Groene Euro s Scoren Een lagere energierekening houdt uw clubkas in een gezonde conditie! Energieadvies Sportverenigingen

Transcriptie

1 Groene Euro s Scoren Een lagere energierekening houdt uw clubkas in een gezonde conditie! Energieadvies Sportverenigingen EV&AC De Tubanters Olympialaan BK Enschede Uitgebracht door: ing. A.R. Gadella Provinciaal project Groene euro s scoren

2 Uw gegevens: Naam van de vereniging : EV&AC De Tubanters Contactpersoon : Dhr. R. Stokkers Adres : Olympialaan 20 Postcode en Plaats : 7541 BK Enschede Telefoon : rstokkers001@hotmail.com Branche : Sportverenigingen Onderzoek uitgevoerd door: Uitvoerend adviseur : ing. A.R. Gadella Gecontroleerd door : M. Elfers Werkzaam bij : Ingenieursbureau Gadella Adres : Dennenbosweg 113 Postcode en Plaats : 7556 CD Hengelo Telefoon : arno@ibgadella.nl Certificering : EPA-U EPG 2013/15 Datum onderzoek : Datum rapportage : In samenwerking met: Sportservice Overijssel & Provincie Overijssel Natuur en Milieu Overijssel Luttenbergstraat 2 T: Postbus E: helpdesk@groeneeurosscoren.nl 8000 GB Zwolle I: T: E: info@overijssel.nl I:

3 Groene Euro s Scoren Een lagere energierekening houdt uw clubkas in een gezonde conditie! Samenvatting Op is bij uw vereniging een energiescan uitgevoerd. Deze heeft geresulteerd in dit rapport. Hiermee krijgt u een algemeen beeld van uw energiegebruik en een overzicht van maatregelen die u kunt uitvoeren om het energiegebruik te verlagen. Deze energiescan is uitgevoerd binnen het Overijssels project om sportverenigingen te verduurzamen. Er is gebruik gemaakt van een voor de sportsector aangepaste versie van de energiescan voor bedrijven ( Vergelijking met andere verenigingen Om een vergelijking te kunnen maken met andere verenigingen zijn uw elektra- en gasgebruiken gerelateerd aan het aantal (spelende) leden. In onderstaande tabel staan uw gebruik, uw gemiddelde gebruik per lid en het gemiddelde gebruik per lid van de (tot nog toe) uitgevoerde energieonderzoeken bij verenigingen. Aantal Totaal gebruik Aantal leden Gebruik/lid Kental gebruik/lid Elektriciteit kwh/jaar Aardgas m³/jaar Het specifiek elektriciteitsverbruik ligt onder het gemiddelde en het specifiek gasverbruik ligt rond het gemiddelde verbruik van sportverenigingen in de provincie Overijssel Top 5 besparingsmogelijkheden Onderstaand zijn voor uw bedrijf de vijf belangrijkste maatregelen opgenomen: Nr. Maatregel Aantal Totale investering ( ) Besparing ( /jaar) TVT (jaar) 2 Registreer en beoordeel energieverbruiken <1 5 Optimaliseer de verwarmingsinstellingen 1 nihil 865 <1 4 Installeer schakelklokken op drankenkoeling <1 6 Breng een schakelklok aan op de ventilatie <1 8 Vervang halogeen spots door led variant ,4 Tabel 1. Belangrijkste energiebesparende maatregelen Provinciaal project Groene euro s scoren

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding Beschrijving van het object en het energiegebruik Energiebalansen Energiebesparingsmogelijkheden Financieringsmogelijkheden vanuit de provincie Overijssel Bijlagen: Bijlage A Bijlage B Bijlage C Bijlage D Bijlage E Overzicht kenmerken van gebouwen en installaties Maatregelenoverzichten Quick wins Planning Belangrijke adressen Energiescan sportvereniging EV&AC De Tubanters 1897 te Enschede 4 van 23

5 1. Inleiding Op is bij uw vereniging EV&AC De Tubanters 1987 een energiescan uitgevoerd, welke heeft geresulteerd in dit rapport. Deze rapportage geeft u een algemeen beeld van uw energiegebruik en de maatregelen die u kunt uitvoeren om deze te verlagen. Wij hopen u met dit rapport voldoende inzicht te geven in uw huidige energiegebruik en de maatregelen die u kunt uitvoeren om dit energiegebruik te verlagen. Om de stap naar investeren te vergemakkelijken wordt in hoofdstuk 4 ingegaan op de financieringsmogelijkheden die er zijn. Energiescan sportvereniging EV&AC De Tubanters 1897 te Enschede 5 van 23

