Seksueel gedrag van meisjes binnen de gesloten jeugdzorg: Doelgroepkenmerken en functioneren na behandeling

Transcriptie

1 Karin S. Nijhof, Ron H.J. Scholte, Coleta van Dam, Rutger C.M.E. Engels & Jan W. Veerman Seksueel gedrag van meisjes binnen de gesloten jeugdzorg: Doelgroepkenmerken en functioneren na behandeling SAMENVATTING De huidige studie onderzocht de associatie tussen subgroepen van meisjes op basis van seksueel gedrag binnen de gesloten jeugdzorg, doelgroepkenmerken en functioneren na behandeling. De onderzoeksgroep bestond uit 174 meisjes met een gemiddelde leeftijd van jaar (SD = 1.14) die waren opgenomen binnen vier gesloten jeugdzorginstellingen. Van alle meisjes die meededen aan het onderzoek zijn de dossiers geanalyseerd, zodat inzicht werd verkregen in de problematiek vóór opname op het gebied van het individu, het gezin en de omgeving. Een halfjaar na behandeling zijn de jongeren geïnterviewd om zicht te krijgen op het functioneren na behandeling. Op basis van informatie uit de dossiers konden de meisjes worden onderverdeeld in drie groepen op basis van hun seksueel gedrag; meisjes die leeftijdsadequaat seksueel gedrag laten zien (29%), meisjes die seksueel overschrijdend gedrag vertonen (43%) en meisjes die slachtoffer zijn van een loverboy (29%). Nadere analyses tonen aan dat bij opname slachtoffers van loverboys minder internaliserende problematiek laten zien vergeleken met de twee andere subgroepen. Meisjes, die seksueel overschrijdend gedrag vertonen, blijken minder vaak te spijbelen van school, maar vaker negatieve gebeurtenissen te hebben meegemaakt, getuige te zijn geweest van geweld in het gezin en het gezin van herkomst blijkt vaker financiële problemen te hebben. Zowel slachtoffers van loverboys als meisjes die seksueel overschrijdend gedrag vertonen blijken vaker weggelopen te zijn, zich vaker in een risicovolle vriendengroep te begeven en zijn vaker seksueel misbruikt in het verleden. Na behandeling blijken er minimale verschillen tussen de drie groepen in het functioneren. Geconcludeerd kan worden dat bij opname de groepen meisjes lijken te verschillen, maar dat nauwelijks verschillen worden gevonden in het functioneren na behandeling. Voor de ontwikkeling van preventie- en interventieprogramma s is verder diepgaand, en kwalitatief, onderzoek op het gebied van meisjes nodig. 1 Inleiding Tot op heden heeft er weinig onderzoek plaatsgevonden naar meisjes opgenomen binnen de residentiële jeugdzorg (Griffith et al., 2009). Dit is verrassend, aangezien uit de literatuur bekend is dat meisjes bij opname meer problematisch gedrag laten zien dan jongens (Connor, Doerfler, Toscano, Volungis & Steingard, 2004; Doerfler, Toscano & Connor, 2006). Zo blijkt dat meisjes meer internaliserende problemen en agressie vertonen, en meer alcohol- en drugsgebruik laten zien. Daarnaast hebben meisjes meer uithuisplaatsingen achter de rug en zijn ze vaker 506 Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51 (2012)

2 slachtoffer geweest van lichamelijke en seksuele mishandeling. Binnen de gezinnen van deze meisjes blijkt vaker dat ouders alcoholmisbruik vertonen (Connor et al., 2004). Als het gaat om de behandeling, dan komt naar voren dat meisjes minder lijken te profiteren van residentiële behandeling dan jongens (Frensch & Cameron, 2002). Ondanks deze verschillen tussen jongens en meisjes is er binnen het wetenschappelijk onderzoek tot op heden nauwelijks aandacht geweest voor meisjes in de residentiële jeugdzorg (Bettman & Jasperson, 2009; Knorth, Harder, Zandberg & Kendrick, 2008). Een bijkomende zorg bij meisjes opgenomen binnen de residentiële jeugdzorg is het seksuele gedrag, waaronder promiscuïteit en prostitutie, en het hieraan gerelateerde hoge risico op (herhaald) slachtofferschap van prostitutie, tienerzwangerschappen en lichamelijke ziektes. Factoren die gerelateerd zijn aan slachtofferschap zijn middelengebruik (o.a. Brawn & Roe-Sepowitz, 2008; Cusick, 2002; Pederson & Hegna, 2003), criminaliteit (o.a. Cusick, 2002), trauma en psychopathologie (o.a. Klain, 1999). Tienerzwangerschappen kunnen leiden tot vervroegd schoolverlaten, minder competent opvoeden, psychische klachten en een verhoogde kans op huiselijk geweld voor de moeder. De kinderen hebben daarnaast een verhoogd risico op onder andere criminaliteit, gedragsproblemen, en middelengebruik (Woodward, Fergusson & Horwood, 2001). De studie van Pajer (1998) bevestigt