Op naar de Groene Vlag van Eco-Schools

Transcriptie

1 Op naar de Groene Vlag van Eco-Schools Handboek voor Eco-teams Schooljaar Eco-Schools wordt in Nederland gecoördineerd door SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School

2 COLOFON Titel Handboek voor Eco-teams Schooljaar Auteurs Vormgeving en opmaak Bronvermelding Feedback Anne Remmerswaal (SME) Anna Vanderveen (SME) Hak van Nispen tot Pannerden (SME) Samantha van Meurs (SME) Anna Vanderveen (SME) Dit handboek is eigendom van SME, nationaal coördinator van het door de Verenigde Naties erkende programma Eco-Schools. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden gebruikt zonder voorafgaande toestemming van SME. Dit handboek wordt ieder schooljaar geactualiseerd. Feedback is daarom van harte welkom. Je kunt je reacties kwijt bij Anne Remmerswaal via Eco-Schools wordt gecoördineerd door SME. Wij, de mensen van SME zijn ervan overtuigd dat mensen het verschil gaan maken richting een duurzame toekomst. Vanuit SME brengen wij deze mensen in beweging. Dit doen we door ze te stimuleren om binnen hun eigen situatie stappen te zetting richting duurzaam denken en doen. Eco-Schools is één van de programma s die we daarvoor vanuit de afdeling Onderwijs coördineren. Handboek Kijk voor voor meer Eco-teams informatie Schooljaar op

3 VOORWOORD Beste leden van het Eco-team op jullie school, Voor je ligt de allereerste versie van het handboek voor Eco-teams die in Nederland meedoen aan Eco- Schools. Eco-Schools is het internationale, door de Verenigde Naties erkende keurmerk voor duurzame scholen, waaraan wereldwijd ruim scholen uit 69 landen verbonden zijn. In Nederland richt het programma zich op het PO, VO en MBO en doen nu bijna 150 scholen mee. Eco-Schools is er om jullie te ondersteunen in het verduurzamen van jullie school. Vanuit Eco-Schools Nederland leveren we materialen en producten waarvan jullie gebruik kunnen maken. Verder worden jullie ondersteund door jullie eigen begeleider. In de startbrief is aangegeven wie jullie begeleider is. Alle producten die we vanuit Eco-Schools Nederland ontwikkelen, zijn erop gericht om jullie zo goed mogelijk te helpen om de veranderingen binnen jullie school vorm te geven. Dit handboek dient daarbij als instructie en naslagwerk. We vertellen je meer over wat Eco-Schools is (hoofdstuk 1), op welke filosofie Eco-Schools is gebaseerd (hoofdstuk 2), hoe we landelijk georganiseerd zijn (hoofdstuk 3) en hoe deelname van scholen er formeel uitziet (hoofdstuk 4). Maar bovenal behandelen we in dit handboek de verschillende stappen die jullie als Eco-team van jullie school gaan doorlopen. We geven per stap praktische tips, geven inzicht in de kansen, mogelijkheden en valkuilen en laten zien waarop de certificering met het Eco-Schoolskeurmerk gebaseerd is. Zo kunnen jullie gericht toewerken naar het Bronzen en Zilveren certificaat en de Groene Vlag van Eco-Schools. Je hoeft dit document niet van voor tot achter door te spitten. Gebruik de verschillende onderdelen vooral op het moment dat jullie eraan toe zijn! Ieder jaar zullen we dit handboek herzien op basis van de laatste inzichten en ervaringen van Eco-teams. Jullie reacties en input zijn dan ook van harte welkom via Heel veel plezier en succes met de uitvoering van Eco-Schools op jullie school! Hartelijke groet, het team van Eco-Schools Nederland Hak van Nispen tot Pannerden, Anna Vanderveen, Roald Severens, Anne Remmerswaal en Lydia Haafkens Utrecht, 11 oktober 2018 SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 2