6 2. Beschrijving van het object en het energiegebruik Algemene informatie Voetbalvereniging EV&AC De Tubanters 1897 is een voetbalvereniging met circa 700 leden. De club speelt op sportpark Het Diekman te Enschede. De vereniging beschikt over een eigen clubhuis met aangrenzende kleedruimten en sponsorhome en beschikt momenteel over vier velden waarvan twee zijn uitgevoerd met kunststof gras.. Het orginele clubgebouw is gebouwd omstreeks In 1993 zijn de kleedruimten aan het bestaande pand aangebouwd en is het clubgebouw uitgebreidt. In 2000 is het sponsorhome aan het bestaande pand aangebouwd. Status energiebesparing Er is binnen de vereniging nog geen sprake van een structureel beleid ten aanzien van energiebesparing. Mogelijk geeft deze rapportage aanleiding daartoe. Wel zijn er in het verleden een aantal energiebesparende projecten uitgevoerd waaronder vervanging van c.v. ketels door energiezuinige HR107 verwarmingsketels, het vervangen van de warmtapwater opwekker door een energiezuinige condenserende direct gestookte boiler, het vervangen van conventionele TL verlichting door energiezuinige TL verlichting in combinatie met aanwezigheidsdetectie en het toepassen van waterbesparende douchekoppen. Ambities De vereniging is bereid te investeren in energiebesparende maatregelen met een realistische terugverdientijd. Algemene kenmerken Kenmerk EV&AC De Tubanters 1897 Branche Situatie pand Sportverenigingen Eigendom Bouwjaar +/- 1968, 1993 en 2000 Laatste renovatie 2000 Bedrijfstijd in uren per jaar Bruto vloeroppervlak in m m 2 Aantal velden 4 Aantal leden 700 Tabel 2. Kenmerken vereniging Energiegebruiken In onderstaande tabel zijn het energiegebruik en de kosten weergegeven. Deze kosten zijn de totale energiekosten inclusief btw, dus het variabele deel wat afhankelijk is van het gebruik en de vaste kosten voor de aansluiting, de levering en het transport. Energiesoort Eenheden per jaar Kosten per jaar ( ) Prijs per eenheid ( ) Elektriciteit in kwh ,18 Aardgas in m ,67 Totaal per jaar Tabel 3. Energiegegevens Bevindingen tabel 3 In relatie tot het gebruik liggen de elektriciteitsprijs en de aardgasprijs rond het gemiddelde. Energiescan sportvereniging EV&AC De Tubanters 1897 te Enschede 6 van 23

7 Energiebalansen Met de gegevens die zijn verkregen uit de vragenlijst en de informatie die is verzameld bij het bezoek, is uw energiegebruik in kaart gebracht. In onderstaande overzichten is de verdeling van het elektriciteits- en aardgasgebruik weergegeven in tabelvorm en taartdiagram. Elektriciteitsbalans Gebruiksfunctie per jaar veldverlichting Productkoeling Verlichting Keukenapparatuur Ventilatie 575 Kantoorapparatuur 281 Warm water 263 Verwarming 76 Airconditioning 71 Overige apparatuur 68 Tabel 4. Gebruiksfuncties elektriciteit In figuur 1 is de elektriciteitsbalans in grafische vorm weergegeven. Elektriciteitsbalans EV&AC De Tubanters % 1% 1% 1% 4% veldverlichting Productkoeling 8% 25% Verlichting Keukenapparatuur Ventilatie 15% Kantoorapparatuur Warm water 23% Verwarming 18% Airconditioning Overige apparatuur Figuur 1. Verdeling elektriciteit over de gebruiksfuncties De verdeling is voor een vereniging normaal te noemen. Energiescan sportvereniging EV&AC De Tubanters 1897 te Enschede 7 van 23

8 Aardgasbalans Gebruiksfunctie per jaar Verwarming Warm water Tabel 5. Gebruiksfuncties aardgas In figuur 2 is de aardgasbalans in grafische vorm weergegeven. Aardgasbalans EV&AC De Tubanters % 68% Verwarming Warm water Figuur 2. Verdeling aardgas over de gebruiksfuncties De verdeling is voor een vereniging normaal te noemen. Energiescan sportvereniging EV&AC De Tubanters 1897 te Enschede 8 van 23

9 3. Energiebesparingsmogelijkheden Op basis van de gegevens van uw vereniging (zie bijlage A) zijn de volgende energiebesparende maatregelen van toepassing. Nr. Maatregelen vereniging Aantal Totale investering ( ) Besparing (%/jaar) TVT (jaar) Elektriciteit besparing ( /jaar) Gas besparing ( /jaar) 1 Stel een energieverantwoordelijke aan 1 nihil 3% < Registreer energieverbruiken % < Optimaliseer de verwarmingsinstellingen 1 nihil 8% < Laat uw systeem waterzijdig inregelen % < Installeer schakelklokken op drankenkoeling % < Breng een schakelklok aan op de ventilatie % < Maak regelmatig de condensor van koelapparatuur schoon 0 nihil 5% < Maak verdampers vriezers ijsvrij 4 nihil 25% < Vervang halogeen spots door led variant % 1, Pas thermostaatkranen toe % 2, Isoleer verwarmingsleidingen en appendages % 2, Vervang spaarlampen door led variant % 3, Gebruik een warmtepomp voor verwarming van kantoorruimten Pas zonnecellen toe voor de opwekking van elektriciteit % 5, n.v.t. 9, Isoleer de vloer % 11, Koop een warmtepomp wasdroger % 16, Gebruik led veldverlichting % 25, Totaal < 5 jaar Tabel 6a. Geselecteerde energiebesparende maatregelen vereniging Totaal % 39% 32% Opmerking: Maatregelen met een terugverdientijd < 5 jaar zijn groen gearceerd en in de totaaltelling meegenomen. * Het installeren van zonnepanelen en -boilers zijn geen energiebesparende maatregelen maar is duurzame energieopwekking. Deze maatregelen vallen niet onder geld-terug-actie van provincie Overijssel. Met het plaatsen van 80 panelen kan jaarlijks circa kwh stroom duurzaam opgewekt worden, dit komt overeen met circa 30% van het elektriciteitsverbruik. Opmerking: Maatregelen met een terugverdientijd < 5 jaar zijn groen gearceerd en in de totaaltelling meegenomen. Toelichting bij besparingsoverzicht De tabellen bevatten de belangrijkste haalbare maatregelen. Hierbij kunnen ook maatregelen genoemd worden met een terugverdientijd langer dan 5 jaar of maatregelen die bij een vervangingsinvestering relevant zijn. De aangegeven investeringen zijn exclusief montage en btw. De prijzen zijn dus alleen voor de betreffende hardware. Let op: niet alle maatregelen kunnen gelijktijdig worden uitgevoerd, omdat ze niet altijd verenigbaar zijn. Wanneer u de maatregelen met betrekking tot het clubhuis met een terugverdientijd van minder dan 5 jaar treft, bespaart u 2.054,- aan aardgas en 3,532,- aan elektriciteit. Op jaarbasis bespaart u 5.585,-. Energiescan sportvereniging EV&AC De Tubanters 1897 te Enschede 9 van 23

