nog gaat schrijven. Zo leert de leerling dat terugkijken en verbeteren (reviseren) deel uitmaken van het schrijfproces. Betrek andere leerlingen. Concretiseer de schrijfwijzer: haal de aspecten die voor de specifieke opdracht en/of voor de leerling als schrijver (rekening houdend met persoonlijke werkpunten) relevant zijn, aan. Wijs de leerling op bepaalde passages in zijn tekst en leg de link met het doel van het schrijfproduct en met de lezer. Het is moeilijk voor de leerling om de positie van de lezer in te nemen; help hem daarbij. Mogelijke vragen: - Denk je dat dat zal begrijpen? - Denk je dat overtuigd zal zijn om? Zou je zelf overtuigd zijn? - Laat de leerlingen hun schrijfproducten onderling uitwisselen en elkaar feedback en tips geven. Een andere leerling kan gemakkelijker de positie van de lezer innemen en de begrijpelijkheid en volledigheid van een tekst beoordelen, dan de schrijver zelf. - Laat leerlingen die behoefte hebben aan goede voorbeelden bij elkaar kijken. WERKWIJZE SCHRIJVEN 17

18 NA HET SCHRIJVEN: NAKIJKEN, VERBETEREN EN HERSCHRIJVEN Na het schrijven kan op verschillende manieren worden omgegaan met nakijken en verbeteren of herschrijven. Bij de schrijftaken in TotemTaal wordt telkens een werkwijze voorgesteld die aansluit bij dit overzicht. Daarbij wordt rekening gehouden met wat het doel en het publiek van de schrijftaak is. WANNEER EN WIE? HOE? CONCRETISERING NAKIJKEN VAN DE EERSTE VERSIE door de leerlingen (zelf) Leerlingen die klaar zijn met schrijven, lezen hun tekst na. Wijs de leerlingen nogmaals op wat belangrijk is voor deze schrijftaak: wat moet er zeker in staan? Wie zal het lezen? Schrijf deze aandachtspunten op het bord, zodat de leerlingen ze kunnen overlopen. - Hebben ze alle informatie volledig en duidelijk weergegeven? - Hebben ze alles zonder fouten opgeschreven? NAKIJKEN VAN DE EERSTE VERSIE door de leerlingen (anderen) Bij sommige schrijftaken wordt voorgesteld om een leerling zijn tekst te laten uitwisselen met een andere leerling, zodat ze elkaar feedback kunnen geven. (Soms gebeurt dat al tijdens het schrijven.) De leerlingen krijgen hiertoe meestal mondeling of schriftelijk enkele richtvragen aangeboden en geven mondeling of schriftelijk feedback. Ook nu moeten de leerlingen in de eerste plaats letten op wat belangrijk is bij deze schrijftaak (en niet op uiterlijkheden zoals handschrift). Ze passen hun reflectievaardigheid toe op het schrijfproduct van iemand anders. Opmerking Bereidheid om je eigen tekst aan een andere leerling te laten lezen en diens feedback te aanvaarden, én bereidheid om zelf het schrijfwerk van iemand anders na te lezen en eerlijk te feedbacken, speelt hierbij een belangrijke rol. Feedback die leerlingen aan elkaar geven, kan zijn: - een appreciatie (waarbij ze steeds worden aangemoedigd om het positieve in de verf te zetten) - aanduiding van verwarrende of onduidelijke passages of fouten, - concrete suggesties voor verbetering (inhoudelijk en vormelijk), - motivatie of explicitering van waarom iets moet worden verbeterd, - algemene tips. NAKIJKEN VAN DE EERSTE VERSIE door de leerkracht De schrijvers werken hun tekst nog bij volgens de gekregen feedback. Als het mogelijk is, kijk je de teksten van de leerlingen meteen na het schrijven na. Zo kan je elke leerling mondelinge feedback geven. Zorg voor een minimale aanduiding in de tekst waarmee de leerling aan de slag kan bij het herwerken van zijn tekst. Als je niet onmiddellijk feedback kan geven, haal je de teksten op en kijk je ze op een ander moment na. Geef schriftelijk feedback volgens de relevante aspecten (zie tijdens het schrijven ). Hou rekening met de essentie van de schrijftaak. Geef feedback op het vlak van formuleervaardigheid. - Schrijf vragen bij de uitingen van de leerling om hem tot een volledige en goed geformuleerde boodschap te doen komen (zie tijdens het schrijven ). - Hanteer ook hier weer het principe: eerst inhoud, dan vorm. Bijvoorbeeld: WERKWIJZE SCHRIJVEN 18

