Paddenstoelen. Achtergrond informatie bij paddenstoelen voor de gidsenopleiding 2013.

Transcriptie

1 Paddenstoelen. Achtergrond informatie bij paddenstoelen voor de gidsenopleiding Wat zijn paddenstoelen? Paddenstoelen behoren tot een eigen rijk: het schimmelrijk. De officiële naam is: Fungi (enkelvoud Fungus), een rijk naast het plantenrijk en dierenrijk. Een paddenstoel is het bovengrondse vruchtlichaam van het mycelium: ondergronds bevinden zich schimmeldraden of celdraden (ook hyfen genoemd), het geheel kan benoemd worden als Mycelium of zwamvlok. Eenvoudig gezegd: een voor het oog zichtbare - paddenstoel (zwam) groeit aan een ondergronds schimmeldraadje (hyfen of mycelium). Dit schimmeldraadje kan ook in een stronk of dode boom zitten of in de vruchtkegel van naaldbomen. De zichtbare paddenstoelen spelen een rol bij de voortplanting. Soms wordt de verzamelterm hogere schimmels gebruikt. Toch zul je ook vaak de veldterm schimmels horen of zelf gaan gebruiken. Weet dat dit altijd over die soorten gaat die < dan 1 mm zijn, de lagere schimmels. Zo zichtbaar en kleur- en vormenrijk als paddenstoelen zijn, zo onzichtbaar zijn vaak de schimmels. De naam schimmels wordt gebruikt voor alles wat kleiner is dan 1 mm, je vindt schimmels op oud brood en sinasappels, maar ook gist en penicilline zijn schimmels. Lagere schimmels ( één- of meercellige kleine vruchtlichamen) vallen buiten het bestek van de gidsencursus, het komt later (beperkt) aan bod bij paddenstoelennascholing. Handig om te weten - voor bij een excursie is dat penicilline een schimmel is, dit medicinale gebruik is de meeste mensen wel bekend. Idem de functie van gist. zie verder inleiding in het basisboek paddenstoelen, blader door het boek Het leven van paddenstoelen en schimmels of bekijk de zeer fraaie website van de paddenstoelenvereniging. Compleet, maar niet met een blik te overzien. Dwaal er maar eens doorheen. Nog twee anderen groepen worden nu niet behandeld. Slijmzwammen behoren tot het rijk van eencellige met celkern (protisten). Om het nog ingewikkelder te maken: er zijn verschillende groepen slijmzwammen. De voor ons interessantste groep is die van de plasmodiale slijmzwammen. Daartoe behoren onder andere Heksenboter (geel) en Blote billetjeszwam (zalmroze tot bruin). Ook dit is een onderwerp voor gevorderden en geïnteresseerden, kortom: nascholing na de gidsenopleiding. Een korstmos is een symbiotische levensvorm van schimmels en algen. De alg kan wel zelfstandig leven, de schimmel niet. De schimmel is voor zijn voedsel afhankelijk van de alg: algen doen namelijk aan fotosynthese. Het voordeel voor de alg is dat via de schimmel mineralen opgenomen worden. Korstmossen kun je op bomen, struiken, stenen en de bodem aantreffen. Chlorofyl (bladgroen kunnen maken) en fotosynthese is uitgevonden door cyanobacteriën. Daarna ontstonden in het Devoon (circa 400 miljoen jaar geleden) door een samenvoeging of symbiose van die bacterie met schimmels de eerste landbewonende korstmossen. Schimmels zijn dus ouder dan landplanten. Wij beperken ons (nu) tot de zogenaamde hogere zwammen, de soorten met een hoed Fungi (zwammen) hebben met planten gemeen dat ze zich niet voortbewegen. Ze verschillen echter ook: zwammen zijn afhankelijk van andere levende wezens voor hun 1