4 Handboek voor Eco-teams Schooljaar

5 SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 4

6 INHOUDSOPGAVE Colofon... 1 Voorwoord... 2 Inhoudsopgave Over Eco-Schools Keurmerk en programma Zevenstappenplan Tien thema s De filosofie van Eco-Schools Student-led change Volwassenheidsniveaus van een duurzame school Integrale benadering van duurzaamheid Duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG s) Burgerschap en 21 e -eeuwse vaardigheden Certificering Waarom een proceskeurmerk? Het nut van certificering en audits Auditmomenten Criteria Organisatie en rollen Eco-Schools Nederland (SME, afdeling Onderwijs) Scholen Uitvoeringspartners Supporters Abonnementsmodel Jaarlijkse deelnamekosten Inschrijfgeld Aanmelding Handboek voor Eco-teams Schooljaar

7 7. De zeven stappen Stap 1. Eco-team vormen Stap 2. Eco-scan uitvoeren Stap 3. Actieplan maken en uitvoeren Stap 4. Monitoren en evalueren Het Bronzen certificaat Stap 5. Curriculum Het Zilveren certificaat Stap 6. Informeren en betrekken Stap 7. Eco-code maken De Groene Vlag Na de eerste Groene Vlag Uitgangspunt Verschil met het traject naar de eerste Groene Vlag Begeleiding Vragenlijsten Het behalen van de volgende Groene Vlag Bijlagen Bijlage 1. Begrippenlijst en schrijfwijze Bijlage 2. Deelnamevoorwaarden Bijlage 3. Criteria SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 6

8 1. OVER ECO-SCHOOLS 1.1. KEURMERK EN PROGRAMMA Eco-Schools is zowel een programma als een keurmerk: scholen die met succes deelnemen aan het Eco- Schoolsprogramma, worden daarvoor beloond met het Eco-Schoolskeurmerk: de Groene Vlag. De Groene Vlag is hét internationale keurmerk voor duurzame scholen. Een school die in het bezit is van de Groene Vlag van Eco-Schools, werkt aan het verankeren van duurzaamheid in het denken en doen van leerlingen, docenten en de school als geheel. Eco-Schools is daarmee niet alleen een keurmerk, maar biedt ook een programma om duurzaamheid op gestructureerde wijze op te nemen in het DNA van de school. Het programma is door de Verenigde Naties erkend als een leidend programma in het realiseren van onderwijs voor duurzame ontwikkeling. Wereldwijd werken maar liefst scholen uit 69 landen met de methodiek. Leerlingen vervullen daarbij een centrale rol, want Eco-Schools is student-led change. Leerlingen centraal Kern van de aanpak van Eco-Schools is dat leerlingen en docenten de school van binnenuit verduurzamen ( student-led change ). Leerlingen worden geactiveerd om hun leer- en leefomgeving te onderzoeken en aan de slag te gaan met concrete acties en maatregelen om deze (steeds verder) te verduurzamen. Betekenisvol onderwijs Eco-Schools biedt een programma dat zorgt voor betekenisvol duurzaam onderwijs. De leerlingen voelen zich mede-eigenaar van het proces. Ze ervaren dat zij, in hun eigen leer- en leefomgeving, het verschil kunnen maken. Docenten begeleiden het duurzame veranderproces en directies creëren de juiste voorwaarden waarbinnen duurzame ontwikkeling kan plaatsvinden. Zo wordt gezamenlijk gewerkt aan een gezonde en duurzame leer-, leef- en werkomgeving! Het programma helpt jullie om afzonderlijke projecten onder één vlag te brengen en bevordert daarmee een integrale aanpak van duurzaamheid op school ( whole-school approach ). Duurzaamheid wordt zo stap voor stap verankerd in onderwijs, de organisatie en de omgeving van de school. Duurzaamheid wordt iets om trots op te zijn, mee naar buiten te treden en onderdeel te laten zijn van de schoolidentiteit. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

9 1.2. ZEVENSTAPPENPLAN Eco-Schools werkt volgens een Zevenstappenplan. Geholpen door deze stappen werkt jullie Eco-team toe naar hét internationale, door de Verenigde Naties erkende keurmerk voor duurzame scholen: de Groene Vlag. Deze aanpak is wereldwijd hetzelfde. Het traject naar de eerste Groene Vlag duurt circa twee jaar. In het traject naar de eerste Groene Vlag vinden in Nederland bovendien audits voor het Bronzen en Zilveren certificaat plaats, na de afronding van respectievelijk stap 4 en 5. Dit is grafisch weergegeven in Figuur 1. In hoofdstuk 7 gaan we uitgebreid in op wat de stappen inhouden, wat er van de school wordt verwacht en welke rol de begeleider hierbij vervult. Na het behalen van de eerste Groene Vlag stopt het niet. Het Zevenstappenplan blijft een hulpmiddel om jullie school steeds verder te verduurzamen en elke twee jaar krijgt de school opnieuw een keuring waarin jullie haar voortgang kunnen laten zien. In hoofdstuk 8 gaan we in op het traject na de eerste Groene Vlag en hoe dit afwijkt van de eerste jaren van deelname aan Eco-Schools. Figuur 1: De zeven stappen van Eco-Schools Figuur 2: De tien thema's van Eco-Schools 1.3. TIEN THEMA S Nulmeting De zeven stappen van Eco-Schools staan vast, maar de inhoud is vrij. Daarin kunnen jullie als Eco-team zelf keuzes maken. Eco-Schools richt zich op tien verschillende thema s; zie Figuur 2. Met de Eco-scan (stap 2) brengen jullie in kaart hoe de school het doet op verschillende thema s. Het gaat dan zowel om het gedrag van leerlingen en medewerkers, als om de bedrijfsvoering van de school. Kies je focus Je wordt niet gevraagd om aan alle thema s tegelijk te werken. Met het Eco-team kies je, op basis van de nulmeting met de Eco-scan en de interesse van leerlingen, welke (twee of drie) thema s de school oppakt. Bij voorkeur zijn dat thema s die zichtbaar zijn, passen bij wat er speelt in jullie school en de omgeving van de school. Het gaat er primair om dat de thema s worden opgepakt met aandacht voor handelingsperspectief van leerlingen en docenten. De nadruk in acties en maatregelen moet dus vooral liggen op onderwijs en gedrag. Wil jullie school specifiek aan de slag met de verduurzaming van de bedrijfsvoering? Doe dan mee met het project Eco-Schools Facilitair, dat zich richt op schoolleiders, directeuren en facilitaire medewerkers. Kijk voor meer informatie op SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 8

10 2. DE FILOSOFIE VAN ECO-SCHOOLS In dit hoofdstuk gaan we dieper in op een aantal uitgangspunten van Eco-Schools en op onze visie op het leerproces en veranderproces binnen Eco-Scholen. We beginnen met het belangrijkste principe van Eco- Schools: student-led change. Vervolgens gaan we in op de volwassenheidsniveaus van een duurzame school en onze visie op een integrale benadering van duurzaamheid. Ten slotte plaatsen we Eco-Schools in een breder kader, namelijk dat van de duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG s) en van burgerschap en 21 e - eeuwse vaardigheden STUDENT-LED CHANGE Leerlingen centraal Het belangrijkste uitgangspunt van Eco-Schools is student-led change. Dit betekent dat de leerlingen een centrale rol spelen in de veranderingen die de school realiseert rond duurzaamheid. Ze vormen de kern van het Eco-team, de werkgroep die de veranderingen in de school aanjaagt en coördineert. Hiermee is Eco- Schools een programma dat een verandering van onderaf aanmoedigt en stimuleert (bottom-up). Wanneer leerlingen zelf beslissingen nemen en veranderingen realiseren, ervaren ze dat zij het verschil kunnen maken, zowel in hun eigen leven als op school. Het resultaat is een leerling die zich in staat voelt om een bijdrage te leveren aan een duurzame wereld: een leerling die het vertrouwen, de wil én het vermogen heeft om invloed te hebben. Dit wordt ook wel empowerment genoemd, en kan vertaald worden als het losmaken van duurzame veranderkracht. Empowerment staat lijnrecht tegenover de onmacht die leerlingen kunnen voelen wanneer zij geconfronteerd worden met de grote en complexe problemen rond duurzaamheid. Wanneer het lukt om leerlingen centraal te stellen, zullen zij zich bovendien meer eigenaar gaan voelen van de school en hun eigen leerproces. Gelijkwaardig zoeken naar duurzaamheid Dit effect is het grootst wanneer leerlingen ruimte krijgen om zelf initiatief te nemen, wanneer hun mening en adviezen serieus genomen worden, en ze op gelijkwaardige manier behandeld worden. In scholen waar het principe van student-led change goed van de grond komt, zien we dat leerlingen een actieve rol hebben binnen het Eco-team. Ze komen zelf met ideeën, nemen initiatief en beslissen (mee) over de activiteiten van het Eco-team. Soms hebben ze zelfs het voortouw binnen het Eco-team en beslissen ze over de koers. Idealiter dragen zowel leerlingen, als docenten verantwoordelijkheid voor de uitvoering van maatregelen en activiteiten. Heel mooi is het wanneer leerlingen en docenten binnen het Eco-team de samenwerking als gelijkwaardig ervaren. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