19 Geef feedback op het vlak van taalcorrectheid als dat belangrijk is bij de betreffende schrijftaak (zie rechterkolom bij de taken). Meestal zijn deze fouten niet-betekenisverstorend, maar ze kunnen wel storend zijn voor het publiek (afhankelijk van de aard van het schrijfproduct en het betreffende publiek). Op zinsniveau: - Duid zelf (in kleur), zinsgrenzen aan, als de leerling dat niet gedaan heeft en zijn tekst erom vraagt. - Verbeter fouten tegen de woordvolgorde of congruentie (overeenkomst tussen onderwerp en persoonsvorm) in de zin. Op woordniveau: - Bied woordenschat aan als de leerling er niet over beschikt. - Duid fouten tegen verbuigings- of vervoegingsregels aan of verbeter zelf. - Doe hetzelfde voor spelling. Hou er rekening mee dat leerlingen bij creatief schrijven niet op spelling gefocust zijn en zij bepaalde regels of woorden nog fout kunnen schrijven. Vaak volstaat het hen even te wijzen op de juiste schrijfwijze of regel. VERBETEREN/ HERSCHRIJVEN: VAN DE EERSTE NAAR EEN DEFINITIEVE VERSIE door de leerlingen (zelf) Geef de leerlingen hun teksten terug. Afhankelijk van het doel van de schrijftaak en de gekregen feedback: - verbeteren de leerlingen op de eerste versie (onderaan of op de tegenoverliggende pagina) om deze in de volgende fase over te schrijven, - verwerken de leerlingen de feedback in een nieuwe versie (die eventueel opnieuw gefeedbackt en overgeschreven wordt). Dit is een extra versie, want de eerste moest grondig worden herwerkt. De leerlingen lezen en verwerken de feedback, ze vullen aan wat onvolledig was en zoeken naar betere formuleringen. De leerlingen die hun tekst verbeterd hebben, laten deze nog eens controleren door jou. Opmerking - De mate waarin de leerlingen in het zesde leerjaar in staat zijn om zelfstandig aan de slag te gaan met feedback, is onder andere afhankelijk van de ervaring die ze daarmee hebben uit vorige leerjaren. Sowieso is het goed om leerlingen die veel moeten aanpassen, intensief te ondersteunen. - Wanneer je de feedback niet meteen na het schrijven kan geven, vindt deze fase (en de volgende) op een later moment plaats, bij voorkeur niet te veel later. In de themahandleidingen van TotemTaal is deze fase bij de schrijfactiviteit zelf opgenomen. eerst inhoud... Ga in de eerste plaats langs bij leerlingen die veel inhoudelijke feedback kregen. Laat hen samen met jou nadenken over de vragen die jij je als lezer stelt, wat je niet begrijpt, wat moet aangevuld of weggelaten worden....dan vorm Herschrijven heeft ook consequenties voor de vorm. Geef daar pas in laatste instantie feedback op. Hou er rekening mee dat bijvoorbeeld op zinsniveau het herschrijven van de ene zin of het verplaatsen van de zinsgrens ook gevolgen zal hebben voor de volgende zin. Leerlingen die niet zo vlot schrijven hebben daar hulp bij nodig. Zie Werkwijze Spelling voor afwerking van spelling. WERKWIJZE SCHRIJVEN 19