10 Maatregelen De maatregelen zijn in bijlage B nader uitgewerkt. Per geadviseerde maatregel is informatie opgenomen zodat u zich een beeld kunt vormen van de aspecten die een rol spelen bij de uitvoering van de maatregel. Met dit overzicht kunt u beoordelen of de maatregelen direct kunnen worden uitgevoerd of moeten worden ingepast in natuurlijke vervangmomenten zoals een restyling of verbouwing. Voor het opstellen van een planning kunt u gebruik maken van bijlage C. Wettelijke verplichtingen Binnen het Activiteitenbesluit is een zorgplicht voor energiebesparing opgenomen. Voor bedrijven en verenigingen die een energiegebruik hebben hoger dan m 3 aardgas of kwh elektriciteit per jaar geldt in principe de verplichting om alle maatregelen te treffen, die een terugverdientijd hebben korter dan vijf jaar. Dit geldt eveneens voor bedrijven die over een omgevingsvergunning met activiteit milieu beschikken, tenzij zij deelnemen aan de Meerjarenafspraak Energie-efficiency. Het energiegebruik van uw vereniging is lager dan de toetsingscriteria. In de bijgeleverde planning in bijlage C kunt u eenvoudig aangeven welke maatregelen u gaat treffen, welke maatregelen u nader gaat onderzoeken en welke maatregelen pas bij een vervangingsinvestering aan de orde zijn. Deze planning geeft u houvast in overleg met uw bevoegd gezag. Indien u behoefte hebt aan ondersteuning hierbij, kunt u altijd contact opnemen met uw energieadviseur. 4. Financieringsmogelijkheden vanuit de provincie Overijssel De provincie Overijssel voert een actief beleid om energiebesparing bij bedrijven en particulieren te stimuleren. Sportverenigingen vormen een speciale doelgroep, omdat hier de beide eerdergenoemde groepen (leden en sponsoren (bedrijven) ) elkaar ontmoeten en succesverhalen en goede voorbeelden van energiebesparing met elkaar kunnen delen. Om sportverenigingen te stimuleren kunnen zij gebruik maken van de onderstaande regelingen die voor bedrijven gelden. Energiescan: De energiescan kost normaal 450,- (excl. BTW). Met subsidie van de provincie Overijssel kost deze energiescan voor sportverenigingen slechts 250,- (excl. BTW). Voor deze energiescan hoeft u als sportvereniging geen aanvraag voor subsidie meer in te dienen. De subsidie is reeds verwerkt in de factuur die u van de energieadviseur voor deze energiescan ontvangt. Geld-terug-actie: Voor investeringen vanaf 4.000,- kunt u aan deze regeling meedoen. U krijgt 25% terug op de maatregelen die u hebt uitgevoerd naar aanleiding van deze energiescan. Het maximale teruggavebedrag is 2.500,-. Ga voor meer informatie en de voorwaarden naar en zoek op Energie besparen voor bedrijven. Let op: bij energiebesparing is de insteek dat het energiegebruik wordt verminderd alvorens overgegaan wordt naar duurzame opwekking van energie. Daarbij is een investering in bijvoorbeeld energiezuinige verlichting veel kosteneffectiever (met een kortere terugverdientijd) dan in maatregelen voor duurzame energie. Maatregelen voor de opwekking van duurzame energie vallen dan ook niet onder deze regeling. Energielening ondernemingen: Voor investeringen van ,- kunt u een lening met aantrekkelijke rente aanvragen. Uw aanvraag dient u in bij het subsidieloket van provincie Overijssel. Na een technische toets krijgt u bericht of uw aanvraag in aanmerking komt. Met de aanvraagformulieren die u dan ontvangt, kunt u de lening aanvragen. Ga voor meer informatie en de voorwaarden naar en zoek op Energielening ondernemingen. Let op: Op de website vindt u de actuele stand van zaken. Energiescan sportvereniging EV&AC De Tubanters 1897 te Enschede 10 van 23

11 Bijlage A Overzicht kenmerken van gebouwen en installaties Isolatiegraad Bouwdeel Aantal m² Isolatiegraad Bijzonderheden Dak sponsorhome 150 goed plat dak bouwjaar 2000 Dak kantine en kleedkamers 360 goed plat dak bouwjaar 1993 Vloer sponsorhome 150 goed vloer bouwjaar 2000 Vloer bouwdeel goed vloer bouwjaar 1993 Vloer oudbouw 75 slecht ongeïsoleerde vloer Gevels sponsorhome 125 goed gevels bouwjaar 2000 Gevels kantine oudbouw Gevels kantine en kleedkamers 35 matig gevels bouwjaar goed gevels bouwjaar 1993 Beglazing 136 goed isolerende beglazing Panelen 25 goed geïsoleerde panelen Verwarming Type Vermogen (kw) Rendement (%) Bouwjaar Bijzonderheden CV-ketel 28 HR Remeha Quinta 30s sponsorhome CV-ketel 34 HR Remeha Calenta 35s kleedruimten CV-ketel 34 HR Remeha Calenta 35s kleedruimten Warmwatervoorziening Type Vermogen (kw) Rendement (%) Bouwjaar Bijzonderheden Electrische boiler 2,2 conventioneel onbekend keuken sponsorhome Direct gestookte boiler 45 HR condenserend 2011 AO-Smith BFC 50 N Ventilatie Type Hoeveelheid Vermogen (kw) Bijzonderheden Mechanische afzuiging sponsorhome Goed 0,35 ventilatie box Mechanische afzuiging keuken Goed 0,25 afzuiging keuken Mechanische afzuiging rookruimte Goed 0,1 afzuiging rookruimte Mechanische afzuiging toiletten Goed 0,1 Geschakeld via verlichting Mechanische afzuiging douches Matig 0,05 Geschakeld via aanwezigheidsdetectie Keukenapparatuur Type Bijzonderheden Elektrisch Afwasmachine, friteuses, warmhoudapparatuur, vliegenvanger, magnetron, tosti-apparaten,koffieautomaten