2 voedsel (planten kunnen via fotosynthese bouwstoffen maken). En dat hebben fungi weer met dieren gemeen, ook dieren zijn afhankelijk van bouwstoffen door planten gemaakt. Het verschil met dieren is echter dat zwammen ingewikkelde moleculen af kunnen breken ( reduceren ), terwijl dieren consumeren (opnemen). En natuurlijk: dieren zijn mobiel en zwammen niet. Er zijn circa 3500 paddenstoelen in Nederland bekend, met een beetje geluk (en ijver) kun je daarvan een 100 ( tot 200) soorten waarnemen en daarvan weer een gedeelte leren benoemen (op naam brengen). Wereldwijd zijn er veel meer soorten, mooie (uitvergrote afbeeldingen) vind je in het boek van Petersen, KNNV uitgave: Het leven van paddenstoelen en schimmels. Een aanrader! Wat doen paddenstoelen 1. Paddenstoelen zijn samen met bacteriën - de belangrijkste hergebruikers (recycling) in de natuur. Ze breken (dood) organisch materiaal af (saprofyten of vuilnismannen), waardoor voedingsstoffen vrijkomen die weer door planten kunnen worden gebruikt. 70 % van de alle soorten paddenstoelen zijn opruimer of vuilnisman. 2. Daarnaast zijn paddenstoelen voor veel planten een zeer belangrijke en onmisbare voorwaarde om te kunnen groeien (samenwerkers of symbionten). Zij helpen de boom met de opname van vocht en mineralen uit de bodem. 23% van alle soorten leeft in symbiose met planten (mycorrhiza). In ruil voor hun inzet ontvangen de paddenstoelen suikers van de boom. 3. Paddenstoelen kunnen een - doorgaans verzwakte - boom binnendringen, daardoor komt een rottingsproces op gang, de boom sterft uiteindelijk hierdoor. Dit zijn de parasieten of moordenaars, vaak leven parasieten daarna verder als opruimer/ vuilnisman. 7 % van alle soorten kun je moordenaars noemen, over het algemeen vermoorden zij verzwakte bomen. Paddenstoelen kunnen niet alles, zij doen een soort voorwerk voor kleine dieren als pissebedden, miljoenpoten etc., deze bodemdieren zetten de puntjes op de ii van het recyclen. Waarvan leven zwammen? 1. Saprofyten: de opruimers (70 % van alle soorten) Zijn zelden specifiek voor een bepaald substraat (met andere woorden de plek waar ze groeien), wel volgen ze de grote lijnen (strooisel mest loofhout naaldhout, pak oude kranten etc.). Wat zien wij van het opruimen: (half) verteerd en vergaan blad; half vergane takjes met kleine paddenstoeltjes erop; boomresten ( de bomen hebben eerst met een parasiet te maken gehad) in de vorm van bruin- of kubiekrot. Bruinrot wordt veroorzaakt door zwammen die alleen cellulose afbreken, zoals dennenvoetzwam, zwavelzwam en berkenzwam. boomresten in de vorm van vezels of witrot. In dat geval is er naast cellulose ook lignine afgebroken. O.a. elfenbankje, gewone zwavelkop, echte tonderzwam en honingzwam. Sommige saprofyten kunnen heksenkringen vormen: een cirkel van paddenstoelen. Het ondergrondse mycelium groeit ieder jaar een stukje verder vanuit het centrum. Het centrum sterft van binnenuit af omdat op die plek het voedsel op raakt. Het jaar daarop worden de paddenstoelen gevormd op plekken waar wel voedsel is en dus levend mycelium aanwezig is. Het zijn in feite onzichtbare jaarringen en niet altijd 2

3 direct als kring herkenbaar. Een goed boek geeft deze informatie bij de soort. Een heksenkring is dus een groeiwijze. 2. Parasieten: (7% van alle soorten) De meeste soorten zijn zogenaamde zwakteparasieten: ze leven op al verzwakte bomen. Vroeger bestonden onze bossen uit gezonde exemplaren van (vaak) één soort; bij gebrek aan zwakke exemplaren werden ook gezonde bomen aangetast. Tegenwoordig is ons bos veel gevarieerder en richten parasieten nauwelijks schade aan. Een boom kan vaak de parasiet inkapselen, waardoor niet de hele boom wordt aangetast (maar op termijn wel verder verzwakt). Veel parasieten leven later verder als opruimer (saprofyt). Een duidelijke (en herkenbare) parasiet is de reuzenzwam, aan de voet van verzwakte beuken. Als