20 AFWERKING EN OVERSCHRIJVEN: DE DEFINITIEVE VERSIE door de leerlingen (zelf) REFLECTIE na het volledige proces en aan de hand van het definitieve schrijfproduct De leerlingen schrijven hun tekst definitief over en werken hem af. Motiveer de leerlingen om dit netjes (goed leesbaar) en foutloos te doen, door te verwijzen naar doel en publiek van de boodschap. Zoek voor een aantal schrijfproducten echte lezers: leerlingen van andere klassen, andere leerkrachten, ouders of lezers buiten de school. Zo schrijven de leerlingen echt voor iemand anders! Blik samen met de leerlingen (klassikaal of in kleine groep) terug op het schrijven (proces en product). Vertrek steeds vanuit hun beleving tijdens de voorbije taak. Soms wordt een schriftelijke vragenlijst aangeboden die de leerlingen eerst individueel invullen. Formuleer de inzichten uit deze reflectie als werkpunten voor volgende (gelijkaardige) schrijftaken. Door dit reflecteren worden de leerlingen betere schrijvers. Bijvoorbeeld: - Hoe begon je aan de schrijftaak? Zou je dat de volgende keer nog zo doen? - Wat ging niet zo goed? Hoe kan je dat een volgende keer anders aanpakken? - Konden jullie elkaar helpen? Wat heb je geleerd van elkaar? - Hebben jullie tips voor elkaar? WERKWIJZE SCHRIJVEN 20

21 Spelling Het eerste deel van de onderstaande werkwijze spelling - voor, tijdens en na het opschrijven - is van toepassing bij kopiërend-schrijftaken of dictees. Dit deel geeft je een beeld van het verloop van zo n kopiërend-schrijftaak: de leerlingen schrijven op wat de leerkracht dicteert. Zij schrijven woorden, zinnen of een tekstje op. Hierop volgt een verbeterfase (klassikaal, in duo s of individueel) die een belangrijk deel uitmaakt van de spellingaanpak in TotemTaal. Het tweede deel van de werkwijze - attitude en spelfouten - vertelt je hoe je leerlingen met spellingproblemen concreet kan ondersteunen en feedback geven. Dit tweede deel van de werkwijze kan ook inspiratie bieden voor de ondersteuning van spelling bij complete schrijftaken tijdens de verbeterfase. Bepaalde spellingproblemen kunnen te wijten zijn aan dieperliggende oorzaken, zoals slecht horen, slecht zien, een lage algemene taalvaardigheid. Probeer daarmee rekening te houden als je ondersteuning biedt. Problemen met de spelling van werkwoorden (persoonsvormen in de tegenwoordige en in de verleden tijd, deelwoorden en werkwoordsvormen in de gebiedende wijs) kunnen te maken hebben met problemen op het vlak van vorming van het werkwoord (taalbeschouwing). Hou daarmee rekening als je ondersteuning biedt. WERKWIJZE SPELLING 21

22 VOOR HET OPSCHRIJVEN: ZORG ERVOOR DAT DE LEERLINGEN GOED ZICHT HEBBEN OP WAT? HOE? CONCRETISERING HET ONDERWERP wat/waarover schrijven ze iets op? Activeer kort de voorkennis van de leerlingen en breid indien nodig uit: - stel vragen, - gebruik visuele ondersteuning, - geef voorbeelden, - geef extra informatie. - Wat weten jullie over...? - Toon tekeningen of foto s, voorwerpen,... HET SCHRIJFDOEL waarom schrijven ze iets op? Maak duidelijk aan de leerlingen wat er met hun spellingproduct zal gebeuren. De leerlingen schrijven woorden, zinnen of een tekstje op, niet louter om spelling te oefenen, maar om er daarna iets mee te doen. Opmerking: Het vooraf duidelijk maken van het schrijfdoel is een krachtig middel om de leerlingen te motiveren om te schrijven. Bijvoorbeeld: de leerlingen schrijven de instructies op van een proefje dat ze nadien ook zullen uitvoeren. DE VORM hoe moeten ze schrijven? Wijs de leerlingen op de spellingmoeilijkheid die centraal staat in de taak. Bespreek met de leerlingen hoe ze met die spellingmoeilijkheid kunnen omgaan. Laat de leerlingen de weg die ze kunnen volgen verwoorden: hoorweg, regelweg met specifieke regel, onthoudweg. Verwijs - indien van toepassing en indien nodig - naar het bijbehorende schema in het spellingboek. Bijvoorbeeld: In dit dictee komen heel wat werkwoorden voor in de tegenwoordige en in de verleden tijd. Wat moet je doen om die juist te schrijven? Bij welke werkwoorden moet je goed nadenken? WERKWIJZE SPELLING 22