de ongunstige langetermijnuitkomsten van antisociale meisjes. Hierin wordt aangetoond dat antisociale meisjes als volwassenen verhoogde sterfte- en criminaliteitscijfers laten zien, psychische stoornissen, en zich vaker bevinden in disfunctionele en gewelddadige relaties. Ook onderzoek van Van der Molen, Krabbendam, Vermeieren en Doreleijers (2010) naar het functioneren na opname binnen justitiële jeugdinrichtingen toont aan dat het functioneren bij de groep meisjes zeer zorgelijk is. Uit dit onderzoek komt naar voren dat psychische stoornissen, tienerzwangerschappen, politiecontacten en seksueel risicogedrag na behandeling vaak voorkomen. Er is echter nog veel onbekend op het gebied van succes- en faalfactoren om hernieuwd slachtofferschap en andere negatieve uitkomsten te voorkomen. De huidige studie tracht een eerste inzicht te geven in de doelgroepkenmerken en het functioneren van meisjes na opname binnen de gesloten jeugdzorg in relatie tot het seksuele gedrag van de meisjes. Gesloten jeugdzorg Tot 2010 was het mogelijk meisjes op civielrechtelijke titel, en dus ter bescherming, in een justitiele jeugdinrichting (JJI) te plaatsen. Uit onderzoek blijkt dat meisjes die geplaatst werden in JJI s op civiel- dan wel strafrechtelijke titel frequent agressie, psychiatrische problematiek, middelengebruik, seksueel risicogedrag en suïcidaliteit laten zien. Daarnaast bleken bijna alle meisjes (95%) traumatische ervaringen te hebben gehad (Hamerlinck, Doreleijers, Cohen- Kettenis, Vermeieren & Nauta-Jansen, 2006). Inmiddels is er sinds 2005 in Nederland een nieuwe vorm van residentiële jeugdzorg: gesloten jeugdzorg ofwel Jeugdzorg plus. Deze vorm van residentiële jeugdzorg is ontwikkeld voor jongeren met ernstige gedragsproblemen die beschermd moeten worden tegen zichzelf danwel tegen de omgeving ofwel de omgeving moet beschermd worden tegen de jongere. Dit betekent dat het vanaf 2005 mogelijk is jongeren, die voorheen op civielrechtelijke titel in een JJI werden geplaatst, nu binnen de gesloten jeugdzorg te plaatsen. Vanaf 2010 is het niet meer mogelijk om jongeren op civielrechtelijke titel in een JJI te plaatsen. De doelgroep die voor opname binnen de gesloten jeugdzorg in aanmerking komt, bestaat uit, in volgorde van urgentie: slachtoffers van loverboys, slachtoffers van lichamelijke, geestelijke of seksuele mishandeling, jongeren waarbij 507

3 ingrijpen door de politie noodzakelijk is om verder geweld tegen de omgeving te voorkomen, jongeren die het risico lopen om slachtoffer te worden in een van bovenstaande situaties, jongeren die beschermd moeten worden tegen zichzelf en jongeren die beschermd moeten worden tegen de omgeving. Om opgenomen te kunnen worden binnen de gesloten jeugdzorg is een machtiging van de kinderrechter vereist. Met een machtiging worden de jongeren opgenomen in een van de instellingen die gesloten jeugdzorg aanbieden en worden ze geplaatst op een leefgroep. Het verschil met de open residentiële jeugdzorg is dat binnen de gesloten jeugdzorg vrijheidsbeperkende maatregelen kunnen worden ingezet, waaronder vastpakken en vasthouden, time-out, en urinecontroles (UC s). Onderzoek naar meisjes opgenomen binnen de gesloten jeugdzorg heeft nog nauwelijks plaatsgevonden Behandeling binnen de gesloten jeugdzorg Behandeling binnen de gesloten jeugdzorg bestaat uit een eerstegraads behandelstrategie en een tweedegraads behandelstrategie (Kok, 1999). De eerstegraadsstrategie bestaat uit het basisklimaat op de groep, waarbij vier factoren een belangrijke rol spelen: responsiviteit van medewerkers (steun), leren en zingeving (groei), gebrek aan structuur (repressiviteit) en de atmosfeer tussen jongeren onderling. Een open basisklimaat, waarbij ruimte is voor steun en groei en repressie minimaal is, blijkt gerelateerd aan minder agressie bij de jongere, een betere empathie-ontwikkeling, meer behandelmotivatie, meer actieve coping en een meer interne locus of control (Van der Helm, 2011). De tweedegraads behandelstrategie bestaat uit specifieke individuele en gezinsinterventies. Naast het behandelaanbod staan onderwijs en ondersteuning bij de vrijetijdsbesteding centraal. Onderzoek naar meisjes opgenomen binnen de gesloten jeugdzorg heeft nog nauwelijks plaatsgevonden. Vandaar dat deze studie een eerste poging is om inzicht te krijgen in 1) de doelgroep meisjes die binnenkomt bij gesloten jeugdzorg en in hoeverre onderscheid kan worden