de stam nog staat is het bij deze soort (langs paden) beter uit voorzorg (valgevaar) de boom te kappen of sterk in te korten. Bij alle andere aantastingen door parasieten is eigenlijk een nauwkeurige inschatting door boomdeskundigen nodig. Bekend voorbeeld is de honingzwam (een complexe familie met meerdere soorten die niet allemaal hetzelfde doen) en waarvan sommige met rhizomorfen ( soort verdikt mycelium ) naar een gezonde boom kunnen wandelen. Parasieten spelen een rol in het dood hout is biologisch goud gezegde. Verschillende paddenstoelen breken het hout af, sommige van de paddenstoelen zijn weer eetbaar voor (larven van) insecten die vervolgens weer door vogels worden geconsumeerd etc. Wat zien wij van parasieten: Dode takken in bomen (een beuk die porseleinzwammen heeft) verkleuringen in (geoogst) hout, zoals warmbruin door de biefstukzwam; bijzondere tekeningen door echte tonderzwam op het zaagvlak bomen die uit voorzorg al grotendeels gekortwiekt worden Een enkele maal kun je de demarcatielijnen van verschillende soorten in het hout zien (boeiend), zie foto hierboven. De kostgangerboleet is een zwam die parasiteert (in de kost bij) op de aardappelbovist. 3. Samenwerkers, mycorrhiza-vormers of symbionten (23% van alle soorten) 3

4 Paddenstoelen ( zwammen) die samenleven met vooral bomen (en soms struikachtigen). Vaak is hun naam ontleend aan de boomsoort waarmee ze samenleven: voorbeelden zijn berkenboleet, populierenmelkzwam. Waarschijnlijk is de meest bekende mycorrhizavormer de vliegenzwam. Ze worden ook ectomycorrhizaschimmels genoemd. Het mycelium groeit om de worteltopjes en tussen de cellen van de wortels door, het geheel wordt de mantel of het hartig net genoemd. De groei van wortelharen wordt door mycorrhiza onderdrukt maar de schimmel zorgt op een andere manier voor oppervlaktevergroting. De boomwortels nemen via de schimmel makkelijker vocht en mineralen uit de bodem op. De schimmel neemt in ruil daarvoor suikers op (uit de wortels van de boom). Daarnaast zorgt mycorrhiza voor resistentie tegen ziekteverwekkers. Over de precieze aard van de samenwerking is nog lang niet alles bekend. Deze mycorrhizaschimmels verdwijnen doorgaans weer als bomen (en bossen) ouder worden. Men vermoedt dat deze vorm van samenwerking al 50 miljoen jaar bestaat. Een speciale vorm van samenwerking is de groep van arbusculaire mycorrhiza, deze groeien door en binnen de wortels van bomen, zij dringen in levende cellen door. Ook zij geven een verhoogde resistentie tegen ziekteverwekkers, maar ook verhoogde weerstand bij droogte en ze vervullen een functie in het opslaan van zware metalen. Omdat de vorm van A. mycorrhiza voor ons niet zichtbaar is behandelen wij dit verder niet (zie literatuur opgave). Ectomycorrhizasoorten komen eveneens bij orchideeën voor en er zijn specifieke ericoïde mycorrhizaschimmels, deze groeien in bodem van heideterreinen. Dit komt t.z.t. aan bod bij nascholing. Wat zien wij van samenwerkende soorten: Op het oog niet zo heel veel; vaak hebben deze paddenstoelen maar heel weinig mycelium. Ze vergroeien nooit met het substraat of een boomstronk. Het floreren van bomen en struiken, zeker in kwekerij en wordt veel gebruik gemaakt van samenwerkers is voor leken niet zichtbaar. We weten ongeveer 100 jaar dat mycorrhiza bestaat en welke enorme betekenis het heeft. Afrondend nog: Paddenstoelen worden doorgaans weer door lagere schimmels < dan 1 cm afgebroken. Klimaat invloeden spelen bij alle soorten paddenstoelen een rol, van droge zomers (weinig voortplanting) tot invloeden door opwarming. Maar hier is