Innovatief jubileum. SURFnet Kennisnet jaaroverzicht 2009

Transcriptie

1 SURFnet Kennisnet jaaroverzicht 2009 Innovatief jubileum SURFnet en Kennisnet werkten in 2009 precies vijf jaar gezamenlijk aan ict en innovatie in het onderwijs, samen met onderwijsinstellingen en docenten uit alle sectoren. Door deze samenwerking worden ict-toepassingen in het onderwijs ingezet die anders hun weg naar het klaslokaal niet zouden vinden. Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma biedt de mogelijkheid om nieuwe dingen uit te proberen door te experimenteren met technologische en didactische ict-vernieuwingen. In 2009 werd in dit kader een grote stap voorwaarts gemaakt. Maar liefst vijftig innovatieprojecten werden afgerond.

2 SURFnet Kennisnet jaaroverzicht 2009 meerjarenprogramma In 2009 ging het tweede meerjarenprogramma van start. Het overkoepelende thema in deze periode is de digitale leer- en werkomgeving. Onder deze paraplu startten SURFnet en Kennisnet verschillende activiteiten, die op hun beurt weer aansloten bij een van de drie subthema s: Variëteit in Leren; Grenzeloos Samenwerken; Randvoorwaarden. In dit jaaroverzicht vindt u een aantal van de meest in het oog springende projecten, zoals technologieverkenningen en pilots die in het kader van het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma zijn uitgevoerd in Én de behaalde resultaten. De levenscyclus van een project Fase 1 Technologieverkenning In een technologieverkenning worden nieuwe technieken verkend die oplossingen voor knelpunten bieden of het onderwijs kunnen helpen verbeteren. Een technologieverkenning levert in korte tijd veel innovatieve ideeën op voor het onderwijs. Fase 2 Haalbaarheidsstudie Door te experimenteren met technologische en didactische ict-vernieuwingen worden nieuwe dingen uitgeprobeerd, samen met de voorlopers in de onderwijsinstellingen. Ook wordt bekeken wat wel en niet werkt. Fase 3 Dienstontwikkeling Indien bewezen effectief, worden deze toepassingen doorontwikkeld en breed beschikbaar gesteld voor andere onderwijsinstellingen en sectoren. Fase 4 Stimulering en gebruik Onderwijsinstellingen worden gemotiveerd de toepassingen in te zetten in hun lesprogramma s. Voortdurend Kennisdeling Kennis over de opgedane vernieuwingen wordt continu gedeeld en verspreid. Wie doet wat? SURFnet is er voor het hoger onderwijs, terwijl Kennisnet het middelbaar beroepsonderwijs, het voortgezet onderwijs en het beroepsonderwijs bedient. De organisaties worden in deze samenwerking financieel gesteund door het ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschap. Wij maken de wensen van instellingen technisch mogelijk. Maar wij bepalen niet hoe het onderwijs eruitziet: dat doen de onderwijsinstellingen zelf. (Madelief Keyser, programmamanager Kennisnet Bron: InDruk VO, Winter 2009) variëteit in Leren Onder dit thema vallen projecten die bij dragen aan een gevarieerd onderwijsaanbod, dat beter aansluit bij de mogelijkheden en behoeften van individuele leerlingen, studenten én docenten. Twee projecten worden in dit jaaroverzicht nader toegelicht: Het Leren van de Toekomst Hoe integreer je innovatieve technologieën in het bestaande onderwijs? Scholen, onderwijskundigen, uitgeverijen, leveranciers, SURFnet, Kennisnet en TNO zochten het samen uit. Verschillende pilots met vooruitstrevende toepassingen werden succesvol afgerond. Allemaal als voorproefje voor Het Leren van de Toekomst. In het kader van dat project wordt basisschool De Schakel in Eibergen in 2010 even de meest futuristische school van het land. In de tien voorbereidende pilots die werden uitgevoerd gingen leerlingen onder meer aan de slag met: Recording Box, een soort uitzendinggemist.nl voor gebruik in de klas; Slimme nieuwslezer, om begrijpend lezen te versterken aan de hand van actuele berichten uit de media, op het niveau van de leerling; Skoolmate, een minilaptop waarmee leerlingen in hun eigen tempo en op hun eigen niveau aan het werk kunnen; Digitale Tafel, een touchscreen waarmee kinderen samen of alleen snel en zelfstandig de leerstof in de vingers krijgen; Teach32, de digitale klassenassistent die zorgt voor een actievere houding van de leerlingen. >> Lees meer op het blad het Leren van de Toekomst. Sociale Metadata Broker Een uitgever die zegt dat zijn methode het beste is: dat zal wel. Heel anders wordt het als docenten die de methode gebruiken hun mening geven. Dit soort informatie noemen we sociale metadata. Met het project Sociale Metadata Broker zette het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma een database op met gebruikerswaarderingen van zoveel mogelijk leermiddelen. Die database wordt bovendien via allerlei websites zo breed mogelijk beschikbaar gesteld. >> Lees meer op het blad Sociale Metadata Broker We merken dat leerkrachten veel waarde hechten aan de mening van collega s. Hans de Vries, SLO grenzeloos samenwerken Hoe kunnen docenten over de grenzen van hun eigen onderwijsinstelling heen werken? Die vraag stond centraal binnen het thema Grenzeloos Samenwerken. Daarbij was efficiency een belangrijke drijfveer, maar ook het anders aanbieden van de stof lag ten grondslag aan een aantal projecten. In dit jaaroverzicht leest u meer over drie projecten, waarvan er een zelfs letterlijk over grenzen ging: Augmented Reality Een digitale informatielaag over de wereld om je heen, een beetje zoals de Terminator in de gelijknamige films om zich heen kijkt. Dat is mogelijk met augmented reality. Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma bracht de mogelijkheden voor het onderwijs in kaart. De resultaten: een applicatie (ARena) die buitenonderwijs met mobiele telefoons faciliteert en het open source platform PorPOISe waar mensen zonder Layar-ervaring ook snel mee aan de slag kunnen. >> Lees meer op het blad Augmented Reality We moeten nu inzetten op experimenten waarin we zoeken naar de juiste toepassing van mobile learning in het onderwijs. Mobile learning Altijd en overal aan het werk kunnen voor school of studie; met de nieuwste generatie mobiele devices is al heel veel mogelijk. Zes scholen rondden pilots met mobiele apparaten af. Het blijkt nog niet gemakkelijk om de techniek en het onderwijsproces goed op elkaar af te stemmen, maar gebruikers zijn enthousiast en de techniek blijft zich ontwikkelen. Met aanvullend onderzoek is en blijft mobile learning een grote belofte voor de toekomst. In 2009 werden ook de winnaars gekozen van Make-it-Mobile, de wedstrijd die SURFnet en Kennisnet organiseerden om mobiel leren voor het voetlicht te brengen. >> Lees meer op het blad Mobile learning

3 Leren op afstand Lesgeven aan kleine klassen of in bijzondere vakken? Het liefst natuurlijk met een docent van vlees en bloed. Maar is lesgeven via een videoverbinding of opgenomen colleges online volgen ook een reële optie, zeker met het oog op het lerarentekort? Twee pilots, genaamd Wiskunde D en Spaans, wezen uit dat dit inderdaad een bruikbare optie is. In het hoger onderwijs is Weblecturing dankzij het Innovatieprogramma al meer gangbaar geworden. >> Lees meer op het blad Leren op afstand De eerste lessen verliepen stroef, maar we moesten ook de docent leren kennen en wennen aan zijn manier van lesgeven. Nu zijn de lessen gewoon leuk. Leerling Spaans randvoorwaarden Alle projecten binnen het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma hebben een goede (centrale) infrastructuur nodig om levensvatbaar te zijn. Daarom werken SURFnet en Kennisnet ook aan de technische randvoorwaarden voor waardevolle ict-inzet in het onderwijs. Een goed voorbeeld, waarover u meer leest in dit jaaroverzicht: MediaMosa MediaMosa is open source software waarmee een mediamanagement- en distributieplatform kan worden ingericht. Hiermee kunnen onderwijsinstellingen gemakkelijk video s opslaan, beheren, indexeren en afspelen. Bovendien kunnen ze de video s eenvoudig koppelen aan bestaande applicaties, zoals de eigen website. Teleblik ( Leraar24 ( en SURFmedia ( hebben deze mogelijkheden voor uitdagende en afwisselende kennisoverdracht al ontdekt. Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma ontwikkelde de achterliggende systemen. >> Lees meer op het blad MediaMosa benieuwd naar meer? In de losse bladen kunt u meer lezen over de projecten die hier kort aangestipt zijn. Maar dat is nog niet alles! Benieuwd wat het programma nog meer heeft opgeleverd? >> Kijk snel op scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie

4 Eerste jubileum innovatieprogramma H et SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma bestond in 2009 vijf jaar. Al sinds 2004 geeft het programma impulsen aan ict-vernieuwingen in het onderwijs, van basisschool tot en met universiteit. Het programma verkent samen met voorlopers bij onderwijsinstellingen nieuwe technologieën en realiseert innovatieve ict- toepassingen voor het onderwijs. Het oplossen van onderwijsvraagstukken staat hierbij centraal. Ook wordt de praktische toepassing hiervan in de dagelijkse onderwijspraktijk onderzocht. Inmiddels hebben heel wat toepassingen hun weg gevonden naar klaslokalen en collegezalen. Programmamanagers Madelief Keyser en Petra Boezerooy hebben de onderwijspraktijk de afgelopen vijf jaar daardoor behoorlijk zien veranderen. Wat vooral anders is geworden, is de manier waarop leerlingen en studenten leren. Digitale schoolborden en het gebruik van video en mobiele toepassingen zijn niet meer weg te denken. (Bron: Artikel SURFnet en Kennisnet: vijf jaar samen, InDruk VO, winter 2009)

5 Eerste jubileum innovatieprogramma een greep uit vijf jaar innovatie Enkele succesvolle resultaten zijn een videoplatform als basis voor verschillende educatieve videodiensten en talloze pilots uit de praktijk met mobiele toepassingen, het gebruik van virtuele omgevingen, video(conferencing) en gaming in het onderwijs. Ook heeft het programma er door vraagbundeling te stimuleren voor gezorgd dat glasvezel voor onderwijsinstellingen binnen handbereik kwam. Resultaten : Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma maakte in 2009 ter gelegenheid van het jubileum een film over de resultaten van vijf jaar werk. Die film is te bekijken op nl. Kennisdeling over de in de film genoemde projecten vond ook plaats via rapporten, artikelen, inspiratievideo s, de ambassadeursnetwerken, workshopprogramma s, congressen, beurzen, communities en Special Interest Groups van SURFnet en Kennisnet. viering van het jubileum De viering van het vijfjarige bestaan van het Innovatieprogramma ging van start tijdens De Onderwijsdagen op 10 en 11 november 2009, een tweedaagse conferentie over innovaties op onderwijsgebied. Oud minister Plasterk was hoogst persoonlijk via een avatar aanwezig om de film in ontvangst te nemen. ambities voor de komende vijf jaar SURFnet en Kennisnet willen in het Innovatieprogramma nog meer gebruikmaken van de innovatiekracht vanuit de onderwijsinstellingen. En omdat de techniek zo snel gaat: flexibeler inspringen op nieuwe ontwikkelingen. Dit alles om in de komende jaren nog meer technologieverkenningen en pilots op te zetten die kunnen bijdragen aan de vormgeving van de online leeren (samen)werkomgeving van de toekomst. de kracht van het Innovatieprogramma is... Onze kracht? Wij durven projecten op te starten met het risico dat ze misgaan. Dat hoort bij innovatie. (Bron: Artikel SURFnet en Kennisnet: vijf jaar samen, InDruk VO, winter 2009) We doen voortdurend technologieverkenningen. Zoektochten naar de nieuwste technologieën, zowel binnen als buiten het onderwijs. Samen met docenten, de mensen uit de praktijk, bepalen we of een technologie kansrijk is. Daarna starten we een haalbaarheidsstudie of een pilot. Als die succesvol is, ontwikkelen we die tot een dienst. (Bron: Artikel SURFnet en Kennisnet: vijf jaar samen, InDruk VO, winter 2009) alles weten over het jublieum: scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie Jubileumfilm: Artikel SURFnet en Kennisnet: vijf jaar samen:

