Groene Euro s Scoren Een lagere energierekening houdt uw clubkas in een gezonde conditie! Energieadvies Sportverenigingen

Transcriptie

1 Groene Euro s Scoren Een lagere energierekening houdt uw clubkas in een gezonde conditie! Energieadvies Sportverenigingen LSV Lonneker Sportpark t Spolmink Spolminkkamp DV Enschede Uitgebracht door: ing. A.R. Gadella Provinciaal project Groene euro s scoren

2 Uw gegevens: Naam van de vereniging : LSV Lonneker Contactpersoon : Dhr. H.J.J. Grave Adres : Spolminkkamp 40 Postcode en Plaats : 7524 DV Enschede Telefoon : info@lsv-lonneker.nl Branche : Sportverenigingen Onderzoek uitgevoerd door: Uitvoerend adviseur : ing. A.R. Gadella Gecontroleerd door : M. Elfers Werkzaam bij : Ingenieursbureau Gadella Adres : Dennenbosweg 113 Postcode en Plaats : 7556 CD Hengelo Telefoon : arno@ibgadella.nl Certificering : EPA-U EPG 2013/15 Datum onderzoek : Datum rapportage : In samenwerking met: Sportservice Overijssel & Provincie Overijssel Natuur en Milieu Overijssel Luttenbergstraat 2 T: Postbus E: helpdesk@groeneeurosscoren.nl 8000 GB Zwolle I: T: E: info@overijssel.nl I:

3 Groene Euro s Scoren Een lagere energierekening houdt uw clubkas in een gezonde conditie! Samenvatting Op is bij uw vereniging een energiescan uitgevoerd. Deze heeft geresulteerd in dit rapport. Hiermee krijgt u een algemeen beeld van uw energiegebruik en een overzicht van maatregelen die u kunt uitvoeren om het energiegebruik te verlagen. Deze energiescan is uitgevoerd binnen het Overijssels project om sportverenigingen te verduurzamen. Er is gebruik gemaakt van een voor de sportsector aangepaste versie van de energiescan voor bedrijven ( Vergelijking met andere verenigingen Om een vergelijking te kunnen maken met andere verenigingen zijn uw elektra- en gasgebruiken gerelateerd aan het aantal (spelende) leden. In onderstaande tabel staan uw gebruik, uw gemiddelde gebruik per lid en het gemiddelde gebruik per lid van de (tot nog toe) uitgevoerde energieonderzoeken bij verenigingen. Aantal Totaal gebruik Aantal leden Gebruik/lid Kental gebruik/lid sportverenigingen Elektriciteit kwh/jaar Aardgas m³/jaar Zowel het specifiek elektriciteitsverbruik als het specifiek gasverbruik liggen boven het gemiddelde verbruik van sportverenigingen in de provincie Overijssel. Top 5 besparingsmogelijkheden Onderstaand zijn voor uw bedrijf de vijf belangrijkste maatregelen opgenomen: Nr. Maatregel Aantal Totale investering ( ) Besparing ( /jaar) TVT (jaar) 1 Registreer en beoordeel energieverbruiken <1 2 Gebruik een digitale thermostaat voor verwarming van de bestuurskamer en commissiekamer <1 3 Plaats radiatorfolie <1 4 Installeer schakelklokken <1 11 Vervang halogeen spots door led variant ,5 Tabel 1. Belangrijkste energiebesparende maatregelen Provinciaal project Groene euro s scoren

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding Beschrijving van het object en het energiegebruik Energiebalansen Energiebesparingsmogelijkheden Financieringsmogelijkheden vanuit de provincie Overijssel Bijlagen: Bijlage A Bijlage B Bijlage C Bijlage D Bijlage E Overzicht kenmerken van gebouwen en installaties Maatregelenoverzichten Quick wins Planning Belangrijke adressen Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 4 van 24

5 1. Inleiding Op is bij uw vereniging een energiescan uitgevoerd, welke heeft geresulteerd in dit rapport. Deze rapportage geeft u een algemeen beeld van uw energiegebruik en de maatregelen die u kunt uitvoeren om deze te verlagen. Wij hopen u met dit rapport voldoende inzicht te geven in uw huidige energiegebruik en de maatregelen die u kunt uitvoeren om dit energiegebruik te verlagen. Om de stap naar investeren te vergemakkelijken wordt in hoofdstuk 4 ingegaan op de financieringsmogelijkheden die er zijn. Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 5 van 24

6 2. Beschrijving van het object en het energiegebruik Algemene informatie LSV Lonneker is een voetbalvereniging met circa 550 leden, waarvan circa 400 spelende leden. De vereniging maakt gebruik van twee velden en een trainingsveld. Het hoofveld bestaat uit een kunststof veld. Daarnaast beschikt de vereniging over een clubgebouw met aangrenzende kleedruimten. Het clubgebouw is oorspronkelijk gebouwd in In 1990 is er aan de voorzijde van het clubgebouw een deel aangebouwd. In 2006 is het pand gerenoveerd en heeft er aan de achterzijde een uitbreiding met onder andere nieuwe kleedruimten plaatsgevonden. Status energiebesparing Binnen de vereniging wordt er veel gedaan aan energiebesparing. Bij de renovatie is het dak geisoleerd en zijn er kozijnen met isolerende beglazing geplaatst. Hoewel er sprake is van conventionele TL verlichting wordt het overgrote deel van de verlichting middels aanwezigheidsdetectie geschakeld. De ventilatie (mechanische afzuiging) wordt via de verlichting geschakeld. Onlangs zijn er een nieuwe energiezuinige gasgestookte industriele wasdroger en wasmachine in gebruik genomen. De enrgieverbruiken worden regelmatig geregistreerd en overzichtelijk bijgehouden. Ambities De vereniging is bereid te investeren in energiebesparende maatregelen met een realistische terugverdientijd. Daarnaast is de vereniging voornemens te investeren in duurzame energieopwekking door het plaatsen van zonnepanelen. Algemene kenmerken Kenmerk Branche Situatie pand LSV Lonneker Sportverenigingen Clubgebouw eigendom Kleedkamers gemeente Bouwjaar 1962, 1990 en 2006 Bedrijfstijd in uren per jaar Bruto vloeroppervlak in m m 2 Aantal spelende leden 400 Tabel 2. Kenmerken vereniging Energiegebruiken In onderstaande tabel zijn het energiegebruik en de kosten weergegeven. Deze kosten zijn de totale energiekosten inclusief btw, dus het variabele deel wat afhankelijk is van het gebruik en de vaste kosten voor de aansluiting, de levering en het transport. De prijs per eenheid is exclusief netwerkkosten. Energiesoort Eenheden per jaar Kosten per jaar ( ) Prijs per eenheid ( ) Elektriciteit in kwh ,18 Aardgas in m ,65 Totaal per jaar Tabel 3. Energiegegevens Bevindingen tabel 3 In relatie tot het gebruik liggen de elektriciteitsprijs en de aardgasprijs rond het gemiddelde. Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 6 van 24

7 Energiebalansen Met de gegevens die zijn verkregen uit de vragenlijst en de informatie die is verzameld bij het bezoek, is uw energiegebruik in kaart gebracht. In onderstaande overzichten is de verdeling van het elektriciteits- en aardgasgebruik weergegeven in tabelvorm en taartdiagram. Elektriciteitsbalans Gebruiksfunctie per jaar Verlichting Productkoeling 997 Veldverlichting 548 Keukenapparatuur 470 Warm water 314 Ventilatie 290 Kantoorapparatuur 156 Verwarming 89 Overige apparatuur elektrisch 45 Tabel 4. Gebruiksfuncties elektriciteit In figuur 1 is de elektriciteitsbalans in grafische vorm weergegeven. Electriciteitsbalans - LSV Lonneker 2% 1% 8% 7% 4% 27% Verlichting Productkoeling Veldverlichting Keukenapparatuur 12% Warm water Ventilatie Kantoorapparatuur 14% 25% Verwarming Overige apparatuur elektrisch Figuur 1. Verdeling elektriciteit over de gebruiksfuncties De verdeling is voor een vereniging normaal te noemen. Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 7 van 24

8 Aardgasbalans Gebruiksfunctie per jaar Verwarming Warm water Wassen/drogen/frituren/koken 487 Tabel 5. Gebruiksfuncties aardgas In figuur 2 is de aardgasbalans in grafische vorm weergegeven. Aardgasbalans - LSV Lonneker 6% 38% 56% Verwarming Warm water Wassen/drogen/frituren/koken Figuur 2. Verdeling aardgas over de gebruiksfuncties De verdeling is voor een vereniging normaal te noemen. Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 8 van 24

9 3. Energiebesparingsmogelijkheden Op basis van de gegevens van uw vereniging (zie bijlage A) zijn de volgende energiebesparende maatregelen van toepassing. Nr. Maatregelen vereniging Aantal Totale investering ( ) Besparing (%/jaar) TVT (jaar) Elektriciteit besparing ( /jaar) Gas besparing ( /jaar) 1 Registreer en beoordeel energieverbruiken % < Gebruik een digitale thermostaat voor verwarming van de bestuurskamer en comissiekamer % < Plaats radiatorfolie % < Installeer schakelklokken % < Controleer de instelling van de schakeltijd van verlichting en ventilatie Maak regelmatig de condensor van koelapparatuur schoon 1 nihil 20% < nihil 5% < Maak verdampers vriezers ijsvrij 2 nihil 25% < Optimaliseer de verwarmingsinstellingen 2 nihil 10% < Isoleer verwarmingsleidingen en appendages % 1, Pas thermostaatkranen toe % 1, Vervang halogeen spots door led variant % 1, Isoleer de vloeren in koelcellen % 4, Vervang TL lampen door led variant % 5, Pas zonnecellen toe voor de opwekking van elektriciteit n.v.t. 10,0 - - Totaal < 5 jaar Tabel 6a. Geselecteerde energiebesparende maatregelen vereniging Totaal % 24% 19% Nr. Maatregelen Gemeente Aantal Totale investering ( ) Besparing (%/jaar) TVT (jaar) Elektriciteit besparing ( /jaar) Gas besparing ( /jaar) 15 Vervang TL lampen door led variant % 6, Vervang gasgestookte warmwatertoestellen door toestellen met een beter rendement 1 offerte 30% nb Tabel 6a. Geselecteerde energiebesparende maatregelen Gemeente Totaal % 4% 11% Opmerking: Maatregelen met een terugverdientijd < 5 jaar zijn groen gearceerd en in de totaaltelling meegenomen. Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 9 van 24

10 Toelichting bij besparingsoverzicht De tabellen bevatten de belangrijkste haalbare maatregelen. Hierbij kunnen ook maatregelen genoemd worden met een terugverdientijd langer dan 5 jaar of maatregelen die bij een vervangingsinvestering relevant zijn. De aangegeven investeringen zijn exclusief montage en btw. De prijzen zijn dus alleen voor de betreffende hardware. Let op: niet alle maatregelen kunnen gelijktijdig worden uitgevoerd, omdat ze niet altijd verenigbaar zijn. Wanneer u de maatregelen met betrekking tot het clubhuis met een terugverdientijd van minder dan 5 jaar treft, bespaart u 1.556,- aan aardgas en 798,- aan elektriciteit. Op jaarbasis bespaart u 2.353,-. Maatregelen De maatregelen zijn in bijlage B nader uitgewerkt. Per geadviseerde maatregel is informatie opgenomen zodat u zich een beeld kunt vormen van de aspecten die een rol spelen bij de uitvoering van de maatregel. Met dit overzicht kunt u beoordelen of de maatregelen direct kunnen worden uitgevoerd of moeten worden ingepast in natuurlijke vervangmomenten zoals een restyling of verbouwing. Voor het opstellen van een planning kunt u gebruik maken van bijlage C. Wettelijke verplichtingen Binnen het Activiteitenbesluit is een zorgplicht voor energiebesparing opgenomen. Voor bedrijven en verenigingen die een energiegebruik hebben hoger dan m 3 aardgas of kwh elektriciteit per jaar geldt in principe de verplichting om alle maatregelen te treffen, die een terugverdientijd hebben korter dan vijf jaar. Dit geldt eveneens voor bedrijven die over een omgevingsvergunning met activiteit milieu beschikken, tenzij zij deelnemen aan de Meerjarenafspraak Energie-efficiency. Het energiegebruik van uw vereniging is lager dan de toetsingscriteria. In de bijgeleverde planning in bijlage C kunt u eenvoudig aangeven welke maatregelen u gaat treffen, welke maatregelen u nader gaat onderzoeken en welke maatregelen pas bij een vervangingsinvestering aan de orde zijn. Deze planning geeft u houvast in overleg met uw bevoegd gezag. Indien u behoefte hebt aan ondersteuning hierbij, kunt u altijd contact opnemen met uw energieadviseur. 4. Financieringsmogelijkheden vanuit de provincie Overijssel De provincie Overijssel voert een actief beleid om energiebesparing bij bedrijven en particulieren te stimuleren. Sportverenigingen vormen een speciale doelgroep, omdat hier de beide eerdergenoemde groepen (leden en sponsoren (bedrijven) ) elkaar ontmoeten en succesverhalen en goede voorbeelden van energiebesparing met elkaar kunnen delen. Om sportverenigingen te stimuleren kunnen zij gebruik maken van de onderstaande regelingen die voor bedrijven gelden. Energiescan: De energiescan kost normaal 450,- (excl. BTW). Met subsidie van de provincie Overijssel kost deze energiescan voor sportverenigingen slechts 250,- (excl. BTW). Voor deze energiescan hoeft u als sportvereniging geen aanvraag voor subsidie meer in te dienen. De subsidie is reeds verwerkt in de factuur die u van de energieadviseur voor deze energiescan ontvangt. Geld-terug-actie: Voor investeringen vanaf 4.000,- kunt u aan deze regeling meedoen. U krijgt 25% terug op de maatregelen die u hebt uitgevoerd naar aanleiding van deze energiescan. Het maximale teruggavebedrag is 2.500,-. Ga voor meer informatie en de voorwaarden naar en zoek op Energie besparen voor bedrijven. Let op: bij energiebesparing is de insteek dat het energiegebruik wordt verminderd alvorens overgegaan wordt naar duurzame opwekking van energie. Daarbij is een investering in bijvoorbeeld energiezuinige verlichting veel kosteneffectiever (met een kortere terugverdientijd) dan in maatregelen voor duurzame energie. Maatregelen voor de opwekking van duurzame energie vallen dan ook niet onder deze regeling. Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 10 van 24

11 Energielening ondernemingen: Voor investeringen van ,- kunt u een lening met aantrekkelijke rente aanvragen. Uw aanvraag dient u in bij het subsidieloket van provincie Overijssel. Na een technische toets krijgt u bericht of uw aanvraag in aanmerking komt. Met de aanvraagformulieren die u dan ontvangt, kunt u de lening aanvragen. Ga voor meer informatie en de voorwaarden naar en zoek op Energielening ondernemingen. Let op: Op de website vindt u de actuele stand van zaken. Energiescan sportvereniging LSV Lonneker 11 van 24

12 Bijlage A Overzicht kenmerken van gebouwen en installaties Isolatiegraad Bouwdeel Aantal m² Isolatiegraad Bijzonderheden Ongeïsoleerde vloeren 50 slecht vloeren bouwjaar 1962 Geïsoleerde vloeren 135 goed vloeren bouwjaar 1990 en 2006 Geïsoleerde daken 240 goed daken nieuwbouw en renovatie Geïsoleerde gevels 250 slecht gevels bouwjaar 1975 Isolerende beglazing 50 goed Verwarming Type Vermogen (kw) Rendement (%) Bouwjaar Bijzonderheden C.V. ketel onbekend HR107 onbekend C.V. ketel onbekend HR107 onbekend Warmwatervoorziening Nefit Ecomline HR Classic (c.v. ketel kleedruimten) Nefit Ecomline HR Classic (c.v. ketel kantine) Type Vermogen (kw) Rendement (%) Bouwjaar Bijzonderheden Indirect gestookte boiler 88,6 conventioneel 1997 Buderus SU750 Close in boiler 2,2 conventioneel onbekend elektrische boiler keuken Ventilatie Type Hoeveelheid Vermogen (kw) Bijzonderheden Mechanische afzuiging friteuse Goed 500 afzuiging friteuse, handbediende schakelaar Mechanische afzuiging kantine Goed 500 handbediende schakelaar Mechanische afzuiging kleedkamers 225 m3/uur 70 geschakeld via verlichting Mechanische afzuiging overige ruimten Goed 100 geschakeld via verlichting Keukenapparatuur Type Bijzonderheden Elektrisch Koffieautomaten, friteuses, tostiapparaat, bain-marie, magnetron, afwasmachine, waterkoker Vriezen Type Vermogen (W) Bijzonderheden Vrieskast opslagruimte 150 Liebherr Oko super Vrieskist opslagruimte 75 Whirlpool 6th sense

13 Koelen Type Vermogen (W) Bijzonderheden Drankenkoeling bar (Aquafress) 245 Counter Express Drankenkoeling bar (Coca-Cola) 245 Counter Express Drankenkoeling bar (bier) 345 KLEO Drankenkoeling onder bar 585 Gamko - GM/212ST Drankenkoeling bestuurskamer 110 Zanussi ZRT16JD Koelcel 800 Smevacel Verlichting Locatie Type Aantal Vermogen (W) Branduren (h) Kantine TL verlichting TLD 18W 4 stuks conventioneel Spotjes plafond Halogeen 50W Spotjes bar Halogeen 50W Spotjes darten Halogeen 50W Keuken Opslag TLD 18W 4 stuks conventioneel TLD 18W dubbel conventioneel Technische ruimte TLD 36W enkel conventioneel Koelcel Gloeilamp 60 W Centrale hal PLC 26W dubbel Bestuurskamer T5 48W dubbel Commissiekamer Halogeen 50W TLD 18W 4 stuks conventioneel Toiletten PLC 18W enkel Wasruimte Kleedruimten TLD 18W 4 stuks conventioneel TLD 18W 4 stuks conventioneel PLC 18W enkel Technische ruimte TLD 36W enkel conventioneel Kleedruimten, washok, bestuurskamer, commissiekamer, toilletten geschakeld via aanwezigheidsdetectie. Veldverlichting Type Aantal Vermogen (W) Branduren (h) Kunstgras hoofdveld HI Trainingsveld HI

14 Bijlage B Maatregelenoverzicht 1 Registreer en beoordeel energieverbruiken De elektriciteits- en aardgasmeter registreert precies hoeveel energie wordt verbruikt in het gebouw. Bij kleinverbruikers leest het energiebedrijf eenmaal per jaar de meter af. Door maandelijks het verbruik zelf te registreren wordt een beeld verkregen van het verbruik. Maandelijkse verbruiken zijn beter te verklaren dan het jaarverbruik. Denk aan een hoger elektriciteitsverbruik doordat de verlichting extra lang heeft gebrand vanwege extra activiteiten of aan een hoger gasverbruik vanwege lage buitentemperaturen. Onverklaarbare afwijkingen in het energieverbruik kunnen duiden op storingen en andere problemen en zijn aanleiding om direct actie te nemen. Registratiesystemen voor energieverbruik kosten tussen de 20,- en 150,- per maand, afhankelijk van de ondersteuning en de presentatiemiddelen. Uit energiebesparingsprojecten blijkt dat door goed omgaan met energie ('good housekeeping') de totale energiekosten tot 10% lager kunnen uitvallen. Investering: 100,- Besparing per jaar: 3% op de totale verbruiken 700 kwh ( 120,-) en 370 m 3 ( 240,-) 2 <1 jaar Momenteel worden de meterstanden handmatig opgenomen. Er zijn diverse systemen op de markt waarmee elektriciteitsmeters en gasmeters digitaaal uitgelezen kunnen worden. Een voorbeeld van een monitoringsysteem is Qbox. Deze energiemonitor registreert het energieverbruik via de elektriciteitsmeter in de meterkast en verstuurt de gegevens over een beveiligde internetverbinding naar Mijn Energie, een persoonlijke webpagina. In Mijn Energie kan men vervolgens het energieverbruik inzien op dag-, week-, maand- en jaarbasis. Het systeem kost circa 100, - en het abonnement op Mijn Energie is gratis. Gebruik een digitale thermostaat voor verwarming van de bestuurskamer en commissiekamer In ruimten waar niemand is, kan de verwarming worden uitgezet of de thermostaat lager. Let in de winter wel op bevriezingsgevaar. In veel ruimten worden tegenwoordig thermostatische radiatorknoppen toegepast, waarmee in de minimumstand (= vorstvrij houden op circa 8 graden) bevriezing wordt voorkomen. Een goede motivatie van het personeel is de enige investering. De temperatuurregeling kan ook worden geautomatiseerd met een digitale thermostaatknop. Investering: 100,- Besparing per jaar: 2% 248 m 3 ( 160,-) < 1 jaar Aanbevolen wordt om in de bestuurskamer en de commissiekamer de radiatoren te voorzien van digitale thermostaten welke individueel programmeerbaar zijn. 3 Breng radiatorschermen aan Veel warmte van radiatoren die voor het raam of tegen een koude buitenmuur staan, verdwijnt vrijwel rechtstreeks naar buiten. Aandacht voor dit probleem is dus geen overbodige luxe. Als een warmteschild achter de radiator wordt geplaatst, kan het warmteverlies met circa 70% worden teruggebracht. Het schild bestaat uit een plaat van bijvoorbeeld hardboard waarop warmt reflecterend materiaal is aangebracht. Eleganter is de speciale folie die aan de achterzijde tegen de radiator kan worden aangebracht. Deze is niet zichtbaar en erg efficiënt. De investering is gering als de schilden zelf worden geplaatst. De jaarlijkse besparing bedraagt circa 10 tot 15 m³ aardgas/m² bij een buitenmuur. Investering: 350,- Besparing per jaar: 3% 275 m 3 ( 220,-) 2 jaar

15 4 Installeer schakelklokken op apparaten Schakel apparatuur die niet wordt gebruikt uit! Zorg voor een optimale planning en let er vooral op dat de apparatuur niet te lang aanstaat. Maak bij elektrische apparatuur zoveel mogelijk gebruik van laagtariefuren. Controle schakelklokken Meestal worden schakelklokken van bijvoorbeeld verlichting, ventilatoren, ruimtekoeling en centrale verwarming één keer ingesteld. Daarna wordt er niet meer naar gekeken. Zelfs aanpassingen voor zomer- en wintertijd worden vaak overgeslagen. Daarom is het goed om de instellingen af en toe te controleren. Dranken en andere automaten Koelkasten, frisdrank-, koffie- en andere automaten blijven vaak aanstaan in de weekeinden, tijdens vakantieperiodes en 's nachts. Dit verdubbelt het energieverbruik. De voorraadboilers van koffieautomaten verbruiken veel elektriciteit. Een schakelklok voorkomt onnodig energiegebruik. Let op: Niet alle automaten mogen door een klok geschakeld worden. Vraag informatie bij de leverancier. Ook bij sigaretten-, gok- en snoepautomaten kunnen goed schakelklokken worden toegepast. Dit bespaart flink wat elektriciteit. Besparing: De besparing hangt af van het type apparaat en de ingeschakelde tijdstippen. Als een frisdrankautomaat in het weekend en in vakantieperioden wordt uitgeschakeld, is de besparing ongeveer 10% van het jaarlijks verbruik; 50% als de automaat ook 's avonds wordt uitgeschakeld. Investering: 200,- Besparing per jaar: 30% kwh ( 450,-) <1 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Uitschakelapparaat, bestemd voor het automatisch naar stand-by of uitschakelen van productieapparatuur, kantoorapparatuur, frisdrankautomaten, (groot)keuken of horeca-apparatuur die niet in gebruik is, en bestaande uit: aanwezigheidssensor, timer, regelaar, schakelaar. Aanbevolen wordt om apparatuur zoals koffieautomaten, drankenkoelkasten kopieermachines te voorzien van een schakelklok. Daarnaast wordt aanbevolen de koelcel tijdens de zomer en winterstop te ontruimen en uit te schakelen. 5 Controleer de instelling van de schakeltijd van verlichting en ventilatie Investering: Voor het schakelen van ventilatie zijn verschillende mogelijkheden, variërend van een tijdschakelaar tot koppeling aan machines, zoals zaagbanken, freesbanken en lasapparaten. Als de verlichting wordt gekoppeld met de ventilatie, wordt geadviseerd om de ventilatie te voorzien van een tijd vertraagde schakeling. Condens, luchtjes, etc. worden daardoor afgezogen nadat het licht is uitgeschakeld en voordat de ventilatie wordt uitgeschakeld. Nihil Besparing per jaar: 1% 250kWh ( 45,-) < 1 jaar De verlichting en ventilatie in de bestuurskamer, commissiekamer en kleedkamers wordt geschakeld middels aanwezigheidsdetectie. In de bestuurskamer en commissiekamer blijft de verlichting en ventilatie lang aan staan nadat de ruimte is verlaten. Geadviseerd wordt om de instellingen te controleren. De verlichting en ventilatie van de kleedruimten gaat vrij snel uit nadat de ruimte wordt verlaten. Dit kan leiden tot vochtproblemen.

16 6 Maak regelmatig de condensor van koelapparatuur schoon Investering: De warmte van de koelapparatuur gaat via de condensor naar buiten. De condensor is een soort radiator met metalen lamellen die na verloop van tijd stoffig en vuil worden. Dit zorgt voor meer energieverbruik (tot 15% meer) en meer storingen. Het hogere energieverbruik voor een breed diepvrieseiland van 2,5 m lengte kan oplopen tot 200,- per jaar. Maak de condensor daarom regelmatig voorzichtig schoon, bijvoorbeeld met een zachte borstel. Nihil Besparing per jaar: 1% 280 kwh ( 50,-) < 1 jaar Vooral de condensor van het koelmeubel onder de bar is sterk vervuild. Aanbevolen wordt om de condensors regelmatig schoon te maken. 7 Maak de verdampers van vriezers regelmatig ijsvrij Investering: Besparing per jaar: 15% Een koelinstallatie onttrekt warmte aan de te koelen ruimte (bijvoorbeeld een koelcel of vrieskist) via de verdamper. Wanneer het koudemiddel in de verdamper kouder is dan 0 C, kan waterdamp uit de te koelen ruimte op de verdamper vast vriezen (ijsaangroei, ook wel rijp genoemd). De ijslaag heeft een isolerende werking, waardoor de warmte uit de te koelen ruimte de verdamper minder goed kan bereiken. Daarom kost het meer elektriciteit (tot wel 30%) om de te koelen ruimte op de gewenste temperatuur te houden. Voorkom daarom dat ijs de verdamper isoleert en maak de verdamper regelmatig ijsvrij door de verdamper te ontdooien. De benodigde frequentie van ontdooien is afhankelijk van de relatieve luchtvochtigheid in de te koelen ruimte. Deze hangt af van de hoeveelheid (warme) omgevingslucht die de te koelen ruimte binnenkomt en/of de vochtproductie van het te koelen product. Wanneer de deur van een koel- of vriescel vaak openstaat, is ontdooien veel vaker nodig, dan wanneer een koel- of vriescel meestal gesloten blijft. Nihil 300 kwh ( 52,-) <1 jaar Controleer regelmatig of er sprake is van ijsvorming op de verdamper. De verdamper van koel- en vriescellen bevindt zich meestal achterin de cel of boven de deur. De verdamper van vrieskisten en - kasten bevindt zich achterin of onderin de vrieskist of -kast. Door ijsafzetting op de verdamper kan deze zijn koude minder goed kwijt, waardoor het rendement van de installatie afneemt. 8 Optimaliseer de verwarmingsinstellingen Investering: Vaak staat de ruimtetemperatuur te hoog ingesteld en wordt niet consequent nachtverlaging toegepast. Dit komt vooral veel voor bij direct gestookte heaters met een eigen (handmatig instelbare) kamerthermostaat. De besparing met een goed ingestelde digitale thermostaat kan oplopen tot 50% van het verbruik. Nihil Besparing per jaar: 10% 700 m 3 ( 450,-) < 1 jaar De kloktijden van de verwarming van de kantine staan ruim ingesteld. Aanbevolen wordt de kloktijden van zowel de kantine als de kleedruimten kritisch te bekijken en af te stellen.

17 9 Isoleer de verwarmingsleidingen en de appendages Investering: Dankzij isolatie van warmteleidingen en bijhorende appendages daalt het energieverlies tijdens het transport van warmtebron naar afgiftepunt. De lengte van de leidingen en het aantal appendages bepalen de isolatiemogelijkheden. De energiebesparingen en de benodigde investeringen zijn afhankelijk van het soort isolatie en de lengte van het leidingnet. 160,- Besparing per jaar: 2% 250 m 3 ( 160,-) 1 jaar Een klein deel van de circulatieleidingen van het warm tapwatersysteem zijn ongeïsoleerd. De c.v. leidingen in de technische ruimte bij de keuken zijn ongeïsoleerd. Aanbevolen wordt om deze te isoleren. 10 Pas thermostaatkranen toe Investering: 480,- Besparing per jaar: 3% Een thermostaatkraan of thermostatische radiatorafsluiter regelt de temperatuur in een vertrek. Dit kan nodig zijn omdat er in een vertrek 1) geen thermostaat aanwezig is, of 2) de interne warmteproductie varieert. Een centrale cv-regeling (met de bijbehorende instelmogelijkheden) verzorgt o.a. dat de verwarming op het juiste moment aan gaat en de temperatuur van de cv in overeenstemming is met de buitentemperatuur. De hoeveelheid warmte die de cv-installatie in een bepaalde ruimte dient te leveren is afhankelijk van de gewenste binnentemperatuur, de buitentemperatuur en de interne warmteproductie. Deze interne warmteproductie is bijvoorbeeld afhankelijk van: aantal personen (elke persoon is vergelijkbaar met een kachel van 100 Watt); de hoeveelheid zon die naar binnen schijnt; warmte producerende apparaten. De centrale regeling kan op de individuele behoefte van één ruimte niet anticiperen. Door plaatsing van thermostaatkranen op de radiatoren in de desbetreffende ruimte, voorkomt u dat een ruimtetemperatuur hoger wordt dan gewenst (en er een koelbehoefte ontstaat waardoor ramen open gaan). Een goede stand van de thermostaatknop is vaak tussen 2 en 3. Controleer regelmatig of deze niet te hoog is ingesteld, want veel mensen snappen de werking niet. 500 m3 ( 320,-) 1,5 jaar Aanbevolen wordt om thermostatische regelventielen toe te passen in de diverse ruimten in het pand. 11 Vervang gloeilampen en halogeenspotjes door led lampen Bij ledverlichting zijn gloeilampen en gasontladingslampen vervangen door zogenaamde leds. Een led is een halfgeleider, waarmee erg efficiënt licht kan worden opgewekt. AANLICHTING PANDEN Door de smalle bundel van led en het zeer lage verbruik is dit soort lampen erg geschikt voor de aanlichting van panden. Ten opzichte van conventionele systemen zoals hogedruk kwik, is het verbruik aanzienlijk lager. KOELING Omdat een led maar weinig warmte produceert, is het toepassen van leds in koelingen erg gunstig. De besparing is hoog omdat enerzijds weinig stroom door de led wordt opgenomen en anderzijds geen warmte hoeft te worden weggekoeld. Bijkomende voordeel is dat een led bij koude direct brandt en geen opstartproblemen kent zoals een tl-buis. NOODVERLICHTING (nood uit bewijzering) Ledverlichting kan worden toegepast als semi-lijnverlichting en is daarom erg geschikt als vervanging van tl-verlichting. Voor bestaande noodverlichting zijn ombouwsetjes verkrijgbaar. Nieuwe armaturen in de led-variant zijn goedkoper dan conventionele noodverlichting.

18 Investering: 360,- Besparing per jaar: 80% LED ALS VERVANGING VOOR HALOGEEN Ledverlichting heeft een aantal voordelen, zoals een erg klein formaat en een zeer laag verbruik. Daarom passen architecten, ontwerpers en verlichtingstechnici ledverlichting steeds meer toe, bijvoorbeeld als semi-lijnverlichting. Het is mogelijk ledverlichting met een (bestaande) halogeendimmer te dimmen. Ledverlichting is in een toenemend aantal kleuren en wittinten verkrijgbaar. Door de kwaliteit (lichtkleur) van moderne ledlampen is ook toepassing in bijvoorbeeld kledingzaken geen probleem meer kwh ( 240,-) 1,5 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Ledverlichtingssysteem, bestemd voor ruimteverlichting in koel- of vriescellen of verlichting in koel- of vriesmeubelen, of noodverlichting in bedrijfsgebouwen, of verlichting in gevelborden of reclameborden bij bedrijfsgebouwen, en bestaande uit ledlampmodules en driver. Indien de halogeenspotjes worden vervangen door led lampen wordt er circa kwh op jaarbasis bespaard. 12 Isoleer de vloeren in koelcellen Koel- en vriescellen verbruiken veel energie. Daarom is het zinvol om de koel- of vriescel te isoleren. Er zijn twee soorten cellen die daarvoor in aanmerking komen: 1. Een gemetselde koel-/vriescel zonder isolatie; 2. Een cel waarvan de bestaande isolatie slecht is, of waarvan de vloer niet is geïsoleerd. Bevestig 6 cm dikke isolatieplaten aan de binnenkant en werk de cel af met een dampremmende laag. Hiermee wordt veel energie bespaard. De meeste energie is te besparen bij vervanging van de bestaande cel door een stekkerklare demontabele cel. Bij isolatie van een bestaande cel wordt circa 80 kwh per m² bespaard ( 16,- per m²). Bij vervanging kan dit oplopen tot circa 130 kwh per m² ( 26,- per m²). Investering: 150,- Besparing per jaar: 10% 210 kwh ( 37,-) 4 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Isolatie van koel- of vriesruimten bestemd voor het isoleren van mechanisch gekoelde ruimten, en bestaande uit: isolatiemateriaal waarbij de som van de warmteweerstand van de lagen R = Σ(Rm) = Σ (d/λ): a. voor koelen of licht vriezen bij een temperatuur tussen + 12 C en -10 C, ten minste 6,20 m²k/w moet bedragen. Het maximuminvesteringsbedrag, dat voor Energie-investeringsaftrek in aanmerking komt, is 40/m² te isoleren oppervlak, of b. voor het vriezen bij een ruimtetemperatuur lager dan -10 C, ten minste 10,50 m²k/w moet bedragen. Het maximum investeringsbedrag, dat voor Energie-investeringsaftrek in aanmerking komt, is 60/m² te isoleren oppervlak. Bij een scheiding tussen twee gekoelde ruimten is de zwaarste warmteweerstandseis van toepassing. De warmteweerstand moet zijn bepaald conform NEN 1068 (mei 1997). De vloer in de koelcel is ongeïsoleerd. Indien de vloer wordt geïsoleerd kan er jaarlijks 210 kwh worden bespaard.

19 13 en 15 Vervang conventionele TL verlichting door een led variant Zie maatregel 5 Investering: Clubgebouw: 950,- Kleedruimten: 1.000,- Besparing per jaar: 60% Clubgebouw: kwh ( 180,-) Kleedkamers: kwh ( 170,-) 5-6 jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Zie maatregel 9 Indien de conventionele TL armaturen met vier maal 18W TL buizen worden vervangen door een led variant kan er jaarlijks kwh bespaard worden. 14 Pas zonnecellen toe voor de opwekking van elektriciteit Investering: Bij fotovoltaische zonne-energie (PV) wordt zonlicht opgevangen en direct omgezet in elektriciteit. PVsystemen zijn er in diverse soorten en maten, maar de basis is vrijwel altijd een standaard zonnepaneel. Een standaard zonnepaneel heeft een vermogen van 240 Wp (Watt piek). Een dergelijk zonnepaneel levert in Nederland maximaal 190 kilowattuur per jaar. PV-systemen zijn relatief kostbaar: de investeringskosten zijn ongeveer 2,00 per Wp (prijs inclusief omvormer en installatie). De opgewekte elektriciteit wordt gebruikt voor het gebouw waarop het systeem is geplaatst. Bij een overschot aan elektriciteit wordt er terug geleverd aan het net. Afhankelijk van de meter en afspraken met de energieleverancier wordt dit verrekend ,- inclusief btw. Besparing per jaar: N.v.t jaar EIA-code: EIA-beschrijving: Salderen Fotovoltaïsch zonne-energiesysteem, bestemd voor het opwekken van elektrische energie uit zonlicht met behulp van zonnecellen, en bestaande uit: panelen met fotovoltaïsche zonnecellen met een gezamenlijk piekvermogen van ten minste 90 Watt, (eventueel) stroom/spanningsomvormer, (eventueel) accumulator. Het laten installeren van zonnepanelen op plat dak. Er is van uitgegaan dat er 100 panelen worden geïnstalleerd. Aantal panelen: 100 Ppv per paneel: 233 Wp Ppv totaal: 23 kwp Jaaropbrengst: kwh (conform NEN 7120). Op uw energierekening staat hoeveel stroom u geleverd heeft gekregen van uw energieleverancier. Dat staat vermeld in kwh. Daarvan wordt de energie die u heeft terug geleverd afgetrokken. Deze aftreksom heet salderen. Niet alle energie die u terug levert telt mee voor het salderen. Er is een grens vastgesteld. Dit heet de salderingsgrens. U moet de elektriciteit via dezelfde aansluiting terug leveren als waarmee de leverancier u elektriciteit levert. Alleen dan is saldering mogelijk. Deze regels gelden alleen voor kleinverbruikers. U bent kleinverbruiker als u een elektriciteitsaansluiting heeft van maximaal 3x80 Ampère. Per 1 januari 2014 zijn de regels over salderen en terug leveren veranderd. De wet is daarvoor aangepast: art. 31c elektriciteitswet De belangrijkste wijziging is dat u voorheen tot 5000 kwh terug geleverde elektriciteit van uw eigen verbruik mocht aftrekken. Nu is de salderingsgrens de hoeveelheid energie die u van de energieleverancier geleverd heeft gekregen. Dat kan dus ook meer dan 5000 kwh per jaar zijn. De salderingsgrens is daarmee voor iedereen anders. In de rekensom voor salderen geldt de geleverde hoeveelheid energie als grens. U kunt dus nooit meer salderen dan de hoeveelheid energie die u geleverd hebt gekregen.

20 Levert u meer stroom terug dan u verbruikt? Dan krijgt u een terugleververgoeding. Na het salderen blijft er nog een hoeveelheid energie over. Uw energieleverancier moet u hiervoor een redelijke terugleververgoeding geven. Hij mag zelf de hoogte van de terugleververgoeding bepalen. Wel ziet de Autoriteit Consument en Markt (ACM) erop toe dat de vergoeding inderdaad redelijk is. Houd er rekening mee dat 7 cent per kwh al redelijk kan zijn. Het is daarom uit financieel oogpunt niet aan te raden meer zonnepanelen te installeren dan u nodig heeft om uw eigen jaarlijkse stroomverbruik mee op te wekken. Voorbeeld: Uw energiebedrijf levert u 500 kwh. Uw zonnepanelen leveren kwh op. Daarvan gebruikt u zelf kwh. U levert dan kwh terug aan het openbare net. De salderingsgrens is de geleverde energie van het energiebedrijf. In dit voorbeeld 500 kwh. Van de 500 kwh zou de door u terug geleverde energie van 1.200kWh afgetrokken moeten worden. Maar omdat er een salderingsgrens is van 500 kwh, wordt er maar tot 500 kwh afgetrokken. Voor de 700kWh die over blijft ontvangt u een terugleververgoeding. Mogelijk wordt de salderingsregeling in 2020 aangepast. 16 Vervang gasgestookte warmwatertoestellen door toestellen met een beter rendement Investering: Gasgestookte warmtapwatertoestellen kunnen verschillende rendementen hebben. Een oude gasboiler of een geiser heeft een laag rendement, terwijl een moderne combitap (opgewekt door de cv-ketel) een veel beter rendement heeft. Tegenwoordig zijn er ook hoogrendement geisers en gasboilers verkrijgbaar. Offerte Besparing per jaar: 30% m³ ( 900,-) nb EIA-code: EIA-beschrijving: Direct gasgestookte condenserende boiler bestemd voor de productie van warm tapwater, en bestaande uit een condenserende warmtapwaterboiler, die gemeten is conform NEN-EN 89 en waarbij het rendement ten minste 100% op onderwaarde bedraagt. Indien vervanging van de huidige warm tapwatervoorziening aan de orde is, wordt aanbevolen een condenserende boiler toe te passen.

21 BIJLAGE C Overzicht quick wins Maatregel Omschrijving Besparing Algemeen Onderzoek de energiefactuur Voer een energieonderzoek uit en stel haalbare projecten vast op het gebied van investeren en gedrag (energiebewustzijn) Stel een energieverantwoordelijke functionaris aan Onderhoud, vervanging, gebouw Denk bij een verbouwing na over een andere verdeling van de elektra- en verwarmingssectoren Denk bij de vervanging van verlichting (gloeilampen, halogeen en tl) aan energiezuinige exemplaren Plaats tijdschakelaars waar mogelijk Vervang oude cv-pompen door A-label pompen Zorg voor een goede kierafdichting Isoleer warmwaterleidingen Plaats radiatorfolie en zorg dat radiatoren hun warmte kunnen afgeven Plaats thermostaatkranen in verkeersruimtes Plaats een klokschakeling op de thermostaat Energiekosten zijn soms direct te verlagen door contractonderhandeling of gezamenlijke inkoop. Voor PV-panelen is de aansluiting van belang. Bij een aansluiting van 3x120 Amp is salderen (opgewekte elektriciteit terugleveren aan het net) soms niet mogelijk. Het is beter eerst het energiegebruik te verlagen, voordat overgegaan wordt naar duurzame energie. Energiebesparende maatregelen, zoals verlichting en isolatie, zijn daarnaast vaak kosteneffectiever dan zonnepanelen (PV). Gebruik dit onderzoek om besef van het energiegebruik te verkrijgen en vervolgstappen te plannen voor het verlagen van het energiegebruik naar bijvoorbeeld energieneutraal alvorens meteen te starten met de installatie van PV-panelen voor bijvoorbeeld een duurzame uitstraling. Door iemand verantwoordelijk te maken voor de opvolging van energiebesparende maatregelen wordt geborgd dat de maatregelen ook werkelijk worden uitgevoerd % - t.v.t.* jaren Door logische groepen te definiëren die los van elkaar zijn te schakelen, is aparte in- en uitschakeling van verlichting en verwarming mogelijk. 5-30% 2-5 Voor een eerste ideevorming kan gebruik worden 70-90% 1-5 gemaakt van Let op: berekeningen zijn gebaseerd op standaarduitgangspunten, zoals branduren en installatie. Vraag voor een specifiek advies een erkende (verlichtings)installateur. Denk bij koelingstoepassingen, waarbij 10-50% 1 temperatuurschommelingen geen probleem zijn zoals de koffie-, frisdrank- en snoepautomaat, ook bijvoorbeeld aan de pompen van de cv-installatie. Moderne cv-pompen gebruiken aanzienlijk minder 30-70% 1-3 energie dan oude cv-pompen. Bovendien kunnen cv-pompen tegen geringe meerkosten frequentiegeregeld worden uitgevoerd en vraaggestuurd werken. Denk aan deurrubbers, deurdrangers, PUR-schuim 1-5% <1 of kit. Gebruik leidingisolatie. 1-5% <1 Dit is vooral effectief bij radiatoren tegen buitenmuren. Kijk naar de plaatsing van banken of aftimmeringen rond radiatoren. Voor verkeersruimtes is een temperatuur van C voldoende. Plaats in ruimtes die niet vaak gebruikt worden, thermostaatkranen met klokfunctie. Pas consequent nachtverlaging toe door een digitale thermostaat te gebruiken. Controleer de instelling van de thermostaat regelmatig en zorg voor een juiste instelling in weekeinden en vakanties. 1-5% % 5-30% % <1

22 t.v.t.* jaren 5-10% <1 Maatregel Omschrijving Besparing Zorg voor waterzijdige inregeling van de radiatoren Plaats aanwezigheidsdetectie voor het schakelen van verlichting in bijvoorbeeld wc s Isoleer glas, kozijnen, gevels, vloer en dak Pas een weersafhankelijke regeling toe op uw cv Gedrag Laat geen installaties onnodig aan staan Laat geen verlichting of verwarming aan in ruimtes die niet gebruikt worden Neem standaard activiteiten op in de schoonmaakplanning Laat geen apparaten onnodig stand-by staan Duurzame energie maatregelen Onderzoek de aanschaf van zonne-pv (voor elektriciteit), zonne-collectoren (voor warm water) of een houtkachel t.v.t. = terugverdientijd Dit is het instellen van de maximum doorstroming van de radiatoren en een eenmalige handeling door een erkend installateur, waarmee de maximale doorstroomopeningen van de radiatorkranen op elkaar worden afgesteld. De juiste instelling is afhankelijk van de afstand van de radiator tot de ketel. Hoe verder weg, hoe minder druk er zal zijn, en hoe groter de opening. Gebruikers kunnen de kraan nog steeds gebruiken maar de doorstroming is beperkt. Laat dit wel beoordelen door een deskundige en maak waar mogelijk de combinatie met daglichtregeling. Bij vervanging van kozijnen of glas is hr ++ -glas direct rendabel. Denk bij de vervanging van vloerbedekking aan een extra isolerende laag en isoleer zo nodig de kruipruimte. Door een temperatuursensor op de noordgevel wordt de watertemperatuur in de verwarmingsinstallatie afhankelijk gemaakt van de buitentemperatuur (hoe kouder het buiten is des te warmer worden de radiatoren). Maak afspraken over de verlichtingsdiscipline (aan- /uitzetten) en zorg dat de technische eisen van de installatie hierin zijn meegenomen. Sommige verlichting kan bijvoorbeeld niet tussendoor uitgezet worden. Werk bijvoorbeeld met posters of stickers om de aandacht hierop te vestigen. Denk hierbij aan het (jaarlijks) schoonmaken van de achterzijde van koelapparatuur, het ontdooien van koelkasten (bij een ijslaag van 2 mm op het koelelement gebruikt de koelkast al 10% meer stroom), ontkalken van warmwatertoestellen. Denk ook aan magnetron, cv-installatie, printer, modem en oplaadbare telefoons. Maak eventueel gebruik van tijdschakelaars. Zie ook de duurzame energiescan op % % % % % - 1-4% - 2% <1

23 BIJLAGE D Planning In onderstaande tabel zijn alle maatregelen nogmaals opgesomd. Per maatregel is aangegeven in welke categorie deze valt. Zeker betekent dat wij u zonder meer aanraden de maatregel te treffen. Voorwaardelijk betekent dat de maatregel zeker van toepassing is bij vervanging of vernieuwing. Onzeker wil zeggen dat het een interessante maatregel kan zijn waarbij de specifieke situatie de toepasbaarheid bepaalt. In de laatste kolom wordt de mogelijkheid geboden om een concreet moment aan te geven voor uitvoering van de maatregel. Zeker in die gevallen waarin de gemeente u in het kader van de milieuwetgeving vraagt naar uw plannen op energiegebied kunt u daarvoor onderstaande tabel gebruiken. Nr. Maatregel Categorie Planning 1 Registreer en beoordeel energieverbruiken Zeker 2 Gebruik een digitale thermostaat voor verwarming van de bestuurskamer en commissiekamer Zeker 3 Plaats radiatorfolie Zeker 4 Installeer schakelklokken Zeker 5 6 Controleer de instelling van de schakeltijd van verlichting en ventilatie Maak regelmatig de condensor van koelapparatuur schoon Zeker Zeker 7 Maak verdampers vriezers ijsvrij Zeker 8 Optimaliseer de verwarmingsinstellingen Zeker 9 Isoleer verwarmingsleidingen en appendages Zeker 10 Pas thermostaatkranen toe Zeker 11 Vervang halogeen spots door led variant Zeker 12 Isoleer de vloeren in koelcellen Onzeker 13 Vervang TL lampen door led variant Onzeker 14 Pas zonnecellen toe voor de opwekking van elektriciteit Onzeker 15 Vervang TL lampen door led variant Onzeker Vervang gasgestookte warmwatertoestellen door 16 toestellen met een beter rendement Tabel 8a. Planning van maatregelen Bij renovatie/vervanging

24 Bijlage E Belangrijke adressen Voor fiscale vragen Belastingtelefoon voor ondernemers Telefoon: Internet: belastingdienst.nl/zakelijk/ondernemen/bedrijfskosten_en_investeren/investeringsregelingen Voor vragen aan de helpdesk Groene Euro s Scoren Sportservice Overijssel & Natuur en Milieu Overijssel T: E: helpdesk@groeneeurosscoren.nl I: Voor vragen aan de provincie Overijssel Provincie Overijssel Postbus GB ZWOLLE Telefoon: Internet: