Handicaps en vergrijzing van de bevolking

Transcriptie

1

2 Handicaps en vergrijzing van de bevolking Uitdagingen voor de Stad Jean-Christophe Vanderhaegen D-2003/0570/2

3 I. Inhoudstabel I. INHOUDSTABEL... 2 II. INLEIDING... 6 III. DE VERGRIJZING VAN DE BEVOLKING A. DEMOGRAFISCHE GEGEVENS Inleiding De toename van de levensverwachting De geringe vruchtbaarheidsgraad De verwachte bevolkingsontwikkeling i) De geïndustrialiseerde landen ii) De Europese Unie iii) België (1) De bevolking blijft verouderen (2) Het gewicht van de gewesten ondergaat wijzigingen (3) Een oudere bevolking in de grote steden B. DE GEVOLGEN VAN DE VERGRIJZING a. De versnippering van bevoegdheden in België De afhankelijkheid i) De fysieke afhankelijkheid en de ratio van de economische afhankelijkheid IV. BELGIË KOMT OP DE LAATSTE PLAATS WAT DE TEWERKSTELLING VAN DE 55- PLUSSERS BETREFT (1) De door de Internationale Arbeidsorganisatie voorgestelde maatregelen (2) De door de OESO voorgestelde maatregelen ii) Fysieke afhankelijkheid V. AFHANKELIJKHEID EN ONGESCHIKTHEID METEN (1) De kosten van de afhankelijkheid (2) Stijgende levensverwachting zonder zware ongeschiktheid De veroudering van gehandicapte personen B. HUISVESTING VOOR BEJAARDEN a. Ageing in place thuis ouder worden i) Thuishelpers ii) Thuis of in een instelling ouder worden? VI. FAMILIALE HULP OF FORMELE HULP? (1) De zorg van lange duur (2) Het zorgcontinuüm (3) Thuis of in een instelling ouder worden: wat houdt dit in? De Verenigde Staten i) Het diversifiëren van het aanbod ii) De studie van de vraag iii) Besluiten De Europese Unie i) De meeste Europese bejaarden wonen in gewone woningen ii) Een hoog percentage eigenaars bij de Europese echtparen iii) Echtparen verkiezen een individuele woning en alleenstaanden een appartement iv) Artikel 25 van het Handvest van de fundamentele rechten van de Europese Unie De Belgische federale staat Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest i) Het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP) VII. PUNT 3 VAN PRIORITEIT 11 DE STEDELIJKE LEEFBAARHEID VERZEKEREN DOOR DE VEILIGHEID VAN PERSONEN EN GOEDEREN BEHANDELT HET VERKEER (1) Punt 3.4 van prioriteit 7 van het ontwerp van GEWOP2 heeft betrekking op de bejaarden (2) Punt 6 van prioriteit 7 bepaalt het ziekenhuisbeleid van het Gewest ii) Het Actieplan van het Toekomstcharter van de Regering van de Franse gemeenschap Wallonië -Brussel De verschillende soorten institutionele instellingen voor bejaarden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest

4 i) De bejaardentehuizen VIII. DE TOEPASSELIJKE WETGEVING EN REGLEMENTERING (2) De indeling van de bejaardentehuizen volgens eigenaar...51 ii) De rusthuizen voor bejaarden (ROB) en de rust- en verzorgingstehuizen (RVT) iii) Tijdelijke opvangcentra iv) De Psychiatrische verzorgingstehuizen (PVT) en de beschermde woningen v) De serviceflats en seigneuries Niet-conventionele voorzieningen Thuisverzorging in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest i) De Franse gemeenschap ii) De hulp aangeboden door het OCMW van Brussel iii) De zorgverzekering De sociale woning voor bejaarden - Europese vooruitzichten i) Zweden ii) Denemarken iii) Nederland iv) Italië v) Ierland vi) Groot-Brittannië B. BESLUITEN IX. DE PERSONEN MET EEN HANDICAP HET RECHT OP NON-DISCRIMINATIE a. Autonomie Het recht om geraadpleegd te worden Recht op mobiliteit B. DE VERKLARING VAN BARCELONA VAN 24 MAART 1995 «DE STAD EN DE PERSONEN MET EEN HANDICAP» C. HET CHARTER VAN MADRID VAN 24 MAART D. DE VERENIGDE STATEN a. Historisch overzicht i) Het preïndustrieel tijdperk ii) De twee wereldoorlogen iii) De oorlog van Vietnam The Education for All Handicapped Children Act De Americans with disabilities act (ADA) i) Wie kan genieten van de ADA? ii) Werkgelegenheid iii) Hinderpalen in verband met gebouwen en telecommunicatie iv) Discriminatie en andere hinderpalen v) De positieve gevolgen van de ADA vi) De ADA: schoolvoorbeeld van een tekst E. DE EUROPESE UNIE a. De resultaten van de Eurobarometer Document COM (2000) 284 van 12 mei 2000 Naar een Europa zonder hindernissen voor de personen met een handicap De Richtlijn van de Raad van 27 november 2000 tot invoering van een algemeen kader ten behoeve van de gelijkheid van behandeling inzake tewerkstelling en arbeid Europees jaar van de personen met een handicap F. BELGIË a. De versnippering van de bevoegdheden België Het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest G. DE VERSCHILLENDE SOORTEN HANDICAPS a. Medisch model en sociaal model : de nomenclatuur van WOOD De internationale indeling van de functionering, de handicap en de gezondheid (CIF) H. BESLUITEN a. Yolande, een 23-jarige vrouw met autisme Eva, een vrouw van 50 jaar die lijdt aan multiple sclerose X. TOEGANKELIJKHEID EN MOBILITEIT ALGEMENE PRINCIPES

5 a. Mobiliteit en toegankelijkheid a) Een anti- auto politiek veranderen door een pro-pbm politiek b) Mobiliteit, een schakelfunctie tussen autonomie en afhankelijkheid c) Mobiliteit en toegankelijkheid Het universeel ontwerp a) De resolutie (2001) van de Raad van Europa b) De Internationale Organisatie voor Normalisatie (ISO) Duurzaam bouwen a) Duurzame huisvesting b) Economisch gerechtvaardigde toegankelijkheid maakt deel uit van het begrip duurzaam bouwen B. DE WONING De aangepaste woning en de aanpasbare woning a) De Nationale Vereniging voor de Huisvesting van Personen met een Handicap (NVHH) en de woningen met hulp bij het dagelijks leven (HDL) b) Accesslog Technische hulp De domotica a) Domotica is een factor van sociale integratie b) Installatie van een domoticasysteem: te stellen vragen c) Toepassingsvoorbeelden (1) De telegeneeskunde (2) SMARTBO (Zweden) (3) Het project MATS (België) (4) Het Innovatiecentrum voor toegankelijkheid van woningen «In-Ham» (België) C. DE OPENBARE RUIMTEN De inrichting van de openbare ruimte a) Hinderpalen voor vooruitgang: een lijdensweg b) De ernst van de handicap staat in verhouding tot het aantal hinderpalen c) Blinden en slechtzienden De verplaatsingsketen a) Informatie, signalisatie en bewustmaking b) Het belang van de continuïteit en van de kwaliteit van de verplaatsingen (1) Vancouver, Montreal en New York (2) Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest De openbare gebouwen Schoolgebouwen D. WETGEVING, REGLEMENTERING EN BESTAANDE NORMEN Frankrijk a) De wetten van 30 juni 1975 ten bate van personen met een handicap (1) Het openbaar vervoer (2) De woningen en de instellingen die openstaan voor het publiek b) Het besluit van 1 maart 1978 in verband met normen inzake oppervlakte en bewoonbaarheid van de woningen gefinancierd met behulp van leningen met gesubsidieerde rente c) De omzendbrief nr van 23 juni 2000 betreffende de toegankelijkheid van de openbare wegen voor personen met een handicap (1) De wegen (2) De stoepen d) Schoolgebouwen e) De balans van de wetten van (1) Maatschappelijke oorzaken (2) Institutionele oorzaken f) Besluiten Het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest a) Een streng oordeel: de stad is georganiseerd om de gehandicapte personen thuis te doen blijven b) De Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening (1) Titel IV Toegankelijkheid van gebouwen voor personen met een beperkte mobiliteit (2) Titel VII De wegen, de toegang ernaar en de omgeving ervan c) Het Handboek van de Brusselse Openbare Ruimten d) De renovatiepremies E. BESLUITEN XI. ALGEMENE BESLUITEN XII. BIBLIOGRAFIE XIII. VERWIJZINGEN