12 Koelen Type Afdekking Vermogen (W) Bijzonderheden Coolpart BKG50/87 n.v.t. 710 Bierkoeling sponsorhome Gamko EU/1-25 n.v.t. 475 Drankenkoelkast sponsorhome Gamko GW/212ST n.v.t. 655 Drankenkoelkast bar Gamko GM/212ST n.v.t. 475 Drankenkoelkast bar Caravell glasdeurkoelkast n.v.t. 650 Drankenkoelkast bar Koelkasten tafelmodel n.v.t. 200 Koelkastjes onder bar Koelkast tafelmodel n.v.t. 100 cafetaria Koelcel n.v.t keuken Gamko BKG 50/67 n.v.t. 710 Bierkoeling kantine Vriezen Type Afdekking Vermogen (W) Bijzonderheden Vrieskist Bosch 244 liter n.v.t. 95 cafetaria Vrieskist Norfrost 100 liter n.v.t. 160 cafetaria Vrieskist 300 liter n.v.t. 200 keuken Staande vriskast Bosch Economic Verlichting n.v.t. 80 keuken Locatie type aantal Vermogen (W) Branduren (h) Sponsorhome Bar halogeen 15W Home halogeen 40W Keuken / opslag TLD 18W 4 stuks Kantine plafonniere PL 13W wandlampen PL 13W spotjes kantine halogeen 40W downlights kantine PL 13W Kleedkamers T5 verlichting kleedruimten T5 28We Overige ruimten kantoor (bij kleedruimten) T5 18W 4 stuks gang kleedkamers / cafetaria / washok T5 48W rookruimte TLD 58Wd -hf rookruimte wandlampen PL 13W gang T5 58We gang halogeen 40W gang wandlamp PL 13W toilet halogeen 40W toilet T5 28We administratie TLD 18W 4 stuks -hf

13 Bijlage B Maatregelenoverzicht 1 Stel een energieverantwoordelijke aan Investering: Maak één persoon verantwoordelijk voor het energiezorgsysteem. Deze zorgt voor een adequate informatievoorziening, voor het naleven en actueel houden van de procedures rond registratie van energieverbruiken en de rapportage. Vaak zullen ook de inkoopcontracten voor energie onder zijn of haar verantwoordelijkheid vallen. nihil Besparing per jaar: 3% kwh ( 207,-) en 600m 3 ( 381,-) EIA-code: <1 jaar n.v.t. 2 Registreer en beoordeel energieverbruiken De elektriciteits- en aardgasmeter registreert precies hoeveel energie wordt verbruikt in het gebouw. Bij kleinverbruikers leest het energiebedrijf eenmaal per jaar de meter af. Door maandelijks het verbruik zelf te registreren wordt een beeld verkregen van het verbruik. Maandelijkse verbruiken zijn beter te verklaren dan het jaarverbruik. Denk aan een hoger elektriciteitsverbruik doordat de verlichting extra lang heeft gebrand vanwege extra activiteiten of aan een hoger gasverbruik vanwege lage buitentemperaturen. Onverklaarbare afwijkingen in het energieverbruik kunnen duiden op storingen en andere problemen en zijn aanleiding om direct actie te nemen. Hebt u een aparte meter voor dag- en nachttarief, dan is het goed om te bepalen hoeveel stroom er in het laagtarief wordt afgenomen. Wanneer dat maar een klein gedeelte is, kan het interessant zijn om over te schakelen op enkeltarief. Registratiesystemen voor energieverbruik kosten tussen de 20 en 150 per maand, afhankelijk van de ondersteuning en de presentatiemiddelen. Uit energiebesparingsprojecten blijkt dat door goed omgaan met energie ('good housekeeping') de totale energiekosten tot 10% lager kunnen uitvallen. Investering: 100 Besparing per jaar: 3% kwh ( 207,-) en 600m 3 ( 381,-) <1 jaar Er zijn diverse systemen op de markt waarmee elektriciteitsmeters en gasmeters uitgelezen kunnen worden. Een voorbeeld van een monitoringsysteem is Qbox. Deze energiemonitor registreert het energieverbruik via de elektriciteitsmeter in de meterkast en verstuurt de gegevens over een beveiligde internetverbinding naar Mijn Energie, een persoonlijke webpagina. In Mijn Energie kan men vervolgens het energieverbruik inzien op dag-, week-, maand- en jaarbasis. Het systeem kost circa 100, - en het abonnement op Mijn Energie is gratis. 3 Stel de digitale thermostaat optimaal in Investering: Vaak staat de ruimtetemperatuur te hoog ingesteld en wordt niet consequent nachtverlaging toegepast. Dit komt vooral veel voor bij direct gestookte heaters met een eigen (handmatig instelbare) kamerthermostaat. De besparing met een goed ingestelde digitale thermostaat kan oplopen tot 50% van het verbruik. Nihil Besparing per jaar: 8% m 3 ( 865,-) <1 jaar Het klokprogramma van het clubhuis staat ruimt ingesteld. Zowel in het weekend als op doordeweekse dagen wordt s morgens om 07:00 uur een temperatuur gewenst van 21 C.