gemaakt in subgroepen en 2) het functioneren van meisjes na gesloten behandeling. De verwachting is dat de groepen meisjes verschillen in kenmerken ten tijde van opname en bij functioneren na behandeling, waarbij de slachtoffers loverboys de meeste problemen laten zien. 2 Methode Procedure Als onderdeel van een evaluatiestudie naar gesloten jeugdzorg (Nijhof, 2011; Van Dam, Nijhof, Scholte & Veerman, 2010) zijn data verzameld van jongeren opgenomen binnen zes gesloten jeugdzorginstellingen in de periode Vier instellingen boden gesloten jeugdzorg aan meisjes. Ten tijde van opname van de jongeren zijn hun dossiers gescoord op problematiek die zich vóór opname voordeed. Zowel de instellingen als de jongeren gaven schriftelijke toestemming voor inzage in de dossiers. Een halfjaar na behandeling zijn de meisjes benaderd voor een telefonisch interview om inzicht te krijgen in het functioneren na behandeling. Ruim 60% van de meisjes wilde meedoen aan het interview. Contactgegevens werden door de instellingen verstrekt. Er werd eerst een brief verstuurd met informatie over het onderzoek en dat er binnen een week telefonisch contact met ze zou worden gezocht. Na een week werden de meisjes gebeld. Als de telefoonnummers niet (meer) juist waren, dan werd vervolgens opnieuw een brief gestuurd met de vraag deze te retourneren inclusief het telefoonnummer. Mocht op deze 508

4 manier nog geen contact worden verkregen, dan werd contact gezocht met de voogd van het meisje. Als ook dit niets opleverde, werd het meisje als niet traceerbeer geregistreerd. Voor deelname aan het interview kregen de meisjes 25 euro beloning. Aangezien de categorie met de hoogste urgentie tot opname binnen de gesloten jeugdzorg slachtoffers van loverboys zijn, vormde dit voor ons een eerste subgroep meisjes. Vervolgens is aan de hand van de informatie uit de dossiers gekeken naar het seksuele gedrag van de overige groep meisjes. Hieruit bleek dat een onderverdeling kon worden gemaakt in meisjes die (ernstig) seksueel grensoverschrijdend, promiscue gedrag laten zien (bijv. veel seksuele contacten, uitdagende kleding), maar geen slachtoffer waren van een loverboy en meisjes die op seksueel gebied leeftijdsadequaat gedrag vertonen. Deze drie groepen vormden de basis voor verdere analyses. Respondenten Meisjes die in de periode zijn opgenomen binnen de participerende instellingen en waarvan ook de follow-up interviews hebben plaatsgevonden in 2009, zijn meegenomen in de huidige studie (N = 185). Op basis van informatie uit de dossiers bleken elf van de 185 meisjes zich vrijwillig te prostitueren. Deze meisjes zijn vanwege het kleine aantal niet meegenomen in de huidige studie, wat resulteerde in een definitieve groep van 174 meisjes. De gemiddelde leeftijd ten tijde van opname was (SD = 1.14). Van alle meisjes bleek 85% in Nederland te zijn geboren. Wat betreft de ouders bleek 66% van de moeders in Nederland te zijn geboren en 50% van de vaders. De gemiddelde leeftijd van moeders was (SD = 6.23) en van vaders (SD = 6.43). Wat betreft opleiding, bleek dat één jongere speciaal basisonderwijs volgde (0.5%) voor opname, 15% volgde voortgezet speciaal onderwijs, 42% volgde regulier voortge- zet onderwijs en 4% deed een beroepsopleiding. Twee meisjes hadden een baan (1%) en 28% van de meisjes bleek geen dagbesteding te hebben. Van 10% van de meisjes was onbekend wat hun dagbesteding vóór opname binnen de gesloten jeugdzorg was. Van de 174 meisjes, van wie de dossiers bij opname zijn gescoord, heeft uiteindelijk 62% meegedaan aan het telefonische interview na behandeling, 6% wilde niet meewerken, 11% kon niet worden getraceerd en van 20% was te laat duidelijk dat ze vertrokken waren. Meetinstrumenten Om inzicht te krijgen in de kenmerken van de jongeren voor opname binnen de gesloten jeugdzorg zijn de dossiers van de jongeren geanalyseerd. Hiervoor werd een nieuw ontwikkeld scoringsschema gebruikt (SDI-NZA) (Nijhof & Van Dam, 2007). Dit scoringsschema is grotendeels gebaseerd op het bestaande Scoringsschema Demografische Informatie (SDI) (Flipse, 2000; Veerman & Tates, 1989). Aangezien specifieke vragen over probleemgedrag in het SDI ontbraken, zijn extra items toegevoegd aan de hand van een screeningslijst van Orobio de Castro, Veerman, Brons en De Beer (2002) en het onderzoek van Boendermaker, Eijgenraam en Geurts (2004) naar civielrechtelijke jongeren. Inhoudelijk vraagt het SDI-NZA, naast demografische informatie, naar gegevens op verschillende domeinen (individu, gezin en omgeving). Op het individuele domein wordt ingegaan op hulpverleningsgeschiedenis, dagbesteding, diagnostische informatie op basis van DSM-criteria en probleemgedrag van de jongeren (o.a. middelengebruik, traumatische gebeurtenissen, politiecontacten, seksueel gedrag, automutilatie). Het gezinsdomein kijkt naar problematisch gedrag van ouders (o.a. verslavingen, psychische problemen, lichamelijke problemen, politiecontacten) en de opvoedingsomgeving (o.a. stabiliteit en kwaliteit van de opvoedingsomge- 509