23 TIJDENS HET OPSCHRIJVEN: DE LEERLINGEN SCHRIJVEN INDIVIDUEEL OP WAT JE DICTEERT WAT? HOE? CONCRETISERING - Lees eerst de hele zin of de hele tekst voor. - Lees de zin of het woord opnieuw voor. - Geef de leerlingen voldoende tijd om op te schrijven. AUDITIEF AANBOD - Ondersteun de leerlingen in deze fase enkel bij het opschrijven van woorden die ze nog niet foutloos (moeten) kunnen schrijven en waarover ze nog niet hoeven na te denken. - Observeer tijdens het dicteren wat en hoe de leerlingen opschrijven. Dit helpt je om tijdens de klassikale bespreking te focussen op de meest voorkomende problemen. - Creëer een veilige sfeer: maak de leerlingen duidelijk dat ze fouten mogen maken en geef veel positieve feedback. Geef de leerlingen de kans om het woord te schrijven en schrijf het onmiddellijk daarna voor op het bord of schrijf het woord gewoon voor op het bord. WERKWIJZE SPELLING 23

24 NA HET OPSCHRIJVEN: DE LEERLINGEN VERBETEREN HUN FOUTEN WAT? HOE? CONCRETISERING Nakijken door de leerlingen: - Als de leerlingen klaar zijn, kijken ze hun tekst na. - Ze verbeteren fouten die ze opmerken. - Ze onderstrepen de woorden waarbij ze aan de schrijfwijze twijfelen in potlood. - Laat leerlingen geregeld in duo s hun teksten vergelijken en overleggen over de schrijfwijze van bepaalde woorden. VERBETERING MET klassikale bespreking Klassikale bespreking: - Tijdens de klassikale bespreking schrijf je woorden, zinnen of tekst op het bord. Nu krijgen de leerlingen ook een visueel aanbod. - Besteed klassikaal vooral aandacht aan de centrale spellingmoeilijkheid/-heden en sta stil bij relevante woorden waarmee heel wat leerlingen problemen hebben. Behandel niet uitgebreid alle mogelijke fouten in een spellingopdracht. Verbeteren door de leerlingen: - Ze verbeteren hun fouten met een andere kleur, bijvoorbeeld groen. Doe dit in interactie met de leerlingen. Laat de leerlingen bepaalde woorden spellend of in woorddelen dicteren of vraag hoe bepaalde klanken geschreven moeten worden. Stel vragen als: - Hoe moet ik dat opschrijven? - Kun je dat even spellen/in woorddelen dicteren? - Loop rond terwijl de leerlingen hun fouten verbeteren en ondersteun waar nodig op een interactieve manier. - Geef veel positieve feedback. Wijs leerlingen ook geregeld op dingen die ze al goed doen. Nakijken door de leerkracht: - Laat de leerlingen jou erbij roepen als ze hun fouten verbeterd hebben en kijk onmiddellijk na of haal de spellingboeken op en kijk ze later na. - Als dat bij de activiteit aangegeven wordt, kan je het analyseschema spelling invullen. Dit is een handig hulpmiddel om spelling te evalueren (zie Evaluatie ). Doordat de leerlingen zelf woorden waaraan ze twijfelen in potlood onderstreept hebben en doordat ze verbeterden in een andere kleur, krijg je heel wat informatie: je weet hoe elke leerling de spellingopdracht uitgevoerd heeft, of hij onzeker is, fouten al dan niet juist inschat en of de leerling in staat is om zelf fouten te verbeteren. WERKWIJZE SPELLING 24