14 4 Laat uw systeem waterzijdig inregelen Investering: Waterzijdig inregelen van een cv-systeem betekent het optimaal verdelen van de door de ketel opgewekte warmte over de verschillende radiatoren. Dit wordt gedaan door met het ventiel op de radiator het volume van de waterstroom door die radiator te regelen. Het resultaat van goed inregelen is een optimale verdeling van warmte over de verschillende radiatoren, waardoor de ruimten beter worden verwarmd. Bovendien is het retourwater wat bij de ketel terugkomt kouder, waardoor het rendement van de cv-ketel sterk verbetert (circa 10%). 500,- (inschatting) Besparing per jaar: 5% 1.000m³ ( 635,-) <1 jaar 5 Installeer schakelklokken op apparaten Schakel apparatuur die niet wordt gebruikt uit! Zorg voor een optimale planning en let er vooral op dat de apparatuur niet te lang aanstaat. Maak bij elektrische apparatuur zoveel mogelijk gebruik van laagtariefuren. Controle schakelklokken Meestal worden schakelklokken van bijvoorbeeld verlichting, ventilatoren, ruimtekoeling en centrale verwarming één keer ingesteld. Daarna wordt er niet meer naar gekeken. Zelfs aanpassingen voor zomer- en wintertijd worden vaak overgeslagen. Daarom is het goed om de instellingen af en toe te controleren. Kopieerapparaten Kopieermachines verspillen energie wanneer zij vaak 's nachts aan blijven staan. Een tafelkopieermachine is gemiddeld 50 uur per jaar in gebruik. Alle overige uren staat het apparaat in de wachtstand en verbruikt dan circa 50 Watt. Een afdelingskopieermachine is gemiddeld 100 uur per jaar in gebruik. Ongebruikt kost deze machine toch nog circa 100 Watt. Besparing Met een schakelklok wordt bij een tafelmodel ongeveer 300 kwh ( 30) bespaard. Voor een afdelingskopieermachine is dat ongeveer 600 kwh ( 60). Dranken en andere automaten Koelkasten, frisdrank-, koffie- en andere automaten blijven vaak aanstaan in de weekeinden, tijdens vakantieperiodes en 's nachts. Dit verdubbelt het energieverbruik. De voorraadboilers van koffieautomaten verbruiken veel elektriciteit. Een schakelklok voorkomt onnodig energiegebruik. Let op: Niet alle automaten mogen door een klok geschakeld worden. Vraag informatie bij de leverancier. Ook bij sigaretten-, gok- en snoepautomaten kunnen goed schakelklokken worden toegepast. Dit bespaart flink wat elektriciteit. Besparing De besparing hangt af van het type apparaat en de ingeschakelde tijdstippen. Als een frisdrankautomaat in het weekeinde en vakantieperioden wordt uitgeschakeld, is de besparing ongeveer 10% van het jaarlijks verbruik; 50% als de automaat ook 's avonds wordt uitgeschakeld. Investering: 125,- Besparing per jaar: 20% kwh ( 550,-) <1 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Uitschakelapparaat, bestemd voor het automatisch naar stand-by of uitschakelen van productieapparatuur, kantoorapparatuur, frisdrankautomaten, (groot)keuken of horeca-apparatuur die niet in gebruik is, en bestaande uit: aanwezigheidssensor, timer, regelaar, schakelaar. Aanbevolen wordt om de drankenkoelkasten in de bar en sponsorruimte te voorzien van een schakelklok.

15 6 Breng een schakelklok aan op de ventilatie Voor het schakelen van ventilatie zijn verschillende mogelijkheden, variërend van een tijdschakelaar tot koppeling aan machines, zoals zaagbanken, freesbanken en lasapparaten. Als de verlichting wordt gekoppeld met de ventilatie, wordt geadviseerd om de ventilatie te voorzien van een tijdvertraagde schakeling. Condens, luchtjes, etc. worden daardoor afgezogen nadat het licht is uitgeschakeld en voordat de ventilatie wordt uitgeschakeld. Investering: 25,- Besparing per jaar: 20% 2.716kWh ( 384,-) <1 jaar Aanbevolen wordt een schakelklok aan te brengen op de mechanische afzuiging van het sponsorhome. 7 Maak regelmatig de condensor van koelapparatuur schoon Investering: De warmte van de koelapparatuur gaat via de condensor naar buiten. De condensor is een soort radiator met metalen lamellen die na verloop van tijd stoffig en vuil worden. Dit zorgt voor meer energieverbruik (tot 15% meer) en meer storingen. Het hogere energieverbruik voor een breed diepvrieseiland van 2,5 m lengte kan oplopen tot 200 per jaar. Maak de condensor daarom regelmatig voorzichtig schoon, bijvoorbeeld met een zachte borstel. nihil Besparing per jaar: 1% 549 kwh ( 78,-) <1 jaar 8 Maak de verdampers van vriezers regelmatig ijsvrij Investering: Besparing per jaar: 25% Een koelinstallatie onttrekt warmte aan de te koelen ruimte (bijvoorbeeld een koelcel of vrieskist) via de verdamper. Wanneer het koudemiddel in de verdamper kouder is dan 0 C, kan waterdamp uit de te koelen ruimte op de verdamper vast vriezen (ijsaangroei, ook wel rijp genoemd). De ijslaag heeft een isolerende werking, waardoor de warmte uit de te koelen ruimte de verdamper minder goed kan bereiken. Daarom kost het meer elektriciteit (tot wel 30%) om de te koelen ruimte op de gewenste temperatuur te houden. Voorkom daarom dat ijs de verdamper isoleert en maak de verdamper regelmatig ijsvrij door de verdamper te ontdooien. De benodigde frequentie van ontdooien is afhankelijk van de relatieve luchtvochtigheid in de te koelen ruimte. Deze hangt af van de hoeveelheid (warme) omgevingslucht die de te koelen ruimte binnenkomt en/of de vochtproductie van het te koelen product. Wanneer de deur van een koel- of vriescel vaak openstaat, is ontdooien veel vaker nodig, dan wanneer een koel- of vriescel meestal gesloten blijft. nihil 419 m 3 ( 51,-) <1 jaar Controleer regelmatig of sprake is van ijsvorming op de verdamper. De verdamper van koel- en vriescellen bevindt zich meestal achterin de cel of boven de deur. De verdamper van vrieskisten en - kasten bevindt zich achterin of onderin de vrieskist of -kast. Door ijsafzetting op de verdamper kan deze zijn koude minder goed kwijt, waardoor het rendement van de installatie afneemt.