6 De volgende decennia zal het aandeel van de ouderen in de Belgische en Brusselse bevolking gestadig toenemen. Tussen 2000 en 2050 zal het aantal tachtigers verdrievoudigen en het aantal negentigers verviervoudigen. Het is duidelijk dat de levenswijze en het verouderingsproces sterke wijzigingen zullen ondergaan tengevolge van nieuwe factoren waarmee wij rekening zullen moeten houden. Zo verkeren de meeste senioren vandaag in een betere fysieke en mentale toestand dan de vorige generaties ouderen, en hebben zij tevens een hogere levensstandaard. Wij mogen bijgevolg niet blindelings vertrouwen op de ervaringen van het verleden om de behoeften van de ouderen van morgen te bepalen. Als gevolg van de afnemende gezinsgrootte, de scheidingen en het toenemende individualisme, zal de nieuwe generatie bejaarden vermoedelijk minder dan voordien kunnen rekenen op hulp van de familie. De aanpasbaarheid of de aanpassing van de woning, duurzaam bouwen en het universeel ontwerp zullen kernbegrippen worden voor de alleenwonende bejaarden die thuis ouder willen worden. Alhoewel de senioren beter en langer leven dan de vorige generaties, zal hun ongeschiktheid toch toenemen met de jaren. En een handicap zal in de toekomst niet meer automatisch aanleiding kunnen geven tot opname in een home van het institutionele type. De senioren van de nieuwe generatie zullen hun numerieke sterkte en hun economisch gewicht gebruiken om passende woningen en diensten te eisen. Het zal noodzakelijk zijn over te stappen van een beleid dat voornamelijk gebaseerd is op een aanbod van institutionele bedden, op een beleid dat gebaseerd is op voorafgaande studies over de vraag. Het staat vast dat wij een nieuwe categorie van vastgoedspecialisten zullen zien ontstaan, namelijk de experts in de bouw van bejaardenwoningen. Aangezien de vraag blijkbaar sterk gediversifieerd is, zal het vastgoedaanbod voor de bejaarden voldoende ruim moeten zijn om aan zoveel mogelijk behoeften te beantwoorden. In de loop van 2004 zal de CBB-H hierover een studie voorstellen, dewelke onder meer gebaseerd zal zijn op een vergelijking van de beste buitenlandse systemen. Talrijke stedenbouwkundigen gaan ervan uit dat de stad de natuurlijke en de beste omgeving is voor de bejaarden. Door de vermenging van functies in de stad kunnen zij, via buurtdiensten, voorzien in hun behoeften zonder dat een specifieke en bijzonder dure infrastructuur dient te worden uitgebouwd. Dit houdt evenwel in dat een aanpassing van de stedelijke infrastructuur en van de vervoersmogelijkheden voor personen met een middelmatige mobiliteit fundamenteel is. Er is nog een andere bevolkingsgroep die afhankelijk is van de aanpassing van de stedelijke infrastructuur, namelijk de personen met een handicap. De infrastructuur van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest stelt hen vaak voor onoverkomelijke hinderpalen: anti-auto-blokken op de stoepen, onoverkomelijke kantstenen of niet-reglementaire snelheidsvertragende installaties die beletten dat gebruik kan worden gemaakt van de aangepaste voertuigen van het openbaar vervoer. En toch is meer dan één persoon op tien getroffen door één of andere handicap, wat neerkomt op meer dan personen in de negentien Brusselse gemeenten! Het is dan ook niet normaal dat belangrijke documenten, zoals het Handboek van de Brusselse Openbare Ruimten, de aanpassing van de openbare ruimte in Brussel niet verplicht stellen, en deze zelfs verhinderen. De bouwsector is één van de economische sectoren die het meest betrokken is bij deze beide uitdagingen. Ik vind dat het onze plicht is er betrouwbare en menselijke oplossingen voor te vinden. Ik hoop dat deze studie bijdraagt tot een sensibilisering van de Brusselse overheid, maar ook van onze ondernemingen die, samen met de architecten en de raadgevend ingenieurs, de directe actoren zijn van de kunst van het duurzaam bouwen. Duurzaam bouwen houdt niet enkel in dat wordt gebouwd met eerbied voor het leefmilieu, maar ook dat wordt gebouwd voor allen zonder uitsluiting, en dat aldus een economisch gerechtvaardigde toegankelijkheid en mobiliteit wordt tot stand gebracht. Ik wens u allen een goede lezing toe van dit verslag. Jacques De Meester Voorzitter CBB-H 5

7 II. Inleiding Wanneer men het heeft over onderwerpen zoals de demografische veroudering of het probleem van de personen met een handicap, kan men a priori aannemen dat een groot gedeelte van het overheidsoptreden, zowel kwantitatief als kwalitatief, hieraan gewijd is. Beide onderwerpen zijn immers van fundamenteel belang voor onze westerse samenlevingen. Enerzijds zal de stijging van het aantal bejaarden een aanzienlijke invloed uitoefenen op tal van domeinen van het overheidsbeleid, en zelfs op de samenstelling van de wetgevende vergaderingen. In dit verband lijken domeinen zoals de inrichting van de infrastructuur, zowel privé als publiek, en het ontwerp van gebouwen prioritair. Anderzijds houdt het principe van de non-discriminatie, vervat in internationale verdragen, in dat deze infrastructuren zodanig worden ingericht dat zij geen hinderpaal vormen voor de autonomie van personen met een handicap. Daar waar veroudering een progressief proces is, kan een handicap optreden in eender welke levensfase. Het lijkt moeilijk aanvaardbaar dat een persoon van de ene dag op de andere volledig zijn autonomie en zijn mobiliteit verliest, terwijl redelijke aanpassingen zouden toelaten zulks te voorkomen. Vooraleer deze studie aan te vatten hebben wij een eerste enquête uitgevoerd op het terrein, in de vorm van een snel overzicht van de Brusselse infrastructuur, wegen en gebouwen, met het doel na te gaan in welke mate deze zijn aangepast aan de bejaarden en/of de personen met een handicap. Eerste vaststelling en eerste vraag: zijn er in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest personen met een handicap, want op enkele uitzonderingen na, ziet men er haast nooit in de straten van de hoofdstad? Daartegenover staat dat de vzw Autonomia stelt dat personen met een beperkte mobiliteit, de bejaarden en/of de personen met een handicap ongeveer 40% vertegenwoordigen van de bevolking. Zelfs al zijn niet alle personen van deze groep van 40% getroffen door een zware handicap die een technische hulp vergt, zoals een rolstoel of een witte blindenstok, toch kan men zich afvragen waar deze groep zich te Brussel dan wel verbergt? Ofwel dient zij een verborgen leven te leiden omdat de infrastructuren hen niet toelaten zich te verplaatsen: massa s trappen aan de ingang van openbare gebouwen, onoverkomelijke stoepranden en afwezigheid van liften in de metro? Tweede vaststelling en tweede vraag: in welke woningen zullen de bejaarden, wier aantal aanzienlijk zal stijgen, wonen? Op het eerste gezicht kan men geneigd zijn te stellen dat de bejaarden van morgen anders zullen zijn dan die van vandaag of van gisteren, en dat zij heel wat langer gezond en dynamisch zullen blijven, dankzij de betere levenstandaard en de vooruitgang van de geneeskunde. Die redenering houdt niet lang stand: in werkelijkheid, en de cijfers tonen het aan, is het niet zozeer de bevolking van de ouderen die zal toenemen, maar de bevolking van de hoogbejaarden. En die groep zal onvermijdelijk erg gevoelig blijven voor eventueel mobiliteitsverlies of voor zware handicaps. De eeuwige jeugd is een mythe. De vooruitgang kan de ouderdom wel uitstellen maar niet doen verdwijnen. Op dit ogenblik wordt voor de huisvesting van die kwetsbare groep van de bevolking doorgaans een institutioneel antwoord gevonden : Eenmaal dat vader en moeder niet alleen meer thuis kunnen wonen, plaats men ze in een home. Zodra ze in een dergelijke instelling geplaatst zijn, is het verlies aan zelfredzaamheid van vader en moeder dikwijls van die aard dat een kleine handicap of een hinderlijke kwaal aanzienlijk kunnen verergeren en snel tot totale afhankelijkheid kunnen leiden. Indien vader en moeder de gelegenheid hadden gehad in hun vertrouwde omgeving te blijven wonen, mits bepaalde architecturale aanpassingen, technische hulp en/of thuiszorg, dan zou het verlies van zelfredzaamheid heel wat minder geweest zijn. De kosten van het thuis blijven wonen in een aangepaste omgeving zouden bovendien heel wat voordeliger geweest zijn voor de maatschappij dan de opname in een instelling. En de kosten voor een aanpassing van de woning zouden voor vader en moeder lager geweest zijn, indien bepaalde aspecten van de aanpassing, zoals de breedte van deuren, van in het begin voorzien zouden geweest zijn in het stadium van de nieuwbouw of van de zware renovatie van de woning. 6

8 Bovendien lijkt het utopisch te geloven dat de overheid enkel en alleen via opname in een instelling zal kunnen inspelen op de demografische veroudering en op de gevolgen hiervan op het gebied van huisvesting. Tegen 2050 zal het aantal 80-plussers in ons land vermoedelijk meer dan verdrievoudigen. De internationale studies tonen aan dat de behoefte aan opname van ouderen in een instelling sterk toeneemt vanaf deze leeftijd. Heeft de overheid zowel van Brussel als van het land de bedoeling om het aantal beschikbare plaatsen in de rusthuizen te verdrievoudigen, terwijl het aantal hiervan nu al onvoldoende blijkt te zijn? Het is duidelijk dat moet worden nagedacht over alternatieve oplossingen en dat het aanbod ter zake moet worden gediversifieerd. De toestand lijkt bijzonder verontrustend, en de uitdagingen enorm. Laten we terugkeren naar onze wandeling in de straten van de hoofdstad van de Europese Unie, waar het zicht van de grote woongebouwen en van de modelwijken, gebouwd in de jaren 60 en 70, tot nadenken stemt. Zonder een gedetailleerde studie te willen maken, studie die wij ooit wensen uit te voeren op basis van de gegevens van de algemene sociaal- economische enquête van oktober 2001, is het toch duidelijk dat die grote appartementsgebouwen zo onaangepast lijken (onder meer wat de breedte betreft van minuscule liften die men erin aantreft) dat de geringste min of meer erge handicap de bewoner zal verplichten te verhuizen naar een instelling. Ook de kenmerken van de traditionele Brusselse twee- gevelwoning met haar kelderverdieping en steile trappen in de hal doen een aantal vragen rijzen in geval van een handicap van de bewoners. Welnu, deze problemen komen haast nooit voor in de talrijke plannen en studies, uitgevoerd voor rekening van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. De studies die voorafgaan aan de uitwerking van het nieuwe ontwikkelingsplan van het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest bevatten ongeveer bladzijden. De problemen in verband met de ouderen worden er erg kort en restrictief in behandeld, enerzijds in de studie over de armoede, en anderzijds in verband met gezondheidszorg en ziekenhuizen. Behoudens vergissing van onze kant, vindt men nergens een fijnmazig onderzoek over de demografische veroudering en de gevolgen hiervan op de infrastructuur en de huisvesting. Dit kan verbazing wekken, en het maakt deze studie ook vrij moeilijk, aangezien zij vernieuwend blijkt te zijn op een domein dat dit niet zou moeten zijn, want zoals wij reeds schreven in het begin van deze inleiding, geloven wij dat de behandelde problemen een centrale plaats zouden moeten innemen in het overheidsbeleid. Zo hebben wij een grondig onderzoek van de diversifiëring van het vastgoedaanbod voor bejaarden moeten uitstellen, precies omdat de ontwarring van dit onderwerp zoveel opzoekingwerk heeft gevergd. We komen erop terug. Wij moeten bijgevolg hoe dan ook vaststellen dat onze vaststelling a priori namelijk dat het overheidsbeleid resoluut op toegankelijkheid gericht zou moeten zijn nog geenszins een feit blijkt te zijn in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Vervolgens hebben wij een snel overzicht gemaakt van de gegevens en documenten die beschikbaar zijn op internet. Zoals gewoonlijk, hebben wij enkele dagen besteed aan opzoekingen via de zoekmotor Google. Wij waren bijzonder verwonderd vast te stellen, op basis van de eerst gevonden documenten, dat de Verenigde Staten een ruime voorsprong heeft op de Europese Unie, en dat deze voorsprong voornamelijk kan worden samengevat in 3 woorden: ADA American of Disabilities Act. Deze wetgeving verbiedt dat een gehandicapte persoon het voorwerp uitmaakt van uitsluiting of segregatiemaatregelen of dat hij anders wordt behandeld dan de andere personen. In de memorie van toelichting bij de ADA, staat dat de gehandicapte personen een discrete en geïsoleerde minderheid vormen die bewust onbillijk werd behandeld en die verbannen werd naar een tweederangspositie in onze samenleving.. Dankzij de ADA onderging de infrastructuur in de Verenigde Staten heel wat wijzigingen. Hellende stoepranden, verbetering van de geluids- en lichtsignalen, verbreding van de deuropeningen, voldoende grote openbare toiletten en berichten in grote letters zijn er vandaag schering en inslag. Indien de ADA in 2002 toegepast zou moeten worden in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, zou haast de totaliteit van het stadsgewest als niet-aangepast worden bestempeld! Naast de aanpassing van de voor het publiek toegankelijke infrastructuur, houdt de V.S. zich eveneens bezig met de huisvesting van de ouderen. Ondanks een sociaal zekerheidssysteem dat minder gunstig kan blijken dan het Europese, hebben de Amerikanen een bijzonder dynamische aanpak op het getouw gezet inzake huisvesting van bejaarden. In enkele jaren tijd hebben zij gezorgd 7

9 voor een gediversifieerd aanbod, gebaseerd op het principe van Ageing in place, het behoud van de bejaarde in zijn omgeving gedurende alle fasen van het verouderingsproces. Door verder te zoeken op internet, zijn wij er vervolgens in geslaagd de beste leerlingen van de klas te vinden op het gebied van handicaps en bejaarden: eens te meer gaat het om onze buren uit Noord-Europa, (voornamelijk Denemarken, Finland en Zweden). Zelfs de Amerikanen erkennen dat de Scandinavische landen een tiental jaren voorsprong op hen hebben op het gebied van vastgoedprojecten voor bejaarden. De Scandinavische landen hebben ook een grote voorsprong op het gebied van non-discriminatie van personen met een handicap. In haar Nationaal actieplan voor personen met een handicap van 31 mei 2000, schrijft de Zweedse regering: De Zweedse visie op de gelijkheid van kansen is gebaseerd op de gelijke waardigheid van alle mensen. Het onvoorwaardelijk recht op eerbied voor de menselijke persoon kan niet in het gedrang worden gebracht door een functionele ongeschiktheid, welke ook de graad of de aard hiervan moge zijn. Een persoon met een handicap mag niet worden gezien als een voorwerp van specifieke maatregelen, maar als een burger met dezelfde rechten en mogelijkheden inzake zelfbeschikking, wiens wensen worden geëerbiedigd. En het Zweedse actieplan stelt verder: Diversiteit is belangrijk voor de democratie. De ontmoeting tussen personen met verschillende ervaringen en antecedenten laat toe uiteenlopende gezichtshoeken te weerspiegelen. Dit leidt trouwens tot politieke en andere beslissingen die vollediger en representatiever zijn. De overheid heeft op dit pun t een bijzondere verantwoordelijkheid ( ) Het is anti-economisch bepaalde maatschappelijke groepen uit te sluiten en het potentieel dat zij bieden niet te benutten. Het verwijderen van de hinderpalen die sommigen beletten bij te dragen tot de groei en de productie is bijgevolg een prioritaire taak. Al beschikte België tot in de jaren 60 over een voorsprong op de ander Europese landen, en heeft het Vlaamse gewest op dit ogenblik een voorsprong op de twee andere Gewesten van het land, toch worden wij door de afwezigheid van een globale bezinning ter zake aangespoord om aan de alarmbel te trekken. De toestand is niet hopeloos, maar het is tijd er werk van te maken. De personen met een handicap en de ouderen toelaten hun zelfstandigheid en hun autonomie te verwerven en te behouden, zal op termijn winst opleveren voor de samenleving, zowel op sociaal als op financieel vlak. De aanpassing of de aanpasbaarheid van openbare en privéplaatsen toelaten is voor de maatschappij bijgevolg geen kost maar een investering. In het kader van deze studie zullen wij deze beide groepen van de bevolking uiteraard niet vermengen. Het belang van een aanpassing of van de aanpasbaarheid van de openbare en de privéplaasten kadert echter wel met de wens van deze beide groepen om autonoom te worden. De gemeenschappelijke noemer van deze studie zal er bijgevolg in bestaan toe te laten om, via een geschikte aanpassing van de openbare en privéplaatsen, in te spelen op de vraag naar autonomie van twee bevolkingsgroepen met een gedeeltelijke, totale, of progressieve - vermindering van de optimale fysieke of zintuiglijke vermogens. In een eerste deel behandelen wij het thema van de demografische veroudering. Eerst zullen wij ingaan op de demografische aspecten, om nadien progressief het probleem van de huisvesting van de bejaarden te behandelen. De demografische veroudering is het vervolg van de stijgende levensverwachting en van de lagere vruchtbaarheidsgraad. We zullen de demografische veroudering vergelijken van de landen van de OESO, de Europese Unie, België en het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Zo zal onder meer blijken dat het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest het enige Belgisch Gewest is waar de gemiddelde leeftijd van de bevolking zal dalen of stabiel blijven. Wij zullen vaststellen dat desondanks toch een demografisch veroudering optreedt, aangezien de totale bevolking zal stijgen en de verjonging te wijten zal zijn aan de internationale migratie die zal leiden tot een exogene toename van de jonge bevolking. Vervolgens zullen wij het hebben over de gevolgen van de veroudering van de bevolking en over de noodzaak van de overheid om te anticiperen. Wij zullen zien, dat, in tegenstelling tot de andere landen, de institutionele opdeling van België in talrijke autonome entiteiten met bevoegdheden op 8

10 verschillende niveaus, ons land moeilijk zal toelaten ter zake afdoende globale oplossingen voor te stellen. De privésector zal trouwens een doorslaggevende rol moeten spelen en creativiteit aan de dag moeten leggen om producten aan te bieden die zo nauw mogelijk inspelen op de vraag van deze nieuwe doelgroep. De privésector alleen zal deze vraag echter niet kunnen bevredigen, onder meer wegens de hoge kosten voor de exploitatie van dit soort van projecten. Wij zullen bijgevolg pleiten voor publiek-private samenwerking, maar ook voor publiek-publieke samenwerking. Wij zullen zien dat de bejaarden er de voorkeur aan geven thuis ouder te worden, of in ieder geval, zo lang mogelijk in hun vertrouwde omgeving te blijven. In dat verband zullen wij de praktische gevolgen van de Angelsaksische benadering Aging in place onderzoeken op domeinen zoals thuishulp, zorg van lange duur of het zorgcontinuüm. Wij zullen trachten bepaalde factoren na te gaan die een invloed hebben op de beslissing om thuis ouder te worden of te verhuizen naar een rusthuis, waarbij wij zullen aangeven dat elk individueel geval verschillend is en dat de meeste gebeurtenissen die deze beslissing beïnvloeden niets te zien hebben met de wens van de betrokkene. Vervolgens zullen wij in het kort de toestand in de Verenigde Staten schetsen, een land waar de familiale banden en de grote afstanden de gezinshulp minder betrouwbaar hebben gemaakt. Ten dele in antwoord op dit verschijnsel, is de bejaardenindustrie gegroeid en biedt zij aan de gezinnen aantrekkelijker alternatieven aan dan het rusthuis en de traditionele home. Het Amerikaanse motto inzake vastgoedaanbod voor bejaarden is dus een diversifiëring, gebaseerd op de studie van de vraag. Wij hadden meer middelen willen aanwenden om precies te bepalen wat men dient te verstaan onder diversifiëring van het vastgoedaanbod voor bejaarden onder meer na een benchmarking tussen de Belgische, de Scandinavische en de Noord-Amerikaanse toestanden. Een dergelijke studie zou eveneens toegelaten hebben bepaalde denksporen te bepalen inzake financiering, zowel publiek als privé. Deze studie, die noodzakelijkerwijze grondig en gedetailleerd moet zijn, zou ons evenwel te ver hebben geleid en wij hopen ze kortelings te kunnen aanvatten. Vervolgens zullen wij ons buigen over de huisvesting van de bejaarden in de Europese Unie. Wij zullen vaststellen dat de bejaarden in de EU doorgaans in gewone woningen verblijven en dat zij hiervan meestal eigenaar zijn. Na een korte verplichte omweg via het beleid ter zake van de Belgische Federale Regering, zullen wij het hebben over het bejaardenbeleid in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Het vrij beperkte grondgebied van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest vormt een microkosmos van de Belgische institutionele complexiteit. Het hebben over het bejaardenbeleid is dus noodzakelijkerwijze complex, te meer daar dit onderwerp niet het voorwerp uitmaakt van een specifiek hoofdstuk in het Gewestelijk Ontwikkelingsplan (GEWOP). In het hoofdstuk over De oudere, komt het GEWOP moeilijk verder dan een algemene beginselverklaring. Vervolgens trachten wij een overzicht te geven van de verschillende onthaalinstellingen voor bejaarden bejaardentehuizen, residenties, rusthuizen, senioreries en van de bouwnormen die door de vergunningverlenende overheid worden toegepast. Ook hier zullen wij niet de mogelijkheid hebben om er in detail op in te gaan. Daarna zullen wij vaststellen dat in België erg weinig voorzieningen van niet-institutionele of niet-conventionele aard aanwezig zijn. Bij wijze van voorbeeld, zullen wij verwijzen naar de Abbeyfield-huizen en, na een hoofdstuk over de thuiszorg, zullen wij dit hoofdstuk afsluiten met een kort overzicht over de sociale huisvesting voor bejaarden in Europa. In een tweede deel, behandelen wij de specifieke problemen van de personen met een handicap. Hier is een voorafgaand wettelijk kader primordiaal, en wij zullen de bijzondere problemen in verband met de bouwsector slechts incidenteel behandelen. Dit gedeelte is hoofdzakelijk gewijd aan de definitie van bepaalde principes, zoals de non-discriminatie of duurzaam bouwen. Wij zullen eveneens aantonen dat personen met een handicap niet enkel rolstoelgebruikers zijn en dat een toegankelijkheidsbeleid rekening dient te houden met andere gehandicapten zoals slechtzienden of doven. Deze benadering beantwoordt aan de eensluidende vraag van de verschillende personen met een handicap, met dewelke wij in het kader van deze studie contact hadden. De aanpassing van de infrastructuur aan de personen met een andere mobiliteit dan het gemiddelde van de bevolking zal noodzakelijkerwijze dienen te geschieden via de aanvaarding van een tekst als 9