nog niet veel van bekend. Voortplanting door celfusie Wat wij paddenstoelen noemen en in de natuur zien zijn de bovengrondse vruchtlichamen van een paddenstoel die verder uit ondergronds mycelium bestaan. Aan het mycelium kunnen meerdere paddenstoelen groeien. Rijpe vruchtlichamen ontstaan bij gunstige omstandigheden (vocht, juiste temperatuur), zij produceren dan rijpe sporen. Deze sporen (bijna onzichtbaar en zo licht als stof) zijn soms te zien als fijn, kleurig poeder. Sporen worden gevormd op de plaatjes (op een kiemvlies), in de poriën (boleten) of in de zwam (buikzwammen). Bij sommige soorten worden de sporen weggeschoten (buikzwammen) bij andere worden ze verstoven door de wind (o.a. plaatjeszwammen). Weer andere soorten maken voor de verspreiding gebruik van vliegen (stinkzwammen). 4

5 Elke spore heeft naast een eigen kleur ook een eigen vorm en oppervlak (alleen microscopisch zichtbaar). Er zijn heel veel sporen, dit is nodig om kans op succes te hebben, ze kunnen over kilometers afstand door de lucht worden verplaatst. De nieuwe vruchtlichamen zie wij pas het daarop volgende jaar. Een spore bevat materiaal van één ouder (vergelijk zaadcel, eicel, stuifmeel), je kunt ze sporen met plus en min cellen noemen, in elke cel zit de helft van het benodigde erfelijke materiaal (chromosomen). Eenmaal op een gunstige plaats belandt (bodem, mos, hout etc.) gaat een spore kiemen, er groeit een zwamdraad (of hyfe) uit de spore. Deze zwamdraad verstevigt het contact met het substraat, bij gunstige voorwaarden (de juiste voedingsstoffen in het substraat) kan een primair mycelium ontstaan. De cellen in de hyfe delen zich een aantal malen en vormen het mycelium (netwerk) dat het substraat gaat doorgroeien. Pas als twee primaire mycelia met een plus en een min cel (ofwel een verschillend geslacht ) elkaar ontmoeten, kunnen ze samensmelten. Dit wordt celfusie genoemd. Op de plaats van aanraking lost de celwand op en groeien de zwamdraden samen verder, maar de celkernen versmelten nog niet. Na elke verdere celdeling delen ook beide celkernen zich, alle cellen die zich vanaf dit punt vormen bestaan uit 2 celkernen: dit is het secundaire mycelium. Samen bevat dit tweekernige mycelium alle chromosomen en het is daardoor in staat nieuwe vruchtlichamen (paddenstoelen) te vormen. Uiteraard vraagt dit gunstige omstandigheden. De hyfen lijken op de hyfen uit de zwamvlok maar er zijn ook gedifferentieerde cellen die bijvoorbeeld de hoed van de paddenstoel gaan vormen. Een zeer specifiek weefsel is het kiemvlies of hymenium (plaatjes of buisjes etc.) waarop de nieuwe sporen gevormd gaan worden. Pas in de sporenvormende cellen (op het kiemvlies) vindt versmelting van de twee kernen (het erfelijke materiaal) plaats. Deze kernen vallen echter weer snel uit elkaar in dochterkernen die elk weer maar een kern bezitten. Dan is de cirkel rond en begint een nieuwe ronde met nieuwe kansen. Zie het filmpje op de website van de paddenstoelenvereniging. 5

6 Er zijn 2 hoofdtypen sporenvormende cellen. Bij de steeltjeszwammen zitten de sporen uitwendig op de lamellen of poriën (o.a. vliegenzwammen en boleten), op het moment van rijpheid neemt windcirculatie de sporen mee. Bij de zakjeszwammen zitten de sporen inwendig in buisvormige cellen (zakjes), de sporen worden bij rijpheid naar buiten geschoten (bekerzwammen, morieljes) en komen in hogere windstromen terecht. Precies weten en meer weten: lees het Basisboek paddenstoelen van Nico Dam e.a., KNNV uitgave. Het herkennen van paddenstoelen 1. Hulpmiddelen 2. Korte info mbt herkennen van soorten. o Hulpmiddelen om te gidsen over paddenstoelen Herkenning door goed waarnemen: van substraat, stadium van rijpheid, welke bomen in de buurt. Hoe zien de plaatjes eruit, hoe de kleuren, zitten er vezels op de hoed of steel etc. etc. De bouw van de paddenstoel (hoed met plaatjes eronder) zegt over alles over de wijze van verspreiden, de hoed beschermt de sporen. Dit is uitwendige sporenvorming. Inwendige sporenvorming vindt plaats bij buikzwammen, zie jet het voor je?? Kennis van biotoop (en het substraat) en wat daarin groeit. Herkennen van bomen, struiken (soms planten), veel schimmels horen bij specifieke planten, kennis van de bodem waarin je een paddenstoel vindt biedt waardevolle informatie, bijv. wel niet aanwezigheid van kalk (en dat kun je ook afleiden uit de begroeiing). Plukken voor determinatie: een paddenstoel in de hand hebben, gesneden met een mesje om de eigenschappen van de steelbasis niet te beschadigen. Je kunt dan zowel de onderkant goed ( laten) zien, als later een sporee maken. Ook geeft doorsnijden informatie over aanhechting plaatjes als eventueel kleurveranderingen. Strikt genomen kan het plukken geen kwaad, want het belangrijke ondergrondse mycelium blijft bestaan. Echter: als je paddenstoelen plukt op het moment dat ze sporeren rem je de verspreiding van de paddenstoel en dus de voortplanting, dwz het vormen van nieuwe vruchtlichamen. Als leek (en dat ben je doorgaans als IVN-er) is het niet makkelijk het juiste moment te bepalen. Een oudere of al aangevreten paddenstoel plukken kan geen kwaad, tegelijkertijd heb je minder kenmerken in handen. Educatief kun je en mag je (IVN heeft ontheffing in deze) een onbeschadigde paddenstoel snijden, je laat het vergezeld gaan van bovengenoemd verhaal. Zie verder plukken voor consumptie verderop. Oefen je zelf in het herkennen van stadia van rijpheid. Plukken voor het maken van een sporee: de hoed van een paddenstoel omgekeerd op een papier (of liever een doorzichtige plastic sheet) leggen (bij het gebruik van wit papier, zie je de witte spore - van nogal wat soorten- niet). Zorg dat de paddenstoel niet uitdroogt (glaasje erover heen). Na een halve dag heeft een rijpe paddenstoel zijn sporen laten vallen, die een bepaalde afdruk op je papier geven. De gevallen sporen kunnen microscopisch bekeken worden. Maar wel zo makkelijk is dat ook de kleur je bij de determinatie op weg kan helpen. Bladeren in een boek geeft je aanvankelijk al heel veel inzicht in hoeveelheid en variatie, je kunt beginnen met het aandachtig lezen van de kenmerken van de verschillende families. Ook leer je daarmee je boek kennen, hoe is het ingedeeld, 6

7 waarmee beginnen ze etc. Dit alles kun je thuis op de bank doen, je zult er in het veld voordeel van hebben. Beste veldgids momenteel: De grote paddenstoelengids voor onderweg (Gerhardt). Geeft een eenvoudige illustratie van de vorm in combinatie met de kleur van de sporen, vaak een aardige start om te gaan determineren. Ook de aanvullende informatie (wel niet eetbaar, biotoop informatie wordt hier kort en krachtig goed in behandeld). Namen zijn bijgewerkt (maar er komen nu weer nieuwe wetenschappelijke namen aan, de Nederlandse namen veranderen niet. Inhoudelijk beste boek: het Basisboek paddenstoelen, KNNV Nederland, Dam e.a. Determinatiegids om stap voor stap ( te leren) determineren Lastig voor beginners, doe dit samen met mensen die al langer paddenstoelen proberen te determineren. Als gids op termijn - toch wel verplichte kost met veel boeiende en leerzame illustraties. Deelnemen aan paddenstoelexcursies (zoveel mogelijk). Het makkelijkste