16 9 en 12 Gebruik ledverlichting Investering: Besparing per jaar: Bij ledverlichting zijn gloeilampen en gasontladingslampen vervangen door zogenaamde leds. Een led is een halfgeleider, waarmee erg efficiënt licht kan worden opgewekt. Aanlichting panden Door de smalle bundel van led en het zeer lage verbruik is dit soort lampen erg geschikt voor de aanlichting van panden. Ten opzichte van conventionele systemen zoals hogedruk kwik, is het verbruik aanzienlijk lager. Koeling Omdat een led maar weinig warmte produceert, is het toepassen van leds in koelingen erg gunstig. De besparing is hoog omdat enerzijds weinig stroom door de led wordt opgenomen en anderzijds geen warmte hoeft te worden weggekoeld. Bijkomende voordeel is dat een led bij koude direct brandt en geen opstartproblemen kent zoals een tl-buis. Noodverlichting (nood uit bewijzering) Ledverlichting kan worden toegepast als semi-lijnverlichting en is daarom erg geschikt als vervanging van tl-verlichting. Voor bestaande noodverlichting zijn ombouwsetjes verkrijgbaar. Nieuwe armaturen in de led-variant zijn goedkoper dan conventionele noodverlichting. Led als vervanging voor halogeen Ledverlichting heeft een aantal voordelen, zoals een erg klein formaat en een zeer laag verbruik. Daarom passen architecten, ontwerpers en verlichtingstechnici ledverlichting steeds meer toe, bijvoorbeeld als semi-lijnverlichting. Het is mogelijk ledverlichting met een (bestaande) halogeendimmer te dimmen. Ledverlichting is in een toenemend aantal kleuren en wittinten verkrijgbaar. Door de kwaliteit (lichtkleur) van moderne ledlampen is ook toepassing in bijvoorbeeld kledingzaken geen probleem meer. Vervangen halogeenverlichting: 650,- Vervangen spaarlampeen: 350,- Vervangen halogeenverlichting: 460,- Vervangen spaarlampeen: 109,- Vervangen halogeenverlichting: 1,4 jaar Vervangen spaarlampeen: 3,2 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Ledverlichtingssysteem, bestemd voor ruimteverlichting in koel- of vriescellen, of verlichting in koel- of vriesmeubelen, of noodverlichting in bedrijfsgebouwen, of verlichting in gevelborden of reclameborden bij bedrijfsgebouwen, en bestaande uit ledlampmodules en driver. Aanbevolen wordt om halogeenlampen en spaarlampen te vervangen door een led variant. 10 Pas thermostaatkranen toe Investering: 2.000,- Besparing per jaar: 10% Een thermostaatkraan of thermostatische radiatorafsluiter regelt de temperatuur in een vertrek. Dit kan nodig zijn omdat er in een vertrek 1) geen thermostaat aanwezig is, of 2) de interne warmteproductie varieert. Een centrale cv-regeling (met de bijbehorende instelmogelijkheden) verzorgt o.a. dat de verwarming op het juiste moment aan gaat en de temperatuur van de cv in overeenstemming is met de buitentemperatuur. De hoeveelheid warmte die de cv-installatie in een bepaalde ruimte dient te leveren is afhankelijk van de gewenste binnentemperatuur, de buitentemperatuur en de interne warmteproductie. Deze interne warmteproductie is bijvoorbeeld afhankelijk van: aantal personen (elke persoon is vergelijkbaar met een kachel van 100 Watt); de hoeveelheid zon die naar binnen schijnt; warmte producerende apparaten. De centrale regeling kan op de individuele behoefte van één ruimte niet anticiperen. Door plaatsing van thermostaatkranen op de radiatoren in de desbetreffende ruimte, voorkomt u dat een ruimtetemperatuur hoger wordt dan gewenst (en er een koelbehoefte ontstaat waardoor ramen open gaan). Een goede stand van de thermostaatknop is vaak tussen 2 en 3. Controleer regelmatig of deze niet te hoog is ingesteld, want veel mensen snappen de werking niet m3 ( 1.016,-) 2 jaar Aanbevolen wordt om thermostatische regelventielen toe te passen in de diverse ruimtes in het pand.