11 de Amerikaanse ADA. Na een onderzoek van de toestand in de Europese Unie, zullen wij natuurlijk heel wat aandacht besteden aan de bekende Angelsaksische tekst die door tal van regeringen beschouwd wordt als een voorbeeld. De meest recente Europese tekst ter zake is het Handvest van Madrid van 24 maart Dit handvest vat de visie van de personen met een handicap samen en stelt in het kader van het Europees jaar van de personen met een handicap in 2003 acties voor, gebaseerd op deze visie. Deze tekst stelt een algemene visie voor volgens dewelke de personen met een handicap niet meer worden beschouwd als doelgroepen voor liefdadigheid of als patiënten, maar als volwaardige burgers die volledig geïntegreerd zijn in de samenleving. Het handvest vraagt dat zo snel mogelijk een volledige wetgeving tegen de discriminatie wordt uitgevaardigd, waardoor de bestaande hinderpalen worden afgeschaft en nieuwe hindernissen worden vermeden, op gebieden zoals de toegang tot goederen en diensten, die personen met een handicap zouden beletten al hun vermogens tot sociale participatie en autonomie te ontwikkelen. In dit verband is de aanpassing van de infrastructuur primordiaal. Na de initiatieven in de Europese Unie te hebben onderzocht, gaan wij verder met België en het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, waarna wij besluiten met twee getuigenissen, de ene van een persoon met een handicap en de andere van een ouder van een persoon met een handicap. De beide getuigenissen worden gepubliceerd op verzoek van de groeperingen van personen met een handicap zelf, die alle van mening zijn dat men niet genoeg gesensibiliseerd is voor het probleem zolang men niet zelf gehandicapt is of een gehandicapt gezinslid heeft. Wij hopen dat deze beide getuigenissen, meer nog dan lange besluiten, zullen toelaten de lezer, zowel uit de overheid als uit privésector beter te sensibiliseren. Zonder een volledige lijst te willen geven van alle normen en ontwerpnormen of van de talrijke goede praktijken ter zake, wijden wij het derde en laatste deel van deze studie aan de toegankelijkheid en de mobiliteit. Eerder dan de toe te passen technische normen voor vastgoedprojecten te onderzoeken, om de aanpassing of de aanpasbaarheid ervan te verzekeren, wat eerder een bevoegdheid is van het Wetenschappelijke en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB), gaven wij er de voorkeur aan de elementen van deze problemen te behandelen, om aan te tonen dat het, via een bewuste actie van de overheid en de privésector, mogelijk is talrijke problemen in verband met de vermindering van de mobiliteit van bejaarden en of personen met een handicap op te lossen. In een eerste hoofdstuk zullen wij aantonen dat de mobiliteit een schakelfunctie vormt tussen autonomie en afhankelijkheid. Zich kunnen bewegen en verplaatsen, zowel binnen als buiten zijn woning, vormt dikwijls het verschil tussen autonomie en afhankelijkheid. Voor de bejaarden en/of de personen met een handicap, is mobiliteit onverbrekelijk verbonden met toegankelijkheid. De toegankelijkheid heeft bijvoorbeeld betrekking op de mogelijkheid van een persoon om toegang te krijgen tot een loket in het station, maar ook om ogenschijnlijk banale daden te stellen zoals het bedienen van schakelaars, het gebruik van het sanitair of de regeling van de verwarming. Het ontwerp en de uitvoering van installaties en van de infrastructuur die mobiliteit en toegankelijkheid bieden aan iedereen, dienen te geschieden in het kader van principes zoals het universeel ontwerp en het duurzaam bouwen. Het universeel ontwerp is een strategie die erin bestaat producten en omgevingen te ontwerpen en te bouwen, die zoveel mogelijk en op de meest zelfstandige en natuurlijk mogelijke wijze, toegankelijk, begrijpelijk en bruikbaar zijn voor allen zonder een beroep te moeten op oplossingen die een aanpassing of een speciaal ontwerp vergen. Precies zoals leefmilieueisen, maken de aspecten in verband met de toegankelijkheid van gebouwen en van de infrastructuur voor personen met een beperkte mobiliteit deel uit van het begrip duurzaam bouwen. Om duurzaam te zijn, moet een gebouw ook duurzaam zijn vanuit economisch standpunt. Het ontwerp en de bouw ervan moeten leiden tot een investering met een goede prijs-kwaliteit verhouding; zowel economisch zijn in het gebruik ervan als in het onderhoud, rekening houden met alle kosten, ook de externe kosten en zijn waarde behouden over een bepaalde tijd. Wij zullen ook aantonen dat enkel de economisch gerechtvaardigde toegankelijkheid deel uitmaakt van het begrip duurzaam bouwen. Vervolgens zullen wij ingaan op het aanpassen en de aanpasbaarheid van woningen, via de uitvoering van aangepaste werken, technische hulp of domotica. Voor de bejaarde of de persoon met een 10

12 handicap, kan de domotica een instrument zijn dat hem toelaat zijn omgeving te controleren, zijn afhankelijkheid, te verminderen en zelfs de opname in een instelling te voorkomen. In het volgend hoofdstuk gaan wij in op de netelige kwestie van de aanpassing van de overheidsinfrastructuur in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest, want al legt een stedenbouwkundig reglement de verplichting op openbare gebouwen toegankelijk te maken bij nieuwbouw of renovatie, toch bepaalt geen enkele tekst dat de wegen naar dit gebouw ook toegankelijk moeten zijn. In dit verband is de continuïteit van de verplaatsingsketen primordiaal: één enkele, soms zelfs minieme, tekortkoming in de keten volstaat om de verplaatsing onmogelijk te maken, en zelfs om de verplaatsing tot een ware val te maken voor de personen met een handicap. Quid met de infrastructuur van de NMBS en van de MIVB? Alvorens het specifiek probleem van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest te behandelen, dat het derde deel van deze studie besluit, lijkt het ons interessant de politiek te onderzoeken die Frankrijk sinds de jaren 70 volgt. Het blijkt dat dit land al ettelijke jaren beschikt over een overvloedige wetgeving en over erg gedetailleerde normen, maar dat de verplaatsingen van de personen met een handicap op de meeste wegen van het land een ware lijdensweg blijven. Een onderzoek van de oorzaken van deze mislukking zou de Brusselse beleidsmakers kunnen inspireren bij een eventuele herziening van de Titels IV en vooral VII van de Gewestelijke Stedenbouwkundige Verordening. 11

13 III. De vergrijzing van de bevolking In het jaar 1800 was de wereldbevolking, na jaar aanwezigheid van de mens op onze planeet, opgelopen tot 1 miljard. Nadien, in amper 100 jaar tijd, liep de wereldbevolking op tot 2 miljard personen, en nog eens honderd jaar later verdrievoudigde de bevolking tot 6 miljard 1 Ondanks deze klaarblijkelijke demografische boom, veroudert de bevolking van de ontwikkelde landen. De demografische veroudering of veroudering van een bevolking wijst op een progressieve wijziging van de leeftijdspiramide, die gekenmerkt wordt door een toename van de verhouding der ouderen in de maatschappij en een afname van het relatieve aandeel van de jongeren 2. Dit verschijnsel zal een diepgaande invloed hebben op de maatschappij zoals wij die kennen in het begin van de 21 ste eeuw. De bescherming van het leefmilieu is vandaag één van de hoofdbekommernissen van het politiek streven, maar de problemen in verband met de progressieve ommekeer van de leeftijdspiramide zullen de volgende decennia zeker de plaats innemen van de zorg voor het leefmilieu. Indien de huidige tendensen aanhouden, zal Italië in 2050 bijvoorbeeld plussers tellen voor één kind van minder dan 10 jaar oud. Dergelijke statistieken, die eveneens gelden voor ons land, slagen met verstomming. In 2000 was Italië het oudste land ter wereld, terwijl België op de zesde plaats kwam voor Duitsland, Frankrijk en Groot-Brittannië. In zijn studie Demografie, ruimtelijke ordening en duurzame ontwikkeling van de Belgische maatschappij merkt het Laboratoire de Démographie de l Université de Liège 3, op dat de demografen in België vreemd genoeg afwezig zijn in de debatten over duurzame of houdbare ontwikkeling. Is dit een bewuste wens om zich niet te binden in de grote maatschappelijke debatten, of wordt de demograaf uitgesloten uit deze problemen, hetzij omdat zijn bevoegdheden en zijn werk onvoldoende zichtbaar zijn, hetzij omdat men er van uit gaat dat de demografische dynamiek van onze zogenaamd ontwikkelde maatschappijen slechts een geringe invloed heeft op hun toekomstige ontwikkeling? De hedendaagse ingrijpende veranderingen van de demografische gedragingen en van de gezinsstructuren, de hedendaagse wijzigingen in de spreiding van de bewoning en van de mobiliteit, zijn van diepgaande aard. Hierdoor heeft de demografie een krachtige destabiliserende invloed, en de weerslag hiervan op de drie dimensies van de duurzame ontwikkeling - leefmilieu, sociaal en economisch - zijn verre van verwaarloosbaar. Indien deze demografische tendens aanhoudt, zal zij weldra haast elk domein van het economisch en politiek gebeuren beïnvloeden: de ouderen zullen voldoende talrijk zijn om hun vertegenwoordigers een meerderheid te bezorgen aan het hoofd van de democratische instellingen. De aanpassing van de maatschappij aan de behoeften van de ouderen zal een lonend politiek thema worden en de industrie zal zich aanpassen door een ruim gamma van producten aan te bieden aan de bejaarden, die langer en in betere gezondheid zullen leven. Dit is niet langer een politieke of economische fictie: in de Verenigde Staten is de industrie van Assisted living leven met assistentie dynamisch en goed georganiseerd. De vertegenwoordigers van deze bedrijfstak beschouwen zich als industriëlen zoals de andere en houden zich vooral bezig met het bevredigen van de behoeften van de 80-plussers via het aanbieden van performante systemen van CRM (relatie klant), aangepast aan de veeleisende klanten die verblijven in hun CCRC (continuing care retirement community - gemeenschappelijke instellingen voor bejaarden). Op het laatste tweejarig congres van de beroepsorganisatie van de industriëlen van Assited living (ALFA) te Boston in april 2002, behandelde de keynote speaker, de belangrijkste spreker op de eerste sessie, precies het thema van de verbetering van het klantenbeheer: hoe de klant bevredigen en dus zijn onderneming verbeteren - via vier, eenvoudig te realiseren, principes. Deze vier principes waren geformuleerd door een zelfstandige consulent 4, die deze s anderendaags kwam voorstellen in een onderneming uit de automobielsector en de dag nadien voor de kaderleden van een start-up van Silicon Valley. 12