6 Blik in de toekomst veranderende leeromgeving S URFnet en Kennisnet richten hun blik doelbewust op de toekomst. In 2009 is een meerjarige weg ingeslagen waarbij de online digitale leer- en (samen)werkomgeving van de toekomst centraal staat. Een leeromgeving die docenten en leerlingen in staat stelt altijd en overal onbeperkt en eenvoudig toegang te hebben tot educatieve content, kennis en sociale netwerken met vrienden, collega s en vakgenoten. Een leeromgeving waarin docenten en leerlingen vrijheid hebben om zelf te bepalen met welke applicaties zij leren of onderwijs geven. De vraag is hoe het toekomstige infrastructurele landschap van de onderwijsinstellingen eruit zal zien. samen innoveren Samen ontwikkelden SURFnet en Kennisnet een visie, met daarin verschillende projecten waarmee ict en innovatie in het onderwijs verder kunnen worden gestimuleerd. In de uitvoering van de projecten wordt nauwe samenwerking gezocht met het onderwijs en het bedrijfsleven. Het motto voor 2010 is dan ook: innoveren doe je samen. Het Innovatieprogramma richt zich op drie thema s: Variëteit in Leren; Grenzeloos Samenwerken; Randvoorwaarden. Over deze drie thema s heen vindt kennisdeling plaats om het gebruik van vernieuwende ict in het onderwijs te borgen. Bovendien is er aandacht voor bepaalde aspecten die de inzet en het hergebruik van ontwikkelde producten en voorzieningen bevorderen, zoals bijvoorbeeld innovatieregelingen. Door leerlingen op te leiden tot nieuwsgierige en creatieve werknemers, met een kennisbasis die aansluit op wat van toekomstige werknemers kan worden verwacht, kunnen die leerlingen bijdragen aan de innovatiekracht van de sectoren waarin ze later komen te werken. (Bron: Project Nederland Ondernemend Innovatieland, Maatschappelijke Innovatie Agenda Onderwijs (MIA), 2009, blz. 4)

7 Blik in de toekomst innovatieve pilots In pilots binnen onderwijsinstellingen wordt in 2010 gezocht naar innovatieve toepassingen voor bijvoorbeeld lesgeven op afstand en het opnemen van colleges. Dit zou een bijdrage kunnen leveren aan het oplossen van het lerarentekort. Bovendien wordt een kijkje in de toekomst van het onderwijs gegeven met het project Het Leren van de Toekomst, waarin drie gecombineerde groepen 6, 7 en 8 uit het basisonderwijs enkele weken les krijgen in een omgeving die is voorzien van de meest innovatieve ict-snufjes. We onderzoeken welke technologieën mogelijk interessant zijn en we maken wensen van instellingen technisch mogelijk. Maar wij bepalen niet hoe het onderwijs eruitziet; dat doen de onderwijsinstellingen zelf. (Bron: Artikel SURFnet en Kennisnet: vijf jaar samen, InDruk VO, winter 2009) trends van de toekomst: anytime, anyplace, any device: docenten, leerlingen en studenten willen de vrijheid hebben om zelf te bepalen waar, wanneer en met welk instrumentarium zij willen leren of onderwijs geven; differentiatie: er zal niet langer één weg aangeboden worden om een diploma te behalen. Leerlijnen zijn arrangeerbaar en sluiten aan op de talenten en ambities van jongeren; groene ict: ict kan zelf efficiënter door duurzaam om te gaan met energie en slim te kiezen voor zuinigere apparatuur. Ook kan ict alternatieve oplossingen bieden, zoals het vervangen van papier door bijvoorbeeld een e-reader. En door ict kan efficiënter gebruik worden gemaakt van beschikbare resources die bijvoorbeeld via het internet beschikbaar zijn; sociale netwerken: docenten, leerlingen en studenten participeren in verschillende communities of practices die steeds vaker te vinden zijn in de vorm van online werk- en communicatiegroepen; centrale facilitering: docenten en leerlingen willen onbeperkt en eenvoudig toegang tot educatieve content, collectieve kennis en netwerken van vrienden, collega s en vakgenoten. Zij hebben zich ontwikkeld tot individuen die zelf keuzes maken over welke applicaties ze willen gebruiken en wanneer zij in verbinding staan met elkaar. Facilitatie hiervan is steeds vaker centraal geregeld; video: de leeromgeving zal nog meer beeld en geluid georiënteerd zijn dan nu al het geval is; zoeken en vinden: hoe helpen nieuwe technologieën om de variëteit aan leeraanbod gemakkelijker te ontsluiten en toegankelijk te maken voor docenten en leerlingen; simulatie en gaming: fysieke omgevingen worden uitgebreid met virtuele beelden en verschijningsvormen. Simulaties en games sijpelen langzaamaan het onderwijs binnen; co-creatie: het samen ontwikkelen is van toenemend belang en is een onderdeel van sociale innovatie. Hierbij gaat het om investeren in research en development, in mensen en in de manier waarop zij samenwerken; leren 3.0: hoe zou het leren eruitzien als we los van de huidige regels en onderwijsinstellingen, met alle nieuwe middelen en mogelijkheden het onderwijs opnieuw zouden inrichten? scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie

8 variëteit in leren het Leren van de Toekomst S URFnet en Kennisnet verkennen en onderzoeken met het project Het Leren van de Toekomst hoe je innovatieve technologieën in het bestaande onderwijs kunt integreren. Doel is te verkennen hoe leerkrachten en leerlingen kunnen profiteren van een grotere inzet van ict in het onderwijs. Daartoe is een consortium in het leven geroepen dat bestaat uit deelnemende scholen, onderwijskundigen, uitgeverijen, leveranciers, SURFnet, Kennisnet en TNO. Dit consortium heeft innovatietoepassingen in verschillende pilots getest in het basisonderwijs. Alle toepassingen werden echt in de praktijk van het onderwijs bekeken, want alleen dan kan er iets over de resultaten worden gezegd. De pilots uit 2009 vormden de voorbereiding van een geïntegreerde pilot die in 2010 op basisschool De Schakel in Eibergen plaatsvindt. DE LEvEnscycLus van EEn PRojEcT Fase 1 Technologieverkenning Fase 2 Haalbaarheidsstudie Fase 3 Dienstontwikkeling Fase 4 Stimulering en gebruik Voortdurend Kennisdeling Met de toepassingen zoals getest in Het Leren van de Toekomst kun je: een zo gevarieerd mogelijk onderwijsaanbod creëren; aantrekkelijk onderwijs aanbieden wat meer aansluit bij de belevingswereld van leerlingen; ondersteuning bieden bij de taken van de leraar. Met de toepassingen zoals getest in Het Leren van de Toekomst krijg je: een blik op het onderwijs van de toekomst; ruimte voor meer persoonlijke aandacht voor de leerling; meer maatwerk voor ieder kind.

9 Het Leren van de Toekomst variëteit in leren Een aantal van de onderzochte innovatieve toepassingen wordt hieronder toegelicht: Recording Box Soms zijn leerlingen niet in de les aanwezig door ziekte. Of soms vinden leerlingen de uitleg te snel gaan. Om aan deze gevallen tegemoet te komen, testte basisschool De Schakel uit Leiderdorp in 2009 de Recording Box. Hiermee kan een leerkracht instructiemomenten opnemen en klaarzetten voor de leerlingen. Ook kunnen volledige spreekbeurten en presentaties worden opgenomen. De Schakel was enthousiast en past de Recording Box inmiddels vast toe in de lessen. Ik zie het als een soort instructiegemist.nl! Docent Edwin Tekelenburg Slimme nieuwslezer Dit is een programma dat automatisch actuele nieuwsberichten selecteert op het niveau van de leerling. Met bijbehorende oefeningen kan die zijn begrijpend lezen verbeteren en zijn woordenschat uitbreiden. Het programma werd getest op de Kralingsche School uit Rotterdam. De opdrachten werden nagekeken door het programma zelf. Minilaptops Tijdens Het Leren van de Toekomst is ook gewerkt met de Skoolmate, een minilaptop speciaal voor kinderen. Basisschool St. Andreas uit Budel testte deze laptop en gebruikt hem sindsdien structureel. Er zit bijvoorbeeld rekensoftware op, PowerPoint voor het maken van presentaties, software voor aardrijkskunde en geschiedenis en programmatuur voor spellingsoefeningen en dictees. We hebben gekozen voor deze mini laptop omdat wij ervan overtuigd zijn dat hiermee een betere afstemming ontstaat tussen het onderwijs en de onderwijsbehoefte van ieder kind. Directeur Mario Van Och Touch tafel Intuitief, aantrekkelijk en samen leren, dat kan met de Surface ofwel Digitale Multi Touch Tafel. Basisschool De Clipper in Rotterdam testte deze tafel. Leerlingen kunnen hieraan plaatsnemen om er samen of alleen reken of taaloefeningen op te doen. Of om te werken met beeld en fotomateriaal. Kinderen kunnen allemaal tegelijk met hun vingers op de glasplaat; het apparaat kan 52 aanrakingen tegelijkertijd verwerken. Digitale assistent De Rotterdamse Hildegaertschool werkte met Teach32, een digitale klassenassistent. Het is een systeem waarmee je interactief aan opdrachten en spelletjes werkt, met een groep leerlingen of individueel. Leerlingen hebben het kastje op hun tafel staan en kunnen met een muis, toetsenbord of digipen het digibord beïnvloeden. Doorontwikkeling Recording Box De Recording Box wordt al langer in het hoger onderwijs ingezet. Door de pilot heeft de leverancier de mogelijkheden voor het primair onderwijs ontdekt en in samenwerking met de basisschool in Leiderdorp besloten enkele aanpassingen aan de box te doen. Met deze doorontwikkeling ontstaat een nog betere toepassing in het primair onderwijs. scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie Alles weten over Het Leren van de Toekomst: Artikel Impuls voor ict in onderwijs: lerenvandetoekomst

10 The making of the avatar Plasterk grenzeloos samenwerken H et SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma vierde in 2009 haar eerste lustrum. Tijdens De Onderwijsdagen 2009, die op 10 en 11 november plaatsvonden in het Beatrixgebouw in Utrecht, werd dit vijfjarig jubileum gevierd. Oud-minister Plasterk werd gevraagd op een bijzondere manier mee te werken: als avatar. De minister wilde graag naar de conferentie komen, maar hij kon er niet fysiek bij zijn vanwege andere verplichtingen. Daarom werd in samenwerking met de minister een avatar gemaakt. Door de avatar kon de minister virtueel aanwezig zijn, terwijl hij tegelijkertijd in levende lijve acte de presence gaf in Den Haag. De avatar werd gemaakt door Fontys PTH in Eindhoven. Zij schreven ook een handleiding Maak een eigen gelijkende avatar. Deze beschrijft stap voor stap hoe leerlingen en studenten zelf hun eigen avatar kunnen maken. De virtuele minister Plasterk opende De Onderwijsdagen 2009 en ontving virtueel de jubileumfilm van het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma met de resultaten van vijf jaar Innovatieprogramma. De film waarop de avatar de jubileumfilm in ontvangst neemt en de making-of-film zijn beide online te bekijken. Met een avatar kun je: jezelf begeven in een virtuele wereld; experimenteren met identiteiten. Met een avatar krijg je: de mogelijkheid om jezelf plaats- en tijdonafhankelijk door een omgeving te bewegen De levenscyclus van een project Fase 1 Technologieverkenning Fase 2 Haalbaarheidsstudie Fase 3 Dienstontwikkeling Fase 4 Stimulering en gebruik Voortdurend Kennisdeling Heel bijzonder, om u hier als een avatar toe te mogen spreken. In die gedaante ben ik nooit eerder opgetreden. Wel als hologram, maar dat levert toch een veel gewoner beeld op, als je het hiermee vergelijkt. (Bron: speech avatar oud-minister Plasterk tijdens De Onderwijsdagen, 10 november 2009)