5 ving, mishandeling). Het omgevingsdomein ten slotte omvat een risicovolle vriendengroep en seksueel misbruik buiten het gezin. De meeste vragen in het SDI-NZA kunnen worden beantwoord op een 4-puntsschaal van 1 niet aanwezig, 2 vermoedelijk, 3 aanwezig en 4 staat niet in het dossier. Om zicht te krijgen op het functioneren na behandeling, is gebruikgemaakt van een telefonisch interview. Dit interview is inhoudelijk gebaseerd op het followup interview van De Hoenderloo Groep (Janssen, Kroes & Van Dam, 2005) en omvat negen indicatoren die hieronder specifiek worden beschreven. Alle indicatoren zijn gedichotomiseerd in een positieve (1) en negatieve uitkomst (0). Verblijfplaats De meisjes is gevraagd waar ze op het moment van het interview woonden. Hierbij is een onderverdeling gemaakt in: zelfstandig, in het gezin, in een instelling of zwervend. Het zelfstandig wonen of in een gezin werd vervolgens gescoord als een positieve uitkomst en het wonen in een instelling of op straat als een negatieve uitkomst. Contact met ouders De meisjes is gevraagd het contact met hun vader en moeder een cijfer te geven tussen 0 - een hele slechte relatie - en 10 - een hele goede relatie -. Wanneer de kwaliteit van de relatie voor minimaal een van de ouders met een 7 of hoger werd gewaardeerd, betekende dit een positieve uitkomst. Sociaal netwerk De jongeren werd gevraagd aan te geven hoe vaak ze contact hebben met familieleden, partner, beste vriendin, vrienden, en club/vereniging met 1 dagelijks tot 6 niet. Wanneer een jongere dagelijks (score 1 ) tot wekelijks (score 2 ) contact had met ten minste twee personen werd dit gezien als een positieve uitkomst. Dagbesteding De jongeren werd gevraagd aan te geven of ze onderwijs volgden dan wel een baan hadden. Het hebben van een baan of het volgen van onderwijs werd gezien als een positieve uitkomst. Politiecontacten De jongeren is gevraagd of ze na behandeling binnen de gesloten jeugdzorg politiecontacten hebben gehad. Het niet hebben van politiecontacten na behandeling werd gezien als een positieve uitkomst. Angst/depressie De 16 items van de subschaal Angstig/ Depressief van de Youth Self Report (Verhulst, Van der Ende & Koot, 1997, Nederlandse vertaling) zijn aan de jongeren voorgelegd. Vervolgens is een gemiddelde score berekend, die is omgezet in een t-score. Een t-score lager dan 67 werd gezien als een positieve uitkomst, wat inhoudt dat de jongere geen angstige of depressieve gevoelens ervoer een halfjaar na behandeling. Welzijn Aan de jongeren is tijdens het interview gevraagd hoe gelukkig ze op dit moment in hun leven zijn. Hiervoor konden ze een rapportcijfer van 0 tot 10 geven, waarbij een cijfer van 7 of hoger werd gezien als een positieve uitkomst. Drugsgebruik Alle jongeren is de vraag voorgelegd hoe vaak ze hasj of marihuana, XTC, cocaïne, paddo s, pep of speed, of heroïne gebruikt hadden, waarbij geantwoord kon worden op een 6-puntsschaal ( 1 nooit tot 6 elke dag). Het niet of minder dan maandelijks gebruik van drugs werd gezien als een positieve uitkomst. Financiën De jongeren is gevraagd of en hoeveel schulden ze hebben, waarbij 250 euro of minder werd gezien als een positieve uitkomst. 510