14 Op dit zelfde congres was een sessie gewijd aan de uitvoering van een haalbaarheidsstudie met het oog op de realisatie van een vastgoedproject voor bejaarden. Gedurende anderhalf uur legden de sprekers de voorwaarden uit voor het succes van een dergelijk project. Eén van de sleutels tot succes was het uitvoeren van een voorafgaande marktstudie over de aard van het woningaanbod, de bijkomende diensten, de omgeving of de prijs: probeer nie t 75-jarigen te interesseren voor een project dat opgevat is voor 85-jarigen, zij zullen geen zin hebben om samen te wonen met die oudjes en uw project zal de mist ingaan. Rekening houdend met de tijd die nodig is voor de uitvoering van de projecten, bestond een andere sleutel voor succes erin zo goed mogelijk de toekomstige vraag in te schatten zonder te allen prijze tegemoet te komen aan de wensen die de overheid ter zake formuleert, because the governement is not the customer (de overheid is niet de klant). Merken we in dit verband op dat het dynamisme van de Amerikaanse bejaardenindustrie in schril contrast staat tot het bureaucratisch kluwen van het Federaal Ministerie van huisvesting (HUD), waarvan de vertegenwoordigers, tijdens hun interventies, niet sterk geïnteresseerd lijken te zijn in de projecten die zij opzetten in samenwerking met privépartners. Het is niet de bedoeling in dit hoofdstuk alle aspecten van deze problemen te behandelen: alleen al de dynamische ontwikkeling van de projecten van assisted living leven met assistentie in de Verenigde Staten komen in aanmerking voor een studie van 200 bladzijden, onder meer om na te gaan in welke mate zulks zou kunnen worden toegepast in België en in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. Wij zullen ons er dan ook toe beperken enkele bakens te plaatsen in deze uitgebreide documentatie. In dit hoofdstuk zullen wij ingaan op de demografische en economische problemen van de veroudering van de bevolking, en op de uitdagingen op het gebied van het vastgoed die hieruit voortvloeien. Wij zullen een afzonderlijk hoofdstuk wijden aan de toegankelijkheid, mobiliteit en technische aanpassing van de woningen, een materie waar de noden van de bejaarden en van de personen met een handicap kunnen samenvallen. De statistieken waarvan wij gebruik zullen maken zijn afkomstig van verschillende bronnen: OESO, Eurostat, NIS en Planbureau en zijn niet steeds wetenschappelijk vergelijkbaar. De ene keer wordt de drempel van de ouderen vastgesteld op 60 jaar, de andere keer op 65 jaar. Bovendien zijn de nationale statistieken inzake gezondheidszorg van lange duur of handicaps sterk verschillend van land tot land. De vooruitzichten inzake bevolkingsontwikkeling en vergrijzing verschillen overigens sterk naargelang van de geraadpleegde bronnen. Deze verschillen hebben natuurlijk alles te maken met de ontwikkeling op lange termijn van criteria die noodzakelijkerwijze variabel en evolutief zijn. Zoals in onze vorige studies, zullen wij er ons bijgevolg toe beperken deze statistieken te gebruiken om de grote tendensen te bepalen, en niet om een juiste wetenschappelijke vergelijking te maken. In de meeste gevallen zijn deze tendensen wel gelijklopend. A. Demografische gegevens 1. Inleiding De snelle groei van het aantal en van het aandeel van de ouderen in de geïndustrialiseerde landen tot het midden van de 21 ste eeuw heeft 2 oorzaken: in de eerste plaats, een structurele wijziging die bepaald wordt door de toeneming van de levensverwachting, d.w.z dat steeds meer leden van elke generatie, die aanvankelijk hetzelfde aantal personen telt, de pensioenleeftijd bereiken, en dat diegenen die de pensioenleeftijd bereiken bovendien heel wat langer leven dan voordien; vervolgens, de geringe vruchtbaarheidsgraad. 13

15 Dit verschijnsel treft in het bijzonder de ontwikkelde landen, allemaal landen met een oudere bevolking, waarvan de veroudering de laatste decennia sterk toenam. Zonder in detail te treden, kunnen wij nochtans opmerken dat, in tegenstelling tot wat velen denken, de ommekeer van de leeftijdspiramide volgens sommigen ook progressief terrein wint in de ontwikkelingslanden 5. In 2025 zullen de ouderen in Azië en Latijns-Amerika 15% vertegenwoordigen van de totale bevolking, tegen 8% in De onderstaande tabel is overgenomen uit het document An Aging world : 2001, gepubliceerd door het Amerikaans statistisch agentschap in november Merken we op dat België in 2000 het zesde oudste land ter wereld was. 14