11 The making of Avatar Plasterk grenzeloos samenwerken Een virtuele omgeving is een driedimensionale wereld op het internet die met behulp van computers en internet wordt gecreëerd. Wanneer je de omgeving bezoekt, doe je dit door middel van een personificatie van jezelf, weergegeven in de vorm van een avatar (de verschijningsvorm van jou als persoon in de virtuele wereld). Je kunt het uiterlijk van een avatar naar wens aanpassen. En het is mogelijk met andere avatars te communiceren. Ook kun je huizen of andere voorwerpen naar eigen wens ontwerpen en op deze manier de omgeving vormgeven zoals jij wilt. Iedere bezoeker bepaalt zelf zijn activiteiten. avatar plasterk: Ik heb het nog eens opgezocht, het woord avatar komt uit het Sanskriet. In de Hindoeïstische filosofie wordt hiermee de verschijning van een god als een levend wezen bedoeld. Zo voel ik me nog niet helemaal, ik sta hier toch vooral als de incarnatie van een minister. En in die hoedanigheid wil ik graag deze bijeenkomst openen. Dé Onderwijsdagen 2009 staan helemaal in het teken van innovatie en ict in het onderwijs. Volgens de Wet van Baumol kan de productiviteit in de quartaire sector nooit zo snel groeien als in de primaire en secundaire sector. Toch kun je in het onderwijs de productiviteit verhogen door te innoveren. Ook als er minder leraren beschikbaar zouden komen, kun je de kwaliteit van het onderwijs op peil houden. En dat is nodig, want om grote problemen op te kunnen lossen, hebben we een goed opgeleide bevolking nodig. Van basis tot en met hoger onderwijs, op alle niveaus moet het onderwijs goed zijn. Innovatie helpt om de kwaliteit van het onderwijs te verhogen. (Bron: speech avatar oud-minister Plasterk tijdens De Onderwijsdagen, 10 november 2009) the making of avatar plasterk in negen stappen 1. Het opnemen van de toespraak 2. Het maken van de avatar skin 3. Modelleren van de avatar in Second Life 4. Aankleden van de avatar 5. Animeren van de avatar 6. Bouwen van de virtuele studio 7. Opnemen van de virtuele openings speech 8. Opnemen van de real life achtergrond 9. Monteren van de speech scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie Alles weten over avatars: Download de handleiding op: Handboek Virtuele omgevingen, iets voor uw onderwijs?: Bekijk de film: Bekijk the making of:

12 variëteit in leren Sociale metadata broker R ecensies geschreven door gebruikers: in de digitale wereld worden ze ook wel sociale metadata genoemd. Ze zijn ideaal voor de beoordeling van de waarde van een dienst of product. Een hotelier die iets over zijn hotel zegt, biedt formele metadata aan. Op recensiesite plaatsen gebruikers opmerkingen over hun ervaringen in datzelfde hotel. Dit laatste zijn de sociale metadata. Zo kunnen natuurlijk ook onderwijsleermiddelen worden gemetadateerd. Uitgevers en makers van al dan niet digitale leermiddelen geven informatie over hun product. Dan ontstaat er ook behoefte aan een plek waar leraren hun ervaringen met het product kunnen delen. Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma ontwikkelde in 2009 de Sociale Metadata Broker (SMB) om sociale metadata over leermiddelen te verzamelen en zo breed mogelijk beschikbaar te stellen. Met Sociale Metadata Broker kun je: diensten of producten onafhankelijk beoordelen op kwaliteit, gebruiksgemak en bruikbaarheid tijdens de lessen; deze kennis en persoonlijke ervaringen delen met collega s en vakgenoten. Met Sociale Metadata Broker krijg je: een waardering van leermaterialen door de gebruikers zelf; een grote kennisdatabank met meningen over onderwijsgerelateerde diensten en producten. We merken dat leerkrachten veel waarde hechten aan de mening van collega s. Hans de Vries (SLO) zette de sociale metadata op een iets andere manier in. De site biedt rekenprogramma s die leerlingen online kunnen gebruiken. De leerlingen konden hier dan ook zelf hun beoordeling achterlaten. Vincent Jonker (Freudenthal Instituut)