6 Aan de hand van deze indicatoren kan een totaalscore worden berekend, waarbij het hebben van een positieve uitkomst op ten minste zes van de negen indicatoren betekent dat de jongere goed functioneerde na behandeling. Statistische Analyse Allereerst zijn de beschrijvende gegevens weergegeven. Dichotome gegevens (geboorteland, allochtone achtergrond, woonsituatie) zijn middels X²-toetsen getoetst op verschillen tussen de drie groepen meisjes. Verschillen in leeftijd zijn getoetst middels een ANOVA. Vervolgens is gekeken in hoeverre de subgroepen verschillen in problematiek bij opname middels een multinominale logistische regressieanalyse. Alle gemeten kenmerken zijn voor de analyses opgedeeld in dichotome variabelen; een kenmerk was wel of niet aanwezig. Allereerst zijn de specifieke kenmerken voor iedere subgroep bekeken door middel van kruistabellen om te zien op welke kenmerken de drie groepen significant verschillen. Vervolgens zijn alleen de significante kenmerken ingevoerd in een multinominale logistische regressieanalyse om na te gaan welke groepen van elkaar verschillen. Om het functioneren van de groepen meisjes na behandeling inzichtelijk te krijgen, zijn opnieuw X²-toetsen uitgevoerd op alle gemeten dichotome variabelen (verblijfplaats, contact met ouders, sociaal netwerk, dagbesteding, politiecontacten, angst/depressie, welzijn, financiën en drugsgebruik). Ten slotte is middels X²-toetsen het verband tussen de doelgroepkenmerken en het totaal functioneren na behandeling bekeken. 3 Resultaten Beschrijvende gegevens Van de 174 meisjes die meededen in de huidige studie, bleken 50 (28.7%) meisjes leeftijdsadequaat seksueel gedrag te vertonen, 74 (42.5%) meisjes vertoon- den seksueel overschrijdend gedrag en 50 (28.7%) meisjes bleken slachtoffer te zijn van een loverboy. Tabel 1 geeft de beschrijvende gegevens van de doelgroep weer. Geconcludeerd kan worden dat de meisjes die leeftijdsadequaat seksueel gedrag vertoonden significant ouder zijn bij opname vergeleken met de meisjes uit de twee andere subgroepen. Er zijn geen verschillen als het gaat om de leeftijd en het land van herkomst van ouders. Wat betreft het land van herkomst van de meisjes zelf, blijkt dat meisjes die slachtoffer zijn van een loverboy vaker in het buitenland zijn geboren. Deze meisjes zijn tevens vaker zwervend voordat ze binnen de gesloten jeugdzorg werden opgenomen. Subgroepen en doelgroepkenmerken Om inzicht te krijgen in hoeverre de subgroepen meisjes verschillen op doelgroepkenmerken is een multinominale logistische regressieanalyse uitgevoerd (zie Tabel 2). De resultaten laten zien dat meisjes die slachtoffer zijn van een loverboy minder vaak internaliserende problematiek laten zien bij opname vergeleken met de twee andere groepen. Meisjes die seksueel overschrijdend gedrag laten zien, blijken minder vaak te spijbelen, maar vaker negatieve gebeurtenissen te hebben meegemaakt, getuige te zijn geweest van fysiek geweld binnen het gezin en binnen het gezin zijn vaker financiële problemen. Daarnaast komt naar voren dat zowel slachtoffers van loverboys als meisjes die seksueel overschrijdend gedrag laten zien significant vaker wegliepen, zich vaker bevonden in een risicovolle vriendengroep en vaker seksueel misbruikt waren door derden vergeleken met meisjes die leeftijdsadequaat seksueel gedrag vertonen. Subgroepen en functioneren na behandeling Middels X²-toetsen is gekeken in hoeverre de drie groepen meisjes verschillen in het functioneren na behandeling. Figuur 1 toont de percentages positieve uitkom- 511

7 Tabel 1 Beschrijvende gegevens van de drie subgroepen (N = 174) Leeftijdsadequaat Seksueel Slachtoffers F/ x² seksueel gedrag overschrijdend loverboys gedrag M leeftijd respondenten a b 15.79b 5.16 ** M leeftijd moeders M leeftijd vaders Geboorteland respondenten 7.75 ** Nederland 88.5% 92.0% 75.0% Buitenland 11.5% 8.0% 25.0% Allochtone achtergrond1 34.0% 32.0% 39.6% 2.81 Woonsituatie voor opname *** Residentiële/justitiële setting 84.6% 80.0% 86.8% In gezin/zelfstandig 13.5% 18.7% 0% Zwervend 1.9% 1.3% 13.2% Noot 1 Allochtone achtergrond houdt in dat ten minste een van de ouders in het buitenland is geboren. *** p <.01, ** p <.05, * p <.10. Tabel 2 Relatie tussen de drie subgroepen en risicofactoren (N = 174) Risicodomein Risicofactoren Leeftijds- Seksueel Slachtadequaat over- offers seksueel schrijdend loverboys gedrag gedrag % % % x² Individu Internaliserende problemen 81.1 a 82.7 a 60.4 b 9.59 *** Spijbelen 88.7 a 70.7 b 81.1 ab 6.28 ** Roken Alcoholmisbruik Gebruik softdrug Gebruik harddrug Politiecontacten Fysiek geweld tegen gezin Automutilatie Suïcidaliteit Negatieve gebeurtenissen 49.1 a 72.0 b 50.9 a 8.84 ** Schoolproblemen Wegloopgedrag 77.4 a 89.3 b 94.4 b 7.37 ** Gezin Aanwezigheid moeder Aanwezigheid vader Relatie tussen ouders Aantal kinderen in het gezin Psychische/gezondheidsproblemen moeder Psychische/gezondheidsproblemen vader Verslaving (alcohol/drug) moeder Verslaving (alcohol/drug) vader Mishandeling door ouders Fysiek geweld tussen ouders 22.6 ab 32.0 a 15.1 a 4.94 * Stabiliteit opvoedingsomgeving Kwaliteit opvoedingsomgeving Problemen ouder-kindrelatie Politiecontacten gezinsleden Problemen sociaal netwerk Huisvestingsproblemen * Financiële problemen 20.8 b 30.7 a 15.1 b 4.48 Omgeving Seksueel misbruik door derden 20.8 a 37.3 b 34.0 b 4.17 Risicovolle vriendengroep 60.4 a 74.7 b 81.1 b 6.05 ** Noot. Subgroepen met verschillende superscripts verschillen significant van elkaar. *** p <.01, ** p <.05, * p <