16 2. De toename van de levensverwachting De gemiddelde levensverwachting is gestegen dankzij de verbetering van de levensstandaard, de gezondheidszorg en de voeding: in de OESO-landen steeg zij van 66 jaar in 1960 tot 76 jaar vandaag. De bejaarden leven bovendien steeds langer zonder handicaps en hun inkomen laat hen toe beter te genieten van hun opruststelling. De toename van de levensverwachting en de verbetering van het inkomen van de bejaarden gedurende de afgelopen 30 jaar vormen vermoedelijk de grootste wijzigingen die ooit werden verwezenlijkt in een vergelijkbare periode. En over 30 a 50 jaar bieden de innovaties op het vlak van de biotechnologie en van de microprocessoren voor medische doeleinden, die momenteel in een experimentele fase zijn, andermaal uitzicht op een nieuwe verlenging van de levensverwachting met 10 jaar of meer 8. De onderstaande tabel bevat ter zake de recentste gegevens van de OESO. Levensverwachting (jaren) bij geboorte Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen Mannen Duitsland 72,4 66,9 73,6 67,2 76,6 69,9 79,0 72,7 80,5 74,5 Australië 73,9 67,9 74,2 67,4 78,1 71,0 80,1 73,9 81,5 75,9 Oostenrijk 71,9 65,4 73,4 66,5 76,1 69,0 78,9 72,3 80,9 74,7 België 73,5 67,7 74,2 67,8 76, ,1 72,4 81,1 74,8 Denemarken 74,1 70,3 75,7 70,8 77,3 71,2 77,7 72,0 78,6 73,7 Spanje 72,2 67,4 75,1 69,6 78,6 72,5 80,5 73,4 82,2 74,8 Verenigde Staten 73,1 66,6 74,7 67,1 77,4 70,0 78,8 71,8 79,5 73,8 Finland 71,6 64,9 77,8 69,2 78,9 70,9 80,8 73,5 Frankrijk 73,6 67,0 75,9 68,4 78,4 70,2 80,9 72,7 82,2 74,6 Griekenland 70,7 67,5 73,6 70,1 76,6 72,2 79,4 74,6 79,4 74,6 Hongarije 70,1 65,9 72,1 66,3 72,7 65,5 73,7 65,1 75,2 66,1 Ierland 71,8 68,5 73,2 68,5 75,0 69,5 77,6 72,1 79,1 73,5 IJsland 75,0 70,7 77,3 71,2 79,7 73,7 80,3 75,7 81,5 77,0 Italië 77,4 70,6 80,0 73,5 Japan 70,2 65,3 74,7 69,3 78,8 73,4 81,9 75,9 84,0 77,2 Luxemburg 71,9 66,1 73,9 67,0 75,1 68,0 78,5 72,3 80,5 73,7 Mexico 59,5 56,2 63,6 59,7 70,0 64,0 74,0 68,8 77,0 72,4 Noorwegen 75,8 71,3 77,3 71,0 79,2 72,3 79,8 73,4 81,3 75,5 Nieuw-Zeeland 73,9 68,7 74,6 68,3 76,3 70,0 78,3 72,4 80,4 75,2 Nederland 75,4 71,5 76,5 70,8 79,2 72,5 80,1 73,8 80,7 75,2 Polen 70,6 64,9 73,3 66,6 74,4 66,0 75,5 66,5 77,3 68,9 Portugal 67,2 61,7 71,0 65,3 67,7 77,9 70,9 78,8 71,7 Verenigd Koninkrijk 74,2 68,3 75,2 68,6 77,0 71,0 78,5 72,9 79,7 74,8 Republiek Tsjechië 73,4 67,9 73,0 66,1 73,9 66,8 75,4 67,6 78,1 71,1 Slowakije 72,7 68,4 72,9 66,7 74,3 66,8 75,4 66,6 76,7 68,6 Zwitserland 74,1 68,7 76,2 70,3 78,8 72,3 80,9 74,0 82,5 76,5 Zweden 74,9 71,2 77,1 72,2 78,8 72,8 80,4 74,8 81,9 76,9 Turkije 50,3 46,3 56,3 52,0 60,3 55,8 69,0 64,4 71,0 66,4 Bron: Eco-Santé, OESO 2001 Volgens de cijfers van Eurostat van 7 augustus 2002, bedraagt de levensverwachting in de EU 81 jaar voor vrouwen en 75 jaar voor mannen - wat kadert met het door de OESO voor België vermelde gemiddelde in In 2001 bedroeg de levensverwachting bij geboorte in de EU gemiddeld in 81,4 jaar voor vrouwen (tegen 77,2 jaar in 1980) en 75,3 jaar voor de mannen ( tegen 70,5 jaar in 1980). De levensverwachting was het langst in Frankrijk voor de vrouwen (83,0 jaar) en in Zweden voor de mannen (77, 5 jaar). Ierland was het land met de laagste levensverwachting, zowel voor vrouwen (78,5 jaar ) als voor mannen (73,0 jaar) 9. De levensverwachting neemt wel erg snel toe (2,5 jaar om de tien jaar, en op dit moment 4 maanden per jaar). Merken we op dat de bijkomende levensjaren jaren zijn die worden doorgebracht in een goede gezondheid (toeneming van de levensverwachting zonder ongeschiktheid), en dat deze toename van de levensverwachting voornamelijk te danken is aan de steeds hogere ouderdom die de bejaarden bereiken ( terwijl de belangrijkste oorzaak vroeger de vermindering van de kindersterfte was) De geringe vruchtbaarheidsgraad 15

17 De veroudering van de bevolking is eveneens een gevolg van de lage vruchtbaarheidsgraad. In de landen van de OESO, telt men gemiddeld 1,6 kinderen per vrouw, en in landen zoals Italië, Spanje en de Tsjechische Republiek, bedraagt het gemiddelde ongeveer 1,1 à 1,2 kinderen per vrouw: cijfers die heel wat lager zijn dan de 2,1 kinderen die nodig zijn voor de instandhouding van de bevolking De verwachte bevolkingsontwikkeling a) De geïndustrialiseerde landen Door de verlenging van de levensverwachting en de geringe vruchtbaarheidsgraad zal het aandeel van de beroepsbevolking in de totale bevolking dalen, in het bijzonder vanaf In de landen van de OESO zou de afhankelijkheidgraad, de verhouding tussen het aantal 65-plusser en het aantal personen tussen 20 en 64 jaar, de vijf volgende decennia verdubbelen en haast 50% belopen. In bepaalde grote Europese landen en in Japan, dat progressief één van de oudste landen ter wereld zal worden 12, worden nog sterkere stijgingen van die verhouding verwacht. De twee volgende tabellen tonen aan dat de wereldbevolking van de meest ontwikkelde landen zich stilaan zal stabiliseren tot op het peil van het jaar 2000 Bevolking van 65 jaar en ouder. % van de totale bevolking Duitsland 15,5 15,6 15,7 15,9 16,1 16,4 Australië 8,5 8,3 9,6 11,2 11,9 12,0 12,1 12,1 12,2 12,3 Oostenrijk 12,0 14,1 15,4 14,9 15,1 15,2 15,3 15,3 15,4 15,5 België 12,0 13,4 14,4 14,9 15,9 16,1 16,3 16,6 16,8 17,0 Canada 7,5 7,9 9,4 11,3 12,0 12,1 12,2 12,4 12,5 12,6 Korea 3,3 3,3 3,8 5,0 5,7 6,0 6,2 6,5 6,8 7,1 Denemarken 10,6 12,3 14,4 15,6 15,3 15,2 15,1 15,1 15,0 15,0 Spanje 8,2 9,8 10,7 13,8 15,3 15,6 16,0 16,3 16,7 17,0 Verenigde Staten 9,2 9,8 11,2 12,4 12,5 12,4 12,4 12,4 12,3 12,3 Finland 7,2 9,2 12,0 13,4 14,2 14,4 14,5 14,6 14,8 14,9 Frankrijk 11,6 12,9 14,0 14,0 15,1 15,3 15,5 15,7 15,8 16,0 Griekenland 8,3 11,1 13,1 13,7 15,6 16,0 16,4 16,8 17,2 17,6 Hongarije 9,0 11,6 13,4 13,3 14,1 14,2 14,3 14,5 14,6 14,6 Ierland 11,2 11,2 10,7 11,4 11,4 11,4 11,4 11,4 11,3 11,3 IJsland 8,0 8,9 9,9 10,6 11,3 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Italië 9,3 10,9 13,1 15,3 16,6 16,9 17,2 17,5 17,8 18,1 Japan 5,7 7,1 9,0 12,0 14,6 15,1 15,6 16,2 16,7 17,2 Luxemburg 10,8 12,5 13,5 13,4 14,0 14,1 14,2 14,3 14,3 14,4 Mexico 4,6 4,3 3,8 4,0 4,3 4,4 4,4 4,5 4,6 4,7 Noorwegen 11,1 12,9 14,8 16,3 15,9 15,8 15,7 15,6 15,5 15,4 Nieuw-Zeeland 8,6 8,5 10,0 11,1 11,5 11,6 11,6 11,6 11,7 11,7 Nederland 9,0 10,2 11,5 12,8 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 Polen 5,8 8,2 10,1 10,1 11,1 11,3 11,5 11,7 11,9 12,1 Portugal 8,0 9,2 10,5 13,6 14,6 14,8 15,0 15,2 15,4 15,6 Verenigd Koninkrijk 11,7 12,9 15,1 15,7 15,7 15,7 15,7 15,7 15,7 15,8 Republiek Slowakije 6,7 9,2 10,4 10,3 10,9 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Tsjechische republiek 8,8 12,1 13,4 12,5 13,2 13,4 13,5 13,6 13,7 13,8 Zwitserland 10,1 11,4 13,8 14,3 14,9 15,1 15,3 15,5 15,8 16,0 Zweden 12,0 13,7 16,3 17,8 17,5 17,4 17,4 17,4 17,4 17,4 Turkije 3,5 4,4 4,7 4,3 5,0 5,2 5,4 5,5 5,6 5,8 Bron : Eco-Santé, OESO 2002 Verwachtingen inzake ontwikkeling van de wereldbevolking Meest ontwikkelde landen (in duizenden) Bron : Verenigde Naties, 2001 De meest ontwikkelde landen omvatten geheel Europa, Noord-Amerika, Australië, Nieuw-Zeeland en Japan b) De Europese Unie In Europa zal de bevolking afnemen en verouderen. De onderstaande tabel, overgenomen uit de vooruitzichten van de Verenigde Naties, toont dit duidelijk aan. 16

18 Tussen 2000 en 2040 zal het aantal 65-plussers 2 tot 2,5 maal stijgen en het aantal 80-plussers verdrievoudigen. Tegelijkertijd zal het aandeel van de vrouwen, die de theoretische leeftijd hebben om kinderen te krijgen, in de totale vrouwenbevolking dalen van 50% tot 35%. Demografisch profiel Europa Gemiddelde variante Bevolking (duizenden) Mannelijke bevolking (duizenden) Vrouwelijke bevolking (duizenden ) Bevolkingsratio volgens geslacht (mannen voor 100 vrouwen) Percentage leeftijd 0-4 (%) Percentage leeftijd 5-14 (%) Percentage leeftijd (%) Percentage 60 plussers (%) Percentage 65 plussers (%) Percentage 80 plussers (%) Percentage vrouwen jaar (%) Gemiddelde leeftijd (jaren) Bevolkingsdichtheid (per km²) Bron: Secretariaat Verenigde Naties, World Population Prospects: The 2000 Revision and World Urbanization Prospects: The 2001 Revision De onderstaande tabel toont de resultaten van een onderzoek van Eurostat over de bevolkingsaanwas of afname in Bevolkingsaanwas of -afname in Europa in 2001 Bevolking Geboorten Overlijdens Natuurlijke Migratie Totale Bevolking op levenden aangroei saldo voor toename op voor inwoners voor voor In duizenden inwoners inwoners inwoners inwoners in duizenden Duitsland ,2 1, België ,4 10,3 1 1,8 2, Denemarken ,2 10,9 1,3 2,1 3, Griekenland ,1 9,5 0,6 2, Spanje ,1 8,7 1,4 6,2 7, Frankrijk ,1 8,9 4,1 1 5, Ierland ,6 7,5 7,1 5,2 12, Italië ,4 9,3 0,1 2, Luxemburg ,4 8,3 4,1 9 13,1 447 Nederland ,5 8,7 3,8 3,3 7, Oostenrijk ,3 9,3 0,1 2,2 2, Portugal ,2 10,2 1 4,9 5, Finland ,8 9,3 1,5 1,2 2, Zweden ,2 10,6-0,4 3, Verenigd Koninkrijk ,2 10,2 1 2,6 3, IJsland ,3 6,1 8,1 5,6 13,7 287 Liechtenstein 33 12, ,1 33 Noorwegen ,6 9,7 2,9 2,7 5, Zwitserland ,2 8,3 1,9 5,5 7, Bulgarije ,4 13,6-5,2 0-5, Cyprus ,1 8,6 3,5 5,2 8,7 677 Tsjechische Republiek ,8 10,4-1,6-0, Estland ,3 13,6-4,3 0-4, Hongarije ,8 13-3,2 0-3, Letland ,3 13,8-5,6-0,6-6, Litouwen ,5 10,8-2,3-0,9-3, Malta ,2 7,6 2,6 1,3 3,9 384 Polen ,4 9,4 0-0,4-0, Roemenië ,5 11,2-1,7 0-1, Slowakije ,5 9,6-0,1 0,1 0, Slovenië ,8 9,1 0,7 1,9 2, Bron : Eurostat,

19 c) België Volgens het NIS 13, was men er enkele jaren geleden nog van overtuigd dat de Belgische bevolking na een lichte toename tot 2020, in 2050 zou dalen tot 10 miljoen inwoners. Recentere gegevens over het sterftecijfer, de vruchtbaarheid en de migratorische bewegingen, hebben het Instituut er toe genoopt zijn vooruitzichten aan te passen. Het NIS en het Planbureau verwachten nu dat de bevolking toeneemt tot 2040 en nadien lichtjes afneemt: 10,53 miljoen in 2010; 10,72 miljoen in 2020; 10,89 miljoen in 2030; 10,96 miljoen in In 2043 zou met 10,97 miljoen en piek worden bereikt. Nadien zou de bevolking nauwelijks afnemen, en in ,95 miljoen bedragen. Zoals in de meeste andere geïndustrialiseerde landen, hebben de generaties van de babyboom tot nu toe de veroudering van de Belgische bevolking vertraagd; maar diezelfde generaties zullen het vergrijzingsproces vanaf 2005 versnellen zodra zij de pensioenleeftijd bereiken. Tevens werd de veroudering in België de afgelopen jaren vertraagd door het feit dat de generaties die de leeftijd van 60 jaar bereiken niet zo talrijk waren, wegens de directe of indirecte gevolgen van de twee wereldoorlogen. (1) De bevolking blijft verouderen In tegenstelling tot de internationale statistieken die doorgaans de leeftijd van 65 jaar als definitie nemen voor het begrip ouderen, maken het NIS en het Planbureau gebruik van de drempel van 60 jaar. In 2000 vertegenwoordigden de Belgische 60-plussers 22% van de bevolking. In 2010 zal dat 24% zijn, 27% in 2020 en 31% in Het is pas nadien dat de veroudering minder snel zal vorderen: 32% van de bevolking zal 60 jaar oud of ouder zijn in 2040, 33% in Vlaanderen veroudert in sterkere mate. Momenteel is slechts 22% van de Vlamingen 60 jaar of ouder, maar in 2050 zal dat al 34% zijn. De veroudering van de Brusselaars gaat minder snel: van 21% tot 27% in Wallonië neemt een middenpositie in met 21% in 2000 en 31% in Niet enkel blijft de bevolking verouderen, maar bovendien stijgt ook de bereikte leeftijd, wat inhoudt dat er steeds meer hoogbejaarden zullen zijn. Zo zal het aantal zestigers tussen 2000 en 2050 stijgen met een kwart, dat van zeventigers met meer dan een derde, dat van de tachtigers zal zelfs verdrievoudigen en dat van de negentigers verviervoudigen. Zo zullen er in 2050 negenmaal meer honderdjarigen zijn. Op dit ogenblik zijn dat er minder dan 1000, maar in 2050, zullen dat er meer dan 8000 zijn. De leeftijdspiramides en de demografische vooruitzichten op de onderstaande grafiek tonen een progressieve kentering aan, tot bijna een ommekeer in Zij zijn overgenomen uit de internationale databank van het Amerikaans Statistische agentschap

20 (2) Het gewicht van de gewesten ondergaat wijzigingen Nog steeds volgens het NIS, wonen er op de 100 Belgen 58 in Vlaanderen, 33 in Wallonië en 9 in Brussel. Aangezien de bevolking in Vlaanderen minder snel toeneemt, zal deze verhouding veranderen. Tussen 2000 en 2050 zal de Brusselse bevolking toenemen met 14%, de Waalse met 13% et de Vlaamse met amper 2%. In Vlaanderen zal de piek van de curven sneller worden bereikt. In Wallonië zal de bevolking stijgen van 3,35 miljoen tot 3,78 miljoen in Ook Brussel (de 19 gemeenten) zal een sterke verhoging noteren. Kort na 2010 zal de kaap van het miljoen worden overschreden, en in 2050 zullen er 1,11 miljoen Brusselaars zijn. Dit betekent dat het demografisch gewicht van Vlaanderen zal afnemen in verhouding tot dat van Wallonië en Brussel. In 2050, zullen er op 100 Belgen 55 Vlamingen zijn, 35 Walen en 10 Brusselaars. De Vlaamse bevolking veroudert sterker. Zowel tussen 1981 en 1991 als tussen 1991 en 2001, is de gemiddelde leeftijd met bijna 2 jaar gestegen. De gemiddelde Waal is bijna 1 jaar jonger dan de gemiddelde Vlaming. Nog in Wallonië is de gemiddelde leeftijd de twee voorbije decennia toegenomen met respectievelijk 1 en 1,2 jaar. Het profiel van de Brusselaar is ietwat verschillend. In de plaats van te verouderen, verjongt de bevolking van het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest. In 10 jaar tijd daalde de gemiddelde leeftijd inderdaad met 6 maanden. Dit is vooral te danken aan de verjonging van de vrouwelijke bevolking (-0,8 jaar), terwijl de gemiddelde leeftijd van de mannen min of meer op hetzelfde peil bleef. De verjonging van Brussel is voornamelijk te danken aan de internationale migratie die leidt tot een exogene toeneming van de jonge bevolking. Globaal genomen, wordt het fenomeen van de veroudering van de autochtone bevolking zowel vastgesteld in het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest als in de andere steden van het land. (3) Een oudere bevolking in de grote steden 19