13 sociale metadata broker variëteit in leren edurep De Sociale Metadata Broker bevindt zich feitelijk in Edurep. Edurep is een centrale voorziening die (digitaal) leermateriaal op internet vindbaar maakt. Veel onderwijsinstellingen hebben een collectie met leermaterialen. Deze collecties worden ook wel repositories genoemd. Vandaar de rep in Edurep. Edurep staat voor het inrichten van het Educatieve Repositories Netwerk een netwerk van educatieve databases. Resultaat Het is technisch mogelijk gemaakt om sociale metadata toe te voegen aan leermateriaal. Het is technisch mogelijk gemaakt om deze data met elkaar te delen. Onderzocht is wat de meest effectieve manieren zijn om gebruikers te stimuleren om sociale metadata aan te dragen. Dit is met vier veldpartijen uitgewerkt, geïmplementeerd en getest. Die partijen waren SLO, het Freudenthal Instituut, Teletop en Intraquest. Zij boden docenten en leerlingen de gelegenheid om sociale metadata toe te voegen aan digitaal leermateriaal. Hun uitwerkingen zijn onderzocht op gebruikersvriendelijkheid. Enkele aanpassingen zijn uitgevoerd om de gebruikersvriendelijkheid te verbeteren. Tot slot is het technisch mogelijk gemaakt om de gebruiksstatistieken van sociale metadata te genereren en te observeren. We hadden twee dingen nodig: een grote database voor alle metadata én een interface waarmee je die metadata vanaf allerlei verschillende portals kunt bereiken en gebruiken. Dat laatste is heel belangrijk. Waar de meeste websites hun recensies op één plek bewaren, wil het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma ze juist op zoveel mogelijk plekken beschikbaar maken. Henk Nijstad (productmanager Kennisnet) Effect? In 2010 wordt onderzocht welke effecten het gebruik van sociale metadata heeft op de leerprestaties in de klas. portals sluiten zich aan Hoe meer aanbieders van leermateriaal zich aansluiten, hoe beter. De Social Metadata Broker kan met een stappenplan relatief gemakkelijk worden ingebouwd op eigen websites. Zo is de SMB in 2009 al geïmplementeerd door onder meer SLO, Freudenthal Instituut, Teletop, Intraquest en Wikiwijs. Wat we willen bereiken, is dat een docent in Groningen die lesgeeft aan leerlingen in havo 3 zijn mening kan delen met een docent in Zeeland die aan hetzelfde type leerling lesgeeft. Henk Nijstad (productmanager Kennisnet) scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie Alles weten over de Sociale Metadata Broker: Video Sociale metadata broker: vimeo.com/ Artikel Vakgenoten beoordelen leermiddelen: socialemetadatabroker Zelf aan de slag met de Sociale Metadata Broker: edurep.kennisnet.nl

14 grenzeloos samenwerken Mobile Learning M obile learning: de sky lijkt de limit. Van woordjes oefenen via je mobiele telefoon terwijl je bij de bushalte staat, tot interactief leren over radiologie met een stemsysteem op je PDA; er is steeds meer mogelijk. Mobiele technologie ontwikkelt zich razendsnel. Steeds meer studenten hebben een smartphone met ingebouwde GPS, een netbook of e-reader. Met de juiste combinatie van mobiele toestellen, functionaliteiten en content is mobile learning geen vervanging van traditionele onderwijssituaties, maar juist een inspirerende aanvulling. Met mobile learning krijg je: rijker, aangenamer en actiever onderwijs; een flexibeler leerproces; meer mediawijsheid. Met mobile learning kun je: de lesstof op nieuwe manieren aanbieden: formeel en informeel, anytime en anyplace; de leeromgeving personaliseren; contextgebonden leren stimuleren buiten de onderwijsinstelling; aanvulling bieden op het bestaande leerproces. De introductie van mobile learning moet veel meer als evolutie dan als revolutie benaderd worden. (Bron: Uit de voeten met mobile learning, SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma) De wedstrijd Make-it-Mobile van SURFnet en Kennisnet resulteerde in aardige ideeën over wat je met een mobiel apparaat zou kunnen doen in het onderwijs. (Bron: weblog Annet Smith)

15 mobile learning grenzeloos samenwerken Om de kansen van mobile learning verder te ontdekken, is het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma in 2008 gestart met mobile learning pilots op zes onderwijsinstellingen. Deze pilots werden in de zomer van 2009 afgerond. pilots mobile learning Doel Doel van de pilots was het in kaart brengen van de kansen en mogelijkheden van mobile learning. Wat kan mobile learning toevoegen aan de traditionele manier van onderwijs? Welke veelbelovende technieken (zoals GPS, e reader, netbooks en programma s via een mobiele interface) bieden extra beleving, leereffect of bruikbaarheid? Welke voor en nadelen zitten er aan mobile learning? Ook werd antwoord gezocht op vragen als: leidt het gebruik van deze mobiele leermiddelen tot meer onderlinge samenwerking, meer betrokkenheid, een actievere studiehouding en meer effect tijdens de toetsvoorbereiding? Hoe moeilijk of eenvoudig is het voor leerlingen en docenten om deze nieuwe technieken onder de knie te krijgen en in te zetten? Welke toepassingen moeten nader onderzocht of ontwikkeld worden? Resultaat In de zomer van 2009 zijn de pilots afgerond en de resultaten geïnventariseerd. Het blijkt lastig om leereffecten vast te stellen. Wel zijn de meeste betrokkenen overwegend positief over hun ervaringen. Vooral in situaties waarbij mobile learning als ondersteuning van een bestaand leerproces wordt ingezet, blijkt er een match te zijn tussen de techniek en de leerwijze. Naast deze positieve conclusies is een aantal kritische noten te melden. Zo is duidelijk geworden dat de techniek nog niet altijd is uitontwikkeld, bijvoorbeeld bij de iphone applicatie en de e reader. Ook is gebleken dat lang niet iedere leerling een netbook, e reader, smartphone of PDA bezit. Daardoor moeten gebruikers ook op het gebied van de bediening een leerproces doormaken. Afleiding is ook een probleem dat in bijna alle pilots terugkomt, net als de kosten van zowel de aanschaf als het beheer van de mobiele apparaten. Het is duidelijk dat er nog veel werk verricht moet worden voordat de papieren potentie die mobile learning heeft in de praktijk tot uiting komt. Dat alle pilots ook na de pilotfase worden doorgezet, is tegelijkertijd het beste bewijs dat er daadwerkelijk perspectief wordt gezien in mobile learning! veelbelovende ideeën In december 2009 maakte de jury van Make it Mobile vijf winnaars bekend. Alle prijswinnaars hadden veelbelovende ideeën voor mobiele educatieve applicaties, die in 2010 met ondersteuning vanuit het Innovatieprogramma worden uitgevoerd. SURFnet en Kennisnet organiseerden de wedstrijd om de (on)mogelijkheden van mobiel leren onder de aandacht te brengen bij docenten en onderwijskundigen. (Bron: Persbericht SURFnet en Kennisnet, 17 december 2009) scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie We moeten nu inzetten op experimenten waarin we zoeken naar de juiste toepassing van mobile learning in het onderwijs. (Bron: DE LEvEnscycLus van EEn PRojEcT Fase 1 Technologieverkenning Fase 2 Haalbaarheidsstudie Fase 3 Dienstontwikkeling Fase 4 Stimulering en gebruik Voortdurend Kennisdeling alles weten over mobile learning: Eindverslagen mobile learning pilots: Publicatie Uit de voeten met mobile learning: Publicatie De wereld als leeromgeving:

16 grenzeloos samenwerken Augmented Reality A ugmented reality (AR) is een technologie die de zichtbare wereld verrijkt door er een laag met digitale informatie aan toe te voegen. Te vergelijken met het gezichtsveld van The Terminator in de gelijknamige films. Soms kijk je in die films door de ogen van Arnold Schwarzenegger. Ontmoet hij iemand, dan krijgt hij tegelijkertijd informatie over zijn lengte en gewicht in beeld. Rijdt hij over een weg, dan ontvangt hij meteen de relevante statistieken. Zo is het bij augmented reality ook: computergegenereerde data worden in realtime gecombineerd met de fysieke wereld. Met augmented reality krijg je: levendiger onderwijs doordat digitaal onderwijsmateriaal in de realiteit wordt geplaatst; indrukwekkender onderwijs dat langer blijft hangen in het geheugen. Met augmented reality kun je: op een gemakkelijke, laagdrempelige manier simulaties maken; werkelijke situaties vergelijken met beeldmateriaal; eenvoudig extra instructie aanbieden in de vorm van animaties of filmpjes; kortom: gemakkelijker zelfstandig leren. met Terminator Vision kunnen leerlingen en studenten heel gemakkelijk zelfstandig leren. (Bron: je legt een digitale informatie laag op de wereld die je ziet. (Bron: Artikel Augmented reality: de belofte voor het onderwijs?)

17 Augmented Reality grenzeloos samenwerken Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma onderzoekt de mogelijkheden van augmented reality voor het onderwijs. Daarom zijn binnen het Innovatieprogramma in het najaar van 2009 twee technologieverkenningen uitgevoerd naar het gebruik van augmented reality en de applicatie Layar bij mobile learning. scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie technologieverkenning augmented reality Doel Wat kan augmented reality betekenen in onderwijssituaties die zijn gebaseerd op mobiel leren? Dat was het onderwerp van deze technologieverkenning. In opdracht van SURFnet en Kennisnet werd door de Openbare Universiteit (CELSTEC) een technologieverkenning naar mobiele augmented reality uitgevoerd. De resultaten zijn begin 2010 gepubliceerd. Resultaat Het begin 2010 gepubliceerde rapport Mobile Augmented Reality voor het onderwijs beschrijft verschillende vormen van augmented reality. Verschillende applicaties zijn getest en de educatieve mogelijkheden van deze applicaties zijn onderzocht. Daarnaast ontwikkelde CELSTEC een prototype van een interactieve AR game, Locatory. Dit prototype is vrij beschikbaar. In het najaar van 2009 gaf het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma een reeks workshops over augmented reality. De enthousiaste reacties leidden tot het concept van de applicatie ARena, dat op basis van Locatory is ontwikkeld. Met ARena en een open source applicatie kan via een smartphone buitenonderwijs worden gegeven. Docenten kunnen via de ARena site zelf een omgeving in Google Maps selecteren, vragen stellen en foto s en tekst toevoegen. Leerlingen lopen met de smartphone door het gebied en krijgen op bepaalde locaties vragen in beeld. Gezien de potentie zal ARena in 2010 verder worden ontwikkeld. DE LEvEnscycLus van EEn PRojEcT Fase 1 Technologieverkenning Fase 2 Haalbaarheidsstudie Fase 3 Dienstontwikkeling Fase 4 Stimulering en gebruik Voortdurend Kennisdeling technologieverkenning layar Doel In deze verkenning werd bekeken of het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma kan bijdragen aan het gebruik van Layar in het onderwijs. Layar is een gratis mobiele AR Point of Interest (POI) browser. Deze browser projecteert realtime digitale informatie op het beeld dat wordt opgenomen met de camera van een mobiele telefoon: je opent de applicatie en selecteert een layer. Op je scherm verschijnt via de camera een beeld van de omgeving met daarop de interessante punten binnen een bepaald onderwerp. Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma bouwde als experiment een layer met daarop alle Nederlandse eduroam hotspots. Dat zijn plekken waar studenten en onderzoekers gratis draadloos internet hebben. Resultaat Het opzetten van een eenvoudige layer bleek voor webprogrammeurs weinig werk. SURFnet en Kennisnet boden de technologie achter de eduroam layer aan als open source onder de naam PorPOISe, zodat mensen zonder Layar ervaring er snel mee aan de slag konden. Onder andere de Royal Botanical Gardens of Kew, de University of Nottingham en de Radboud Universiteit werken intussen verder aan de toepassing van Layar. alles weten over ar: Technologieverkenning Mobile Augmented Reality voor het onderwijs: Technologieverkenning Layar Eindrapportage: ARena: Layar PorPOISe Eduroam SURFnet Squio Uitleg over het bouwen van een minimale Layar server Augmented Reality; de belofte voor het onderwijs? grenzeloossamenwerken/augmentedreality

18 grenzeloos samenwerken Leren op Afstand P ersoonlijk onderwijs van een docent, coach, tutor of trainer heeft veel voordelen en zal waarschijnlijk nooit helemaal verdwijnen. Maar als een docent niet aanwezig kan zijn of als het onderwijs vanaf een bijzondere plek wordt aangeboden, is leren op afstand toch een mooi alternatief. SURFnet en Kennisnet verkenden binnen het thema Grenzeloos Samenwerken de technologische mogelijkheden waarmee docenten en studenten over de grenzen van de instelling heen kunnen samenwerken. Doordat onderwijs op een andere manier kan worden aangeboden dan via de traditionele weg, biedt het docenten legio nieuwe lesmogelijkheden. Veel scholen hebben inmiddels geëxperimenteerd met videoconferencing, bijvoorbeeld door een expert op afstand in te schakelen. Met leren op afstand kun je: lessen een internationaal tintje geven; bij uitval makkelijker een vervanger regelen of tegemoet komen aan het lerarentekort; een expert op afstand inschakelen; kleine groepen leerlingen samenvoegen zodat zij vakken waar weinig animo voor is wel kunnen (blijven) volgen. Met leren op afstand krijg je: afwisselend lesmateriaal; een rijke multimedia-ervaring bij presentaties, colleges en lezingen; grenzeloze mogelijkheden om samen te werken met andere onderwijsinstellingen of het bedrijfsleven. Scholen kunnen dankzij leren op afstand een rijk onderwijsaanbod behouden. Juist als bijvoorbeeld een keuzevak door een beperkt aantal aanmeldingen dreigt te vervallen, is de docent op afstand een goed alternatief. (Bron: Leraar op Afstand, rapport SURFnet en Kennisnet)

19 leren op afstand grenzeloos samenwerken scan de code met uw smart phone en ga naar de website voor meer informatie Kan videoconferencing ook worden ingezet voor langdurig afstandsonderwijs en kan het dan garant staan voor efficiënter onderwijs? Dat was de vraag voor het project Leren op Afstand. Het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma volgde twee pilots in het voortgezet onderwijs waarbij via videoconferencing op afstand les werd gegeven: spaanse les op het goese lyceum van een docent op het taalinstituut isla in salamanca, spanje Docent Spaans: De leerlingen zijn opvallend geconcentreerd en betrokken bij de les. Ik heb in het begin wel extra tijd nodig gehad om te wennen aan de techniek, maar inmiddels is dat geen probleem meer. Leerling Spaans: De eerste lessen verliepen stroef, maar we moesten ook de docent leren kennen en wennen aan zijn manier van lesgeven. Nu zijn de lessen gewoon leuk. Binnenkort gaan we op studiereis naar Salamanca. We zien ernaar uit om onze docent in het echt te leren kennen! wiskunde d door één docent aan twee klassen tegelijk Een docent van RSG Broklede geeft zijn vwo leerlingen in Breukelen wiskunde D, terwijl zes leerlingen op de Christelijke scholengemeenschap Bogerman in Sneek op afstand zijn les volgen. Een docent van Bogerman geeft zijn havoleerlingen klassikaal les, terwijl vier havoleerlingen van RSG Broklede op afstand meedoen. Uitkomst van deze pilots: videoconferencing kan een reële bijdrage leveren aan het oplossen van het lerarentekort; vooral als het gaat om bijzondere vakken en/of kleine aantallen leerlingen; dit geldt ook voor het hoger onderwijs. DE LEvEnscycLus van EEn PRojEcT Fase 1 Technologieverkenning Fase 2 Haalbaarheidsstudie Fase 3 Dienstontwikkeling Fase 4 Stimulering en gebruik Voortdurend Kennisdeling De technische diensten van beide scholen zorgen voor een werkende verbinding. Hierdoor hoeft de docent zich alleen druk te maken over het lesgeven en niet over de randvoorwaarden. (Bron: Leraar op afstand, rapport SURFnet en Kennisnet) Het rapport Leraar op afstand Ervaringen uit pilots met leren via videoconferencing bevat ook: inspirerende voorbeelden uit het buitenland; tips om zelf te starten met videoconferencing. Rich media Naast video/webconferencing valt ook rich media onder leren op afstand. Rich media wordt ook wel weblecturing of online colleges genoemd. Het bestaat uit beeld en geluid in de vorm van bijvoorbeeld video s, presentaties of muziek dat synchroon aan elkaar wordt afgespeeld. Opgenomen colleges kunnen zo gelijktijdig worden afgespeeld met ander audiovisueel materiaal. In het hoger onderwijs neemt dit een grote vlucht. In 2009 deed het SURFnet/Kennisnet Innovatieprogramma op verschillende terreinen onderzoek naar rich media: ten aanzien van de integratie van rich media content: in bestaande videodiensten is de mogelijkheid onderzocht van het toevoegen van rich media content. Link: innovatie/rich_media ten aanzien van het open maken van rich media content en het bevorderen van uitwisselbaarheid: de vindbaarheid van rich media content is onderzocht en er is onderzoek gedaan naar de toepassing van rich media op smartphones. Link: innovatie/rich_media alles weten over Leren op afstand: Rapport Leraar op afstand: Rich media:

20 MediaMosa randvoorwaarden V ideo wint snel terrein binnen het onderwijs. Het biedt veel mogelijkheden om de lesstof op een aansprekende manier over te brengen op de leerling. MediaMosa is open source software waarmee een mediamanagement- en distributieplatform kan worden ingericht. Het vormt de basis van tal van succesvolle videodiensten die SURFnet en Kennisnet aan het onderwijs in Nederland aanbieden, zoals Teleblik ( Leraar24 ( en SURFmedia ( Met MediaMosa krijg je: uitdagend en afwisselend onderwijs; een verbeterde kennisoverdracht. Met MediaMosa kun je: videomateriaal eenvoudig beheren, opslaan, indexeren en afspelen; koppelingen maken met al bestaande applicaties, zoals de eigen website, intranet of een samenwerkingsomgeving; online video van hoge kwaliteit gemakkelijk integreren in colleges en lessen; je richten op het opzetten van een videowebsite zonder dat je aan allerlei lastige infrastructurele kwesties hoeft te denken. MediaMosa kan worden beschouwd als een Drupalmodule met functionaliteiten voor gecentraliseerde opslag, publicatie en transcodering. Een soort Media Asset Manager Hub met spierballen! Allerlei mensen bij de Nederlandse radio en tv zijn al geïnteresseerd. Prima werk!