is het om een aantal keren met ervaren IVN gidsen mee te gaan en je later eventueel met de Nijmeegse paddenstoelenwerkgroep ( pas doen als je zowel paddenstoel interesse hebt, maar ook al wat gevorderd bent, anders raak je overspoeld. Het zijn doorgaans leden van de paddenstoelen vereniging en/of KNNV leden). En dan nog: Bladeren in (nog meer) andere boeken: altijd nuttig, je krijgt oog voor variatie, kwantiteit, kleur, vorm en noem maar op. Probeer je in ieder geval de familieeigenschappen eigen te maken. In de meeste boeken staat deze informatie voorafgaand aan de soorten genoemd. Een goed kijkboek is Phillips Paddenstoelen van West-Europa, helaas niet meer te koop, er wordt met smart op een herdruk gewacht (laatste herdruk was 2001). Deze gids op A4 formaat is niet handig in het veld (alweer helaas). De Philips komt uit Engeland en geeft daarmee ook iets meer noordelijke informatie dan de meer Midden-Europese veldgidsen (zie Gehrhardt). In Nederland (zeker met opwarmend klimaat) zijn beide gidsen nuttig (maar er is een ruime overlap). De namen kloppen niet allemaal meer. Om aan deelnemers tijdens een excursie te laten zien is het IVN/KNNV boekje paddenstoelen in beeld zowel nuttig (het verhaal staat er goed in, een aantal goed herkenbare soorten staan beschreven en afgebeeld, de prijs is vriendelijk). Ook zou je een zoekkaart kunnen gebruiken (maar kan gauw te simpel zijn) Paddenstoelen plukken en eten o Plukken voor consumptie: tijdens excursies zijn regelmatig deelnemers specifiek geïnteresseerd in eetbare paddenstoelen. Zeker als je terecht - vertelt dat de paddenstoel het bovengrondse deel is en je het mycelium niet beschadigd kan dit uitnodigen tot: maar dan kan ik ze plukken en opeten. Overdenk van te voren welk standpunt je inneemt mbt wel-niet plukken. Specifieke gidsen voor eetbare paddenstoelen, zoals: nieuwe Tirion Paddenstoelengids, Harding. Momenteel is Het grote wildpluk boek van Florès zéér populair vooral bij jonge mensen die geïnteresseerd zijn in alles mbt wildplukken, een groeiende groep. Eetbaarheid concreet: De meeste paddenstoelen zijn ungeniessbar zoals de Duitsers het zeggen, ze smaken dus niet. Een aantal soorten is giftig, soms zelfs dodelijk giftig, zoals de Groene knolamaniet. Andere soorten werken geestverruimend, zoals de Vliegenzwam. Eetbare soorten zijn niet altijd makkelijk te onderscheiden van giftige soorten, ook (vermeende) kenners zijn overleden aan het eten van de Groene knolamaniet. Verteren van paddenstoelen: Paddenstoelen slaan zware metalen op, zeker als je bermsoorten plukt ga je zware metalen eten, je lichaam kan dit niet afbreken. Paddenstoelen verteren vrij lastig omdat ze uit hoornstof (chitine) bestaan. 7

8 Enkele soorten zijn wel eetbaar, zoals de Oesterzwam en de Cantharel. Maar het veiligste (en wel zo aardig voor mede- natuurgenieters) is om paddenstoelen in de winkel of op de markt te kopen. Er zijn tegenwoordig veel soorten te koop. Ook kun je zelf een aantal eetbare soorten kweken ( Elke supermarkt heeft momenteel gedroogde paddenstoelen, echte smaakversterkers. Verder: natuurvoedingswinkels, Groentehandel Maters Nijmegen, markten. Het uitermate smakelijke eekhoorntjesbrood zou alleen te koop mogen zijn via een legaal aanbod uit landen waar plukken legaal is. Het aanbod in het naburige Duitsland is groter dan bij ons, ook zij importeren steeds vaker (oa. de cantharel uit Oost-Europa) en zijn van plukken mag inmiddels overgestapt op plukken alleen onder toezicht voor een eigen maaltje. Kortom paddenstoelen zijn soms ook prima voedsel maar weet wat je eet. Verdere overwegingen: o Wetgeving in Nederland: je mag niets uit het bos meenemen. o Bereid je voor op commentaar mbt Europese Nederlanders die wel plukken (Polen, Roemenen). Plukken in Nederlandse bossen voor verkoop is altijd illegaal (tenzij je toestemming hebt van de eigenaar). o Een ander argument kan zijn: we hebben niet zo heel veel bos en daarmee ook niet zo heel veel paddenstoelen, wat weg is weg en dan kan niemand er meer van genieten. Laat schoonheid ter verwondering staan. o (alles over wildplukken en waar je op moet letten). o Er zijn altijd mensen die je kwalijk nemen (of verwonderd zijn) als IVN-ers plukken. Leg wat je doet goed uit (educatie). Zie het A4-tje: tips voor buiten. Informatie mbt herkennen van soorten. Voor het gemak wordt een aantal vormengroepen onderscheiden (voor de duidelijkheid in een vormgroep kunnen verschillende soorten zitten). Wij hanteren de volgende indeling: Plaatjeszwammen (steel met hoed, daaronder plaatjes Vliegenzwam) Boleten (steel met hoed, daaronder buisjes - Berkenboleet) Buikzwammen, die onder te verdelen zijn in nestzwammen (Gestreept nestzwammetje); stuifzwammen (Aardappelbovist) en de (ruikbare, dus goed herkenbare) stinkzwammen (Grote stinkzwam e.a.) Trilzwammen (Gele trilzwam) Stekelzwammen (steel met hoed met daaronder stekeltjes Gele stekelzwam) Buisjeszwammen (ook wel gaatjeszwammen of houtzwammen genoemd: meestal zonder steel Elfenbankje en daarop lijkende soorten) Korstzwammen (schijfjes tegen hout, geen gaatjes Gele korstzwam) Knots- en koraalzwammen (één steeltje uit de grond: de heideknotszwam, met vertakte steeltjes : de rechte koraalzwam). Bekerzwammen, zoals de witte kluifzwam ( hebben wel een soort steel). Kernzwammen (vallen onder de ascomyceten dus sporen in zakjes, zie boven), oa met harde kogeltjes: roestbruin kogelzwammetje, en ook het meniezwammetje zie je regelmatig op dood hout. Meestal zijn ze echter onopvallend en klein. Een fantasiegroep is de (grote) groep van KBP-tjes, kleine bruine (beige) paddenstoeltjes die erg op elkaar lijken en zeer lastig op naam te brengen zijn. Uiteraard vallen ze uiteindelijk onder een van de genoemde vormgroepen. Wees (zeker aanvankelijk) tevreden als de familienaam herkent en kunt benoemen en soms lukt zelfs dat niet. 8

9 Gebruik deze naam (KBP-tje) om in het veld iets over te dragen van het lastige determineren van sterk op elkaar lijkende soorten en schaam je daar niet voor. Het is namelijk moeilijk. Handreikingen voor het verdere onderscheiden van soorten In alle gevallen doet de kleur (en eventueel verkleuren) ertoe. Dit is lastig bij de vele soorten bruine, beige, wittige paddenstoelen. Hoe ziet de steel eruit: dik, dun, zit er ring op of andere kenmerken, zoals haren, schubjes, streepjes. Bekijk bovenzijde en onderaan (soms verbogen) In geval van soorten verbonden met stam: is er dan sprake van een steel of groeit de paddenstoel zonder steel op het hout. Hoe loopt de hoed af op de steel (bekijk bijv. de trechterzwammen in je boek). Hoe is de top van de hoed (bij paddenstoelen met hoed) rond, gebogen, spits, ingedeukt etc., zitten er haren op, ogen ze droog of glimmend. Is de kleur egaal of anders aan de rand of top. Is de kleur van de onderzijde hetzelfde als de hoed. Hoe ziet de onderkant van de hoed eruit: Patroon van gaatjes (poriën), hoe geordend, ritmisch of chaotisch 9

10 Een ingewikkelde patroon van gangetjes (labyrint of doolhof figuur) Plaatjes of lamellen (denk aan lamellengordijnen) die zowel strak als wat frivoler geordend kunnen zijn Van groot belang is het substraat: waar(op) groeit de paddenstoel (van zand tot mos en alles daar tussen in)? Welke bomen staan er in de buurt Tot welke boomsoort behoort de stam waar de paddenstoel op groeit Hoe hebben paddenstoelen hun naam gekregen? Mystiek (of bijgeloof): Elfenbankje, Gele hoorntjes, Heksenboter, Duivelsei; vroeger gebruik: Vliegenzwam (gebrokkeld in melk zou deze de vliegen doden die van de melk drinken), Tonderzwam (bevat makkelijk ontbrandbare stof: tondel); naar uiterlijk: Plooirokje, Phallus Impudicus = onbeschaamde penis (Grote Stinkzwam), Varkensoor, Doolhofzwam, Nestzwammetje; naar kleur: Kastanjeboleet (=kastanjekleurig), Groene berkenrussula, Oranjerode Stropharia, Kopergroenzwam, Blauwe kaaszwam; naar geur en/of smaak: Stinkzwam, Smakelijke russula, Bittere boleet; naar de boom waar ze bij horen, Berkenboleet, Beukenrussula. Boeiende informatie hierover oa in Paddestoelenencyclopedie van G Keizer, ook internet zal vast een hoop folklore bieden. Een boek gewijd aan de Vliegenzwam: Godenspijs of Duivelsbrood, T. Lemaire (vermoedelijk niet meer te koop) Vliegenzwam, elfenbank en andere paddestoelen, Mieke van Tilburg & Hans Adema (1996). Niet meer te koop helaas, soms in de bieb. Voor kinderen boven de 13, deze (uitstekende) eenvoud kun je als gids wel gebruiken. Overige literatuur hoef je nu niet allemaal te lezen, wel zo nu en dan en als je eenmaal (paddenstoelen) gids bent en zeker als je behept met passie voor paddenstoelen (en bos ). In volgorde van belangrijkheid voor onderweg: Gerhardt, De grote paddenstoelengids voor onderweg (oefen het eerste jaar met de beschrijving van de families, als je de verschillende families kunt herkennen in het veld ben je al heel ver). Basisboek Paddenstoelen, Nico Dam e.a. KNNV uitgave. Phillips - Paddenstoelen van West-Europa. Readers Digest of het Spectrum. Momenteel staan er een aantal 2 e hands te koop bij Bol com, soms prijzig. Paddenstoelen in Beeld, IVN/KNNV uitgave, samen met zoekkaarten handig voor tijdens een excursie. Aanvullende informatie Het leven paddenstoelen en Schimmels, Petersen, KNNV uitgave, mooie, sterk uitvergrote afbeeldingen. Een wonderlijke wereld. Zeker een aanrader (maar geen veldgids) website van de paddenstoelenvereniging. Belangrijke andere informatie Mycorrhizaschimmels, Baar & Ozinga, KNNV uitgave Paddenstoelvriendelijk natuurbeheer, G. Keizer De verborgen boom, G.Keizer 10

11 Paddenstoelen, Becker e.a. 2003, Zuid-producties. Je kunt er niet mee determineren, het is beperkt, maar er staan wel mooie (en verhelderende) illustraties in. W.s niet meer te koop. Lid worden van NMV (Nederlandse Mycologische Vereniging), hebben 4 x per jaar informatieblad, met vaak interessante info (maar soms ook te moeilijk voor gemiddelde IVN-gids). Vaak zijn er plaatselijke werkgroepen. Nijmegen is vrij actief op dit gebied en heeft vooral deskundige voortrekkers, oa Nico Dam, medeauteur van het basisboek Paddenstoelen. (nadere over een en ander bij Lieke) Gaan tellen voor het Paddenstoelenmeetnet ( bossen, lanen). Nadere informatie bij Lieke en Bea. Je krijgt een zeer praktisch en hanteerbaar boek mbt de te tellen soorten. 5 x per jaar verplicht gaan tellen, je leert er veel van omdat je dan wel moet. Kleine gidsen voor onderweg (talloze boekjes, elk jaar weer nieuwe uitgaven) voldoen doorgaans niet op het moment dat je wat meer wilt weten of een soort net niet zo alledaags is. Doorgaans zonde van het geld voor een serieuze IVN gids. IVN Rijk van Nijmegen, Gidsencursus Bea Peeters, Lieke Vullings In 2013 herschreven op basis van eerder ontwikkeld materiaal voor paddenstoelcursussen binnen IVN Rijk van Nijmegen. 11