17 11 Isoleer de verwarmingsleidingen en de appendages Investering: Dankzij isolatie van warmteleidingen en bijhorende appendages daalt het energieverlies tijdens het transport van warmtebron naar afgiftepunt. De lengte van de leidingen en het aantal appendages bepalen de isolatiemogelijkheden. De energiebesparingen en de benodigde investeringen zijn afhankelijk van het soort isolatie en de lengte van het leidingnet. 600,- (inschatting) Besparing per jaar: 3% 400 m 3 ( 254,-) 2,4 jaar De verwarmingsleidingen in de kruipruimte onder de houten vloer zijn niet of slecht geïsoleerd. Aanbevolen wordt om deze te isoleren. 13 Gebruik een airconditioning (inverter warmtepomp) voor de verwarming van kantoren Een bestaande airconditioning met een verwarmingsfunctie gebruikt het warmtepompprincipe om te verwarmen. Dit betekent dat de warmtepomp warmte uit de buitenlucht betrekt en deze naar binnen pompt. Omdat de warmte niet opgewekt wordt, maar verplaatst is dit een slimme manier van verwarmen. Door het hoge opwekkingsrendement is dit een zeer energiezuinige vorm van het genereren van warmte. Investering: Besparing per jaar: 50% 6 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Warmtepompen (luchtgerelateerd) bestemd voor het verwarmen van bedrijfsgebouwen of het collectief verwarmen van woningen, en bestaande uit: a. elektrisch gedreven lucht/water warmtepomp met een COP 4,0 gemeten conform NEN-EN bij conditie A7/W35 of met een SCOP 4,0 (bij stookseizoen ''A'' = average) gemeten conform NEN-EN of gasgestookte ab- of adsorptiewarmtepomp met een gas utilization efficiency 1,6 gemeten conform NEN-EN bij conditie A7/W35, (eventueel) restwarmteopslagvat, (eventueel) aansluiting op het verwarmingsnet11, (eventueel) verwarmingsnet; b. elektrisch gedreven lucht/water en lucht (gecombineerd) warmtepomp met een COP 4,0 gemeten conform NEN-EN bij conditie A7/W35 of gasgestookte ab- of adsorptiewarmtepomp met een gas utilization efficiency 1,6 gemeten conform NEN-EN bij conditie A7/W35, (eventueel) restwarmteopslagvat, (eventueel) aansluiting op het verwarmingsnet, (eventueel) verwarmingsnet; c. elektrisch gedreven lucht/lucht warmtepomp (airconditioner systemen) met een COP 4,0 gemeten conform NEN-EN bij conditie A7/A20 of met een SCOP 4,0 (bij stookseizoen ''A'' = average) gemeten conform NEN-EN 14285, of gasgestookte ab- of adsorptiewarmtepomp met een gas utilization efficiency 1,6 gemeten conform NEN-EN bij conditie A7/A20. De correctie op gelijktijdigheid wordt berekend zoals het systeem is ontworpen, waarbij de gehanteerde gelijktijdigheid maximaal 130% bedraagt. Het maximum investeringsbedrag voor de aansluiting op het verwarmingsnet en het verwarmingsnet zelf, genoemd onder a en b, dat voor Energie-investeringsaftrek in aanmerking komt, bedraagt 200 per geïnstalleerde kw van het thermisch vermogen van de warmtepomp. Als de opstarttijd van de verwarmingsinstallatie van het clubhuis wordt verlaat naar bijvoorbeeld 15:00 uur middags kan er voor gekozen worden om bijvoorbeeld het kantoor van de administratie aanvullend te verwarmen middels een inventer warmtepomp.

18 14 Pas zonnecellen toe voor de opwekking van elektriciteit Investering: ,- Bij fotovoltaische zonne-energie (PV) wordt zonlicht opgevangen en direct omgezet in elektriciteit. PVsystemen zijn er in diverse soorten en maten, maar de basis is vrijwel altijd een standaard zonnepaneel. Een standaard zonnepaneel heeft een vermogen van 240 Wp (Watt piek). Een dergelijk zonnepaneel levert in Nederland maximaal 190 kilowattuur per jaar. PV-systemen zijn relatief kostbaar: de investeringskosten zijn ongeveer 1,50 per Wp (prijs inclusief omvormer en installatie). De kosten per opgewekt kilowattuur zijn ongeveer 0,16. Een autonoom systeem is veel duurder vanwege het gebruik van accu's. Besparing per jaar: N.v.t. 11 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Fotovoltaïsch zonne-energiesysteem, bestemd voor het opwekken van elektrische energie uit zonlicht met behulp van zonnecellen, en bestaande uit: panelen met fotovoltaïsche zonnecellen met een gezamenlijk piekvermogen van ten minste 90 Watt, (eventueel) stroom/spanningsomvormer, (eventueel) accumulator. Het laten installeren van zonnepanelen op plat dak. Er is van uitgegaan dat u 30% van het stroomverbruik kunt opwekken. Aantal panelen: 80 Ppv per paneel: 233 Wp Ppv totaal: Wp Jaaropbrengst: kwh (conform NEN 7120 ). 15 Isoleer de vloer Investering: Besparing per jaar: 2% Vloerisolatie is een rendabele energiebesparingsmaatregel bij nieuwbouw of bij renovatie van de vloer. De kosten variëren van 15 tot 30 per m², afhankelijk of de isolatie al of niet zelf wordt gelegd. Er zijn besparingen mogelijk van 4 m³ aardgas ( 2) per m² vloeroppervlak per jaar. Houten vloer clubhuis: 3.000,- (extra kosten vanwege moeilijk begaanbare kruipruimte) 400 m3 ( 254,-) 12 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Isolatie voor bestaande constructies, bestemd voor de verbetering van de isolatie van bestaande vloeren, daken, plafonds of wanden van ruimten in bedrijfsgebouwen, en bestaande uit dakisolatiemateriaal gecombineerd met witte dakbedekking, waarbij de som van de warmteweerstand van de lagen R = ((Rm) = ((d/l) toeneemt met ten minste 1,5 m²k/w t.o.v. de oude situatie. 16 Koop een warmtepomp wasdroger De energiekosten bij elektrisch verwarmen zijn 3 keer zo hoog als verwarmen met warmtepomp. Dit komt door het hoge rendement van een warmtepomp (circa 300%). Omdat in een wasdroger gelijktijdig behoefte is aan verwarmen en koelen (condensdroger) is het gebruiken van een warmtepomp ideaal. Door de aanzienlijke besparing zijn de meerkosten snel terugverdiend. Investering: 600,- Besparing per jaar: 60% 252 kwh ( 36,-) 15 jaar, bij meerinvestering bij vervanging 2 jaar Bij vervanging van de huidige wasdroger wordt aanbevolen een warmtepomp wasdroger aan te schaffen.

19 17 Pas led veldverlichting toe De kosten van energieverbruik worden voor exploitanten van sportaccommodaties steeds belangrijker. Een grote kostenpost op sportparken is de verlichting. Op tennis-, hockey- en voetbalvelden staat s avonds een grote hoeveelheid licht aan terwijl er geen sporters op het veld zijn of slechts een gedeelte van het veld wordt gebruikt. Op veel sportvelden is het niet mogelijk de lampen even aan en uit te zetten naar behoefte van de sporters en dimmen kan niet. Door het aanschaffen van een dynamisch led veldverlichting systeem kan aanzienlijk op het elektriciteitsverbruik voor veldverlichting worden bespaard. De lichtopbrengst van LED-verlichting kan zich meten met de bestaande lampen, en hebben het voordeel dat er snel geschakeld en gedimd kan worden. Daarnaast zijn LED lichten duurzamer en gebruiken minder energie. Met een licht control management systeem kan verlichting aangezet worden op een gebruiksvriendelijke manier: met een touch screen bij het sportveld, op de computer of zelfs via een mobiele telefoon. Het verlichtingssysteem kan als vereniging zo beter gemonitord worden. Investering: ,- Besparing per jaar: 50% kwh ( 622,-) >15 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Led verlichtingssysteem, bestemd voor ruimteverlichting in koel- of vriescellen of verlichting in koel- of vriesmeubelen, of noodverlichting in bedrijfsgebouwen, of verlichting in gevelborden of reclameborden bij bedrijfsgebouwen, en bestaande uit led lampmodules en driver. Vanwege het relatief geringe aantal branduren komt eventueel alleen het hoofdkunstgrasveld in aanmerking voor led verlichting. Door het toepassen van led veldverlichting kan er circa 50% op het elektriciteitsverbruik voor veldverlichting worden bespaard. Door de hoge investeringskosten van circa 2.000,- per lamp wordt de maatregel niet op korte termijn terugverdiend. Deze maatregel is vooral interessant wanneer de huidige verlichting wordt vervangen. Vooral de lange levensduur van led lampen in relatie tot het aantal branduren per jaar is interessant. Een led lamp met een levensduur van uur dient bij 500 branduren per jaar pas over 50 jaar vervangen te worden.

20 BIJLAGE C Overzicht quick wins Maatregel Omschrijving Besparing Algemeen Onderzoek de energiefactuur Voer een energieonderzoek uit en stel haalbare projecten vast op het gebied van investeren en gedrag (energiebewustzijn) Stel een energieverantwoordelijke functionaris aan Onderhoud, vervanging, gebouw Denk bij een verbouwing na over een andere verdeling van de elektra- en verwarmingssectoren. Denk bij de vervanging van verlichting (gloeilampen, halogeen en tl) aan energiezuinige exemplaren Plaats tijdschakelaars waar mogelijk Vervang oude cv-pompen door A-label pompen Zorg voor een goede kierafdichting Isoleer warmwaterleidingen Plaats radiatorfolie en zorg dat radiatoren hun warmte kunnen afgeven Plaats thermostaatkranen in verkeersruimtes Plaats een klokschakeling op de thermostaat. Energiekosten zijn soms direct te verlagen door contractonderhandeling of gezamenlijke inkoop. Voor PV-panelen is de aansluiting van belang. Bij een aansluiting van 3x120 Amp is salderen (opgewekte elektriciteit terugleveren aan het net) soms niet mogelijk. Het is beter eerst het energiegebruik te verlagen, voordat overgegaan wordt naar duurzame energie. Energiebesparende maatregelen, zoals verlichting en isolatie, zijn daarnaast vaak kosteneffectiever dan zonnepanelen (PV). Gebruik dit onderzoek om besef van het energiegebruik te verkrijgen en vervolgstappen te plannen voor het verlagen van het energiegebruik naar bijvoorbeeld energieneutraal alvorens meteen te starten met de installatie van PV-panelen voor bijvoorbeeld een duurzame uitstraling. Door iemand verantwoordelijk te maken voor de opvolging van energiebesparende maatregelen wordt geborgd dat de maatregelen ook werkelijk worden uitgevoerd % - t.v.t.* jaren Door logische groepen te definiëren die los van elkaar zijn te schakelen, is aparte in- en uitschakeling van verlichting en verwarming mogelijk. 5-30% 2-5 Voor een eerste ideevorming kan gebruik worden 70-90% 1-5 gemaakt van Let op: berekeningen zijn gebaseerd op standaarduitgangspunten, zoals branduren en installatie. Vraag voor een specifiek advies een erkende (verlichtings)installateur. Denk bij koelingstoepassingen, waarbij 10-50% 1 temperatuurschommelingen geen probleem zijn zoals de koffie-, frisdrank- en snoepautomaat, ook bijvoorbeeld aan de pompen van de cv-installatie. Moderne cv-pompen gebruiken aanzienlijk minder 30-70% 1-3 energie dan oude cv-pompen. Bovendien kunnen cv-pompen tegen geringe meerkosten frequentiegeregeld worden uitgevoerd en vraaggestuurd werken. Denk aan deurrubbers, deurdrangers, PUR-schuim 1-5% <1 of kit. Gebruik leidingisolatie. 1-5% <1 Dit is vooral effectief bij radiatoren tegen buitenmuren. Kijk naar de plaatsing van banken of aftimmeringen rond radiatoren. Voor verkeersruimtes is een temperatuur van C voldoende. Plaats in ruimtes die niet vaak gebruikt worden, thermostaatkranen met klokfunctie. Pas consequent nachtverlaging toe door een digitale thermostaat te gebruiken. Controleer de instelling van de thermostaat regelmatig en zorg voor een juiste instelling in weekeinden en vakanties. 1-5% % 5-30% % <1