8 sten voor de drie subgroepen op de follow-up indicatoren. Hierin is te zien dat er minimale, niet significante verschillen tussen de subgroepen aanwezig zijn, behalve voor sociaal netwerk. Slachtoffers van loverboys hebben een significant minder goed sociaal netwerk na een halfjaar behandeling vergeleken met meisjes die leeftijdsadequaat of seksueel overschrijdend gedrag vertonen. Doelgroepkenmerken en functioneren na behandeling Als gekeken wordt naar de associatie tussen de kenmerken bij opname van meisjes die leeftijdsadequaat seksueel gedrag vertonen en het functioneren een halfjaar na behandeling, dan blijkt dat de factoren problematisch alcoholgebruik (X²(1, 35) = 3.59, p =.06), automutilatie (X²(1, 35) = 4.59, p =.03), meegemaakte negatieve gebeurtenissen (X²(1, 35) = 2.76, p =.10), schoolproblemen (X²(1, 35) = 2.67, p =.10), fysiek geweld tussen ouders (X²(1, 35) = 9.00, p =.00) en het zich voor opname bevinden in een risicovolle vriendengroep (X²(1, 35) = 3.89, p =.05) gerelateerd zijn aan slechter functioneren na behandeling. Ook meisjes van wie ouders geen relatie hebben functioneren slechter na behandeling. Voor meisjes die promiscue gedrag vertonen, komt naar voren dat meisjes die geen negatieve gebeurtenissen (X²(1, 46) = 2.74, p =.10) hebben meegemaakt slechter functioneren na behandeling. Verder blijkt dat de afwezigheid van vader gerelateerd (X²(1, 46) = 4.52, p =.05) is aan slechter functioneren na behandeling. Voor meisjes die het slachtoffer zijn geworden van een loverboy laten de resultaten zien dat de factoren geweld tegen gezinsleden (X²(1, 27) = 2.90, p =.10), psychische problemen van vader (X²(1, 27) = 9.93, p =.00) en een instabiele opvoedingsomgeving (X²(1, 27) = 3.76, p =.05) gerelateerd zijn aan slechter functioneren een halfjaar na behandeling in de gesloten jeugdzorg. 4 Discussie De huidige studie had tot doel meer inzicht te krijgen in het seksueel gedrag van meisjes in de gesloten jeugdzorg in relatie met doelgroepkenmerken en het functioneren na behandeling. De resultaten laten zien dat bijna 30% van de meisjes opgenomen binnen de gesloten jeugdzorg slachtoffer is van een loverboy vóór opname, bijna 30% vertoont leeftijdsadequaat seksueel gedrag en ongeveer 43% laat seksueel overschrijdend gedrag zien. De drie groepen lijken zich te kenmerken door specifieke risicofactoren. De bevin- 100 Lee ijdsadequaat gedrag (n=35) 80 Seksueeloverschrijdend gedrag (n=46) * p <.10. Figuur 1 Functioneren een halfjaar na behandeling voor de drie subgroepen (n = 108) 513

9 dingen laten zien dat zowel slachtoffers van loverboys als meisjes met seksueel overschrijdend gedrag zich voor opname vaker bevonden in een risicovolle vriendengroep en vaker wegloopgedrag lieten zien dan meisjes die leeftijdsadequaat gedrag laten zien. Het verschil tussen slachtoffers van loverboys en meisjes die seksueel overschrijdend gedrag laten zien was dat meisjes met seksueel overschrijdend gedrag vaker internaliserende problemen lieten zien, meer negatieve gebeurtenissen hadden ervaren en vaker getuige waren geweest van geweld tussen ouders. Kortom, ondanks de problematische achtergrond van alle opgenomen meisjes lijken er verschillen te zijn. Tegen de verwachting in lijkt het er zelfs op dat meisjes met seksueel overschrijdend gedrag de meest problematische achtergrond laten zien. Zowel meisjes die seksueel overschrijdend gedrag laten zien als slachtoffers van loverboys liepen vaker weg en bevonden zich vaker in een risicovolle vriendengroep, twee factoren die sterk gerelateerd zijn aan een verhoogd risico om slachtoffer te worden van prostitutie (o.a. Cusick, 2002; Pedersen & Hegna, 2003). Hierdoor ontstaat de vraag hoe het komt dat de ene groep slachtoffer is geworden en de andere groep niet. Een eerste mogelijke verklaring kan worden gevonden in onze bevinding dat slachtoffers van loverboys vaker in het buitenland zijn geboren en tevens vaker zwervend waren voor opname binnen de gesloten jeugdzorg. Naast het wegloopgedrag en het hebben van een risicovolle vriendengroep, werken deze twee risicofactoren mogelijk versterkend op de gedeelde factoren. Zwervende jongeren zijn een makkelijker prooi voor loverboys en het draagt bij aan een sterk verhoogde kans om in de prostitutie terecht te komen (o.a. Cusick, 2002; Stewart et al., 2004; Yates, MacKenzie, Pennbridge & Swofford, 1991; Weber, Boivin, Blais, Haley & Roy, 2004; Willis & Levy, 2002). Omtrent etnische achtergrond blijkt uit onderzoek dat etnische achtergrond niet direct een bepalende factor is voor slachtofferschap (Van Dijke, Terpstra, Berger & Geurts, 2006; Verwijs, Mein, Goderie, Harreveld & Jansma, 2011). Een uitzondering hierop lijken echter meisjes uit eerculturen te zijn, die mogelijk beter te chanteren zijn en daardoor kwetsbaarder (Verwijs et al., 2011). Een tweede mogelijke verklaring waarom meisjes met seksueel overschrijdend gedrag (nog) niet in de prostitutie terecht zijn gekomen, is mogelijk dat deze meisjes meer problematische kenmerken laten zien zoals fysiek geweld in het gezin, traumatische ervaringen en vaker internaliserende problemen hebben en daardoor al eerder (ofwel tijdig) bekend zijn binnen de jeugdhulpverlening. Het tweede doel van dit artikel was inzichtelijk te maken hoe de meisjes uit de drie subgroepen functioneren na behandeling. De bevindingen toonden aan dat er nauwelijks verschillen in het functioneren tussen de drie groepen geconstateerd kunnen worden. Een uitzondering vormt het sociaal netwerk, waarbij naar voren komt dat slachtoffers van loverboys vaker een minder goed sociaal netwerk hebben na behandeling dan de meisjes uit de twee andere groepen. Als doelgroepkenmerken per subgroep gerelateerd worden aan het functioneren na behandeling, dan komt naar voren dat er verschillen zijn in de factoren die gerelateerd zijn aan slechter functioneren. Met name bij de meisjes die seksueel grensoverschrijdend gedrag laten zien, zien we nauwelijks een verband tussen de doelgroepkenmerken en het functioneren na behandeling. Mogelijk kan dit worden verklaard doordat deze groep meisjes de meest problematische achtergrond lijkt te hebben, waardoor behandeling mogelijk intensiever en breder wordt ingezet. Een opvallende bevinding is, dat bij de groep meisjes die slachtoffer is van een loverboy, de factoren die gerelateerd zijn aan het functioneren na behandeling zich vooral lijken toe te spitsen op het gezin. Vanuit de praktijk zijn er zorgelijke signalen dat een deel van de slachtoffers na behandeling op- 514

10 nieuw terugvalt in de prostitutie. Onze bevinding met betrekking tot het slechte functioneren op het sociaal netwerk en de relatie tussen gezinsproblematiek en slechter functioneren na behandeling zouden een mogelijke verklaring kunnen zijn voor het verhoogde risico op terugval. Isolatie en eenzaamheid kunnen factoren zijn die een meisje kwetsbaar maken voor gedwongen prostitutie. Dit betekent eveneens dat in de behandeling aan slachtoffers van loverboys ingezet moet worden op de ontwikkeling van een positief sociaal netwerk en het herstellen van het contact met het gezin, welke het meisje mogelijk beschermen voor terugval. Verrassend zijn de hoge percentages positieve uitkomsten op de andere gebieden en voor de overige twee groepen. Een halfjaar na behandeling lijkt ongeveer 80% goed te functioneren op de gebieden wonen, dagbesteding, middelengebruik, politiecontacten, contact met ouders, sociaal netwerk, angst/depressie en welzijn. Voor vervolgonderzoek is het interessant om verder te kijken naar de ongeveer 20% van de meisjes die onvoldoende functioneert: wat zijn dit voor meisjes? Waarom functioneren ze niet goed? Wat kan behandeling en nazorg hieraan bijdragen? Zoals aan elk onderzoek, zitten ook aan deze studie enkele beperkingen. Ten eerste is het mogelijk dat de meisjes die hebben meegedaan aan het follow-up onderzoek ook degenen zijn die het beter doen vergeleken met de meisjes die niet mee wilden doen of niet traceerbaar zijn. Van een aantal meisjes, dat niet heeft meegedaan, is via de voogd bekend dat ze zich opnieuw in de prostitutie bevinden. Van een deel van de meisjes dat niet mee wilde doen was de reden dat het slecht met ze gaat. Selectiviteit van de groep meisjes die heeft meegedaan aan het telefonisch follow-up interview is dus niet uit te sluiten. Een tweede beperking is dat er diverse indicatoren in de follow-up zijn meegenomen, maar mogelijk zijn er ook relevante factoren die niet zijn meegenomen. Hierbij kan gedacht worden aan zelfbeeld, de buurt waar iemand opgroeit, de mate van zelfcontrole of de aantrekkelijkheid. Alavi (2007) vond dat het hebben van een negatiever zelfbeeld gerelateerd was aan een verhoogd risico om in de prostitutie terecht te komen. Mogelijk dat meisjes die slachtoffer worden naïever en meer onzeker zijn, waardoor ze kwetsbaarder zijn om in handen van een loverboy te vallen, ook na behandeling. Een derde beperking is dat in de studie gebruik is gemaakt van dossiers om de doelgroepkenmerken inzichtelijk te krijgen. Van dossiers is niet altijd duidelijk in hoeverre ze betrouwbaar zijn, omdat ze afhankelijk zijn van wat de jongeren, hun ouders en omgeving vertellen. Voor vervolgonderzoek is het van belang meerdere instrumenten naast elkaar op te nemen in de studie. Ten vierde is in het huidige onderzoek gekeken naar de relatie tussen doelgroepkenmerken en functioneren na behandeling, waarbij datgene wat tijdens behandeling wordt ingezet niet is meegenomen. Ten slotte is het belangrijk te vermelden dat de huidige studie een eerste exploratieve studie betreft, waarbij de aantallen relatief klein zijn, waardoor de resultaten met voorzichtigheid moeten worden geïnterpreteerd. Ondanks de beperkingen geeft de huidige studie een eerste inzicht als het gaat om seksueel gedrag van meisjes in de gesloten jeugdzorg. Verder onderzoek, waarbij ook kwalitatieve onderzoeksmethoden worden gebruikt om beter zicht te krijgen op achterliggende gedachten en motivaties, is noodzakelijk om inzicht te krijgen in succes- en faalfactoren, hoe terugval te voorkomen en om het primair proces handvatten te bieden hoe om te gaan met deze meisjes in de gesloten jeugdzorg. Ondanks de toenemende aandacht zijn er nog steeds weinig effectief gebleken preventie- en interventieprogramma s voor deze groep meisjes, terwijl het van groot belang is om effectieve interventies in te zetten gezien de zorgelijke consequenties voor de toekomst van deze meisjes. 515

11 GE R AAD PLE E GDE LITE RATUUR Zie hiervoor O V E R DE AUTE URS Karin Nijhof werkt sinds 2011 als onderzoeker bij een residentiële jeugdzorginstelling. Na haar studie Orthopedagogiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen in 2004, heeft ze twee jaar als junioronderzoeker samen met de politie Gelderland-Midden onderzoek gedaan naar risicofactoren voor toekomstig crimineel gedrag en de effectiviteit van acties door politie en justitie. In 2006 is ze gestart met een evaluatieonderzoek naar gesloten jeugdzorg voor jongeren met ernstige gedragsproblemen, waar zij in 2011 op promoveerde. k.nijhof@pwo.ru.nl Ron Scholte promoveerde op het onderwerp sociale relaties en psychosociaal functioneren bij adolescenten. Hij is werkzaam als Universitair Hoofddocent bij de onderzoeksgroep Developmental Psychopathology. Zijn onderzoek richt zich op internaliserende problemen bij jongeren (depressie en eenzaamheid), de effecten van preventie en interventieprogramma s tegen angst en depressie, en peer- en media-invloeden naar alcoholgebruik. Coleta van Dam werkt sinds 2005 als onderzoeker bij Praktikon. Na haar doctoraal Algemene Pedagogiek in Nijmegen promoveerde zij in 2005 op een onderzoek naar recidive onder jeugdige criminelen. Voor 2005, was zij enige tijd als onderzoeksmedewerker verbonden aan een residentiële instelling voor jeugdigen met ernstig probleemgedrag. Bij Praktikon heeft ze zich gespecialiseerd in het implementeren en uitvoeren van praktijkgericht evaluatieonderzoek binnen residentiële behandelvormen en ambulante gezinsbehandelingen. Rutger Engels is hoogleraar Developmental Psychopathology, Radboud Universiteit Nijmegen. Na zijn doctoraal Psychologie in Groningen, PhD in Maastricht en post-doc in Utrecht werd hij in 2001 aangesteld als hoogleraar in Nijmegen. Zijn onderzoeksgroep richt zich op de rol van persoonskenmerken en omgeving op de ontwikkeling van verslaving en emotionele problemen bij jongeren. Naast fundamenteel onderzoek worden preventieprogramma s voor jongeren en ouders ontwikkeld en getest. Jan Willem Veerman is directeur van Praktikon en vervult vanwege de jeugdzorgorganisatie Entréa de bijzondere leeropdracht Speciale Kinder- en Jeugdzorg aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij houdt zich bezig met evaluatie- en effectonderzoek in de praktijk van de jeugdzorg en het speciaal onderwijs. 516