11 2.2. VOLWASSENHEIDSNIVEAUS VAN EEN DUURZAME SCHOOL Eco-Schools streeft naar een duurzaam veranderproces binnen de school waarin de aandacht voor duurzaamheid niet alleen op activiteiten en projecten is georiënteerd, maar is ingebed in drie pijlers: het onderwijs, de organisatie en de omgeving van de school. Daarvoor maken we gebruik van een indeling in vijf volwassenheidsniveaus; zie Figuur 3. Hoofdstuk 8 gaat hier verder op in. Figuur 3: Volwassenheidsniveaus van een duurzame school In de activiteiten-georiënteerde fase (waarin veel scholen beginnen) worden er op school losse projecten uitgevoerd en is de aandacht voor duurzaamheid vaak nog ad hoc en versnipperd. Geleidelijk raken die afzonderlijke elementen met elkaar verbonden (proces-georiënteerde fase) en krijgt duurzaamheid een integrale plek in het systeem van de school (systeem-georiënteerde fase). Door daarbij ook de keten en de maatschappij rond de school te betrekken, wordt de school langzaam intrinsiek duurzaam en krijgt de school een plaats in de maatschappij. Leestip Het Groene Kompas, voor duurzame ontwikkeling in het (v)mbo: Zo n veranderproces gaat niet vanzelf! Het kost tijd en energie. Veel scholen zijn na het behalen van de eerste Groene Vlag in de procesgeoriënteerde fase aangekomen. Met behulp van het Zevenstappenplan doorloop je als school alle fasen, opdat duurzaamheid integraal raakt ingebed in de drie O s van de school: de organisatie, het onderwijs en de omgeving INTEGRALE BENADERING VAN DUURZAAMHEID Het doel van Eco-Schools is dat duurzaamheid verankerd raakt in het onderwijs, de organisatie en de omgeving van jullie school (de drie O s van de school). Deze lichten we hieronder toe. ORGANISATIE ONDERWIJS OMGEVING werkstructuur curriculum gebouw visie en beleid professionalisering buitenruimte bedrijfsvoering didactiek partipactie en onderwijs communicatie pedagogie lokale samenwerking SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 10

12 Organisatie In het traject naar de eerste Groene Vlag worden de eerste stappen gezet met betrekking tot de verankering van duurzaamheid in de organisatie. Het Eco-team krijgt een belangrijke plek in de organisatie. In het vervolgtraject wordt ook gekeken naar de werkstructuur in het algemeen: wie werken er binnen de school allemaal aan duurzaamheid, wat is hun rol en hoe verloopt de samenwerking of afstemming? De school heeft een eigen visie op duurzaamheid en duurzaamheid is opgenomen in het beleid van de school. Ook wordt er een strategie opgesteld. In de bedrijfsvoering komt er steeds meer aandacht voor duurzaamheid en leerlingen worden betrokken bij het verduurzamen van de bedrijfsvoering. Met het Eco-team besteden jullie op school, op de website, via sociale media, in het schoolbeleid en buiten de school aandacht aan communicatie rond duurzaamheid. Na het behalen van de Groene vlag wordt dat uitgebreid. Communicatie is van groot belang: binnen de school, in de buurt, naar ouders, de stagebedrijven, andere scholen, de gemeente, noem maar op! Als Eco-School ben je een ambassadeur van duurzame scholen en van duurzaam onderwijs. Bij de duurzame verandering die jullie school doormaakt, worden ook andere partijen betrokken. Zo kan de school bijvoorbeeld invulling geven aan gemeentelijk beleid of krijgen jullie een maatschappelijke rol. In hoofdstuk 8 gaan we verder in op het traject na het behalen van de eerste Groene Vlag. Onderwijs In het traject naar de eerste Groene Vlag wordt tijdens stap 5 een begin gemaakt met het inbedden van duurzaamheid in het curriculum. Er wordt geïnventariseerd waar duurzaamheid aan bod komt in het onderwijs. Het resultaat van deze inventarisatie wordt besproken met docenten, en bij voorkeur ook met leerlingen. Er wordt gekeken welke veranderingen zij graag zouden zien en er wordt een plan opgesteld om duurzaamheid in het curriculum te verankeren. Vervolgens wordt een begin gemaakt met het uitvoeren van de veranderingen. Het verduurzamen van het curriculum gaat door nadat jullie de eerste Groene Vlag hebben gehaald en is een proces dat vaak jaren duurt. In het traject na de eerste Groene Vlag wordt de aandacht voor het verduurzamen van het onderwijs verbreed naar de manier waarop docenten lesgeven over duurzaamheid. Er wordt niet alleen aan het curriculum gewerkt, maar er wordt ook gekeken naar de didactiek, pedagogie en professionalisering rond duurzaamheid. Het curriculum hangt nauw samen met de didactiek op school: hoe wordt onderwijs over duurzaamheid vormgegeven en welke werkvormen worden gebruikt? Ook de rol die docenten in leren over duurzaamheid innemen krijgt aandacht. Wanneer leerkrachten duurzaam doen en denken ook zelf in praktijk brengen, vergroot dit hun geloofwaardigheid en de effectiviteit van hun onderwijs. De school kan dit ondersteunen door uitwisseling hierover te stimuleren. Ten slotte krijgt de professionalisering van docenten aandacht. Er zijn veel ontwikkelingen gaande op het gebied van duurzaamheid. Het is belangrijk dat de kennis van docenten up-to-date blijft en zij kunnen inspelen op actuele ontwikkelingen. Dit kan ook gelden voor niet-onderwijzend personeel, zoals conciërges, directie en facilitair management. Omgeving Een Eco-School ademt duurzaamheid. Duurzaamheid is voelbaar in het gebouw, op het schoolplein en ook in hoe jullie school samenwerkt met andere partijen om de buurt te verduurzamen. De sociale en fysieke omgeving van de school zijn een kansrijke plek voor leren en werken aan duurzaamheid. Het gebouw (de inrichting, het gebruik van materialen) en de buitenruimte (de beplanting, hergebruik van regenwater, zonneenergie) weerspiegelen hoe een duurzame samenleving vorm kan krijgen. Bij het beheer en onderhoud van het gebouw en de buitenruimte wordt steeds meer rekening gehouden met duurzaamheid. Renovatie en nieuwbouw van het gebouw en ontwerp en inrichting van de buitenruimte bieden mooie kansen om duurzame keuzes te maken. Leerlingen kunnen een waardevolle bijdrage leveren aan het verduurzamen van het gebouw en de buitenruimte van de school, zowel in het maken van plannen als in het uitvoeren van veranderingen. Wanneer leerlingen hierbij betrokken worden, levert dit bovendien betekenisvolle ervaringen op en levensecht leren. Naast het betrekken van leerlingen bij veranderingen op school, is het ook mooi om Handboek voor Eco-teams Schooljaar

13 de duurzame aspecten van de school, zowel binnen als buiten, te benutten om les te geven over duurzaamheid. Zo wordt duurzaamheid heel concreet, praktisch en gaat het leven. Ook de sociale omgeving is belangrijk bij Eco-Schools. Door samen te werken met andere partijen, creëer je met elkaar een duurzame, veilige en gezonde leer- en leefomgeving in buurt, wijk, dorp of stad. Duurzame bedrijven, maatschappelijke organisaties en de gemeente hebben vaak veel kennis over duurzaamheid in de praktijk, die waardevol kan zijn voor leerlingen én docenten. De deskundigheid in dit netwerk kan gebruikt worden om excursies of lezingen te organiseren, voor kennisuitwisseling, of bij veranderingen binnen de school DUURZAME ONTWIKKELINGSDOELEN (SDG S) Think global, act local Waarschijnlijk ken je de kreet wel: Think global, act local is één van de slogans van de duurzaamheidsbeweging. Eco-Schools is erg lokaal georiënteerd: mensen op scholen worden aangemoedigd om in hun eigen omgeving concrete stappen te zetten. De globale context van duurzaamheid is daarbij erg interessant en kan inspiratie bieden voor de lokale actie die men wil ondernemen. In dat kader zijn de zeventien werelddoelen een geschikt hulpmiddel. Zeventien werelddoelen De 193 lidstaten van de Verenigde Naties (VN) hebben voor de periode 2015 tot 2030 een ontwikkelingsagenda vastgesteld, die bestaat uit zeventien duurzame ontwikkelingsdoelen: de Sustainable Development Goals. Deze SDG s winnen aan bekendheid en steeds meer Nederlandse gemeenten en organisaties nemen ze als uitgangspunt voor hun eigen ontwikkelingsagenda. Leestip Kijk voor meer informatie over de SDG s in Nederland op Ook voor Eco-Scholen zijn deze doelen belangrijk. Met Eco-Schools leveren jullie in en om de school op eigen schaal en niveau een bijdrage aan duurzame ontwikkeling en werken zo mee aan de wereldwijde uitdaging om de Duurzame Ontwikkelingsdoelen te realiseren. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 12

14 Een bijzonder doel in het kader van Eco-Schools is doel 4: Kwaliteitsonderwijs. In veel landen heeft dit doel betrekking op toegang tot onderwijs, in het bijzonder voor meisjes en vrouwen. In Nederland hebben gelukkig de meeste mensen al toegang tot (primair, secundair en tertiair) onderwijs. De aandacht voor SDG4 heeft in Nederland dan ook vooral betrekking op de kwaliteit van het onderwijs. Wat leren we op school? Hoe bereidt het onderwijs ons voor op het leven in en werken aan een meer duurzame wereld? Scholieren en studenten moeten hiervoor kennis en vaardigheden kunnen opdoen over duurzame ontwikkeling, duurzame levensstijlen, mensenrechten en gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen. Daarnaast is het belangrijk dat scholen een cultuur van vrede, geweldloosheid, diversiteit en mondiaal burgerschap promoten. Eco-Schools helpt om aan dit doel invulling te geven BURGERSCHAP EN 21 E -EEUWSE VAARDIGHEDEN Binnen Eco-Schools werken leerlingen, met duurzaamheid als casuïstiek, aan de ontwikkeling van hun 21eeeuwse vaardigheden, zoals samenwerken, communiceren, creatief denken en problemen oplossen. Burgerschap, ook wel aangeduid als sociale en culturele vaardigheden, neemt hierbij een belangrijke plek in. De doelstelling van Eco-Schools is dat een duurzame school niet beperkt blijft tot het eigen schoolgebouw en de schoolomgeving, maar dat rond jullie school een duurzame gemeenschap ontstaat, waar leerlingen, docenten, buurtbewoners, lokale bedrijven en organisaties en de gemeente samen aan duurzaamheid werken en kennis en expertise uitwisselen. Zo gaat de school een actieve rol spelen in de maatschappij, en krijgt de maatschappij een plek in de school. Figuur 4: Model tien 21 e -eeuwse competenties (Uit: Remmerswaal, A.H. & Voerman, K. (2016). Natuurlijk leren in beeld Het zichtbaar maken van 21 e eeuwse competenties op Democratische basisschool De Vallei. Wageningen: Wageningen UR, Wetenschapswinkel.) Handboek voor Eco-teams Schooljaar

15 Duurzaamheidscompetenties en 21 e -eeuwse competenties lijken op elkaar. Alle 21 e -eeuwse competenties zijn ook relevant voor duurzame ontwikkeling. Een belangrijk verschil is echter de normatieve dimensie van duurzaamheidscompetenties: binnen duurzame ontwikkeling spelen waarden en normen een belangrijke rol. Duurzaamheidscompetenties leggen een kritische vraag naast de 21 e -eeuwse competenties: Waartoe gaan we deze competenties ontwikkelen? Ten bate van (bijvoorbeeld) economische groei, of ten bate van mens en planeet? Duurzame ontwikkeling vraagt om hierin steeds een kritische afweging te maken en om te reflecteren op de manier waarop we nu leven: om na te nadenken over het welzijn van andere mensen, dieren, de natuur, het milieu en de planeet, én over je eigen rol daarin. Om Arjen Wals te citeren (zie Kijktip 1): It s not only about doing things better, but also about doing better things. Ook gaat duurzame ontwikkeling over verantwoordelijkheid voelen en nemen voor andere mensen, dieren, de natuur en het milieu. Er wordt vanuit gegaan dat mensen een morele verplichting hebben om een aarde achter te laten die leefbaar is voor toekomstige generaties en andere soorten. Kijktips Kijktip 1: Inauguratie Arjen Wals: Duurzaamheid ontbrekende schakel in onderwijs Wageningen UR Kijktip 2: Onderwijs in flux competenties voor duurzaamheid SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 14

16 3. CERTIFICERING In de voorgaande hoofdstukken zijn we ingegaan op Eco-Schools als keurmerk en programma, en de filosofie die daaraan ten grondslag ligt. De certificering van Eco-Schools is gebaseerd op die filosofie. Eco-Schools is een keurmerk dat aangeeft dat een school zich steeds verder wil ontwikkelen als duurzame school, doorlopend bezig is om duurzaamheid in alle aspecten van de school te integreren en hier steeds meer mensen bij betrekken, zowel binnen als buiten de school. Het keurmerk, de Groene Vlag van Eco-Schools, wordt toegekend aan scholen: met de wil en motivatie om steeds verder te groeien als duurzame school, die continu bezig zijn om duurzaamheid in alle aspecten van de school te integreren, waar de betrokkenheid van leerlingen, docenten en management bij duurzaamheid groeit, waar leerlingen de ruimte krijgen om initiatief te nemen en actief betrokken worden bij het verduurzamen van de school, die ook buiten de school steeds meer mensen weten te betrekken om samen te werken aan duurzaamheid, bijvoorbeeld buurtbewoners, lokale organisatie en bedrijven en de gemeente, die gestructureerd werken aan het verduurzamen van het curriculum, en steeds meer verbanden weten te leggen rond duurzaamheid. Het resultaat is een school waar duurzaam denken en doen vanzelfsprekend is. Waar duurzaamheid niet meer een los onderwerp is, maar verweven in alle onderdelen van de school. Een school waar duurzaamheid voelbaar is, in het gebouw, in de buitenomgeving en onder de mensen (zie ook hoofdstuk 2.2) WAAROM EEN PROCESKEURMERK? Eco-Schools is een proceskeurmerk. Dit wil zeggen dat het veranderingsproces centraal staat: het proces waarbij het Eco-team en jullie school doorlopend werken aan het verduurzamen van het onderwijs, de organisatie en de omgeving. Het Zevenstappenplan is hierbij een terugkerend, cyclisch proces dat houvast biedt om stapje voor stapje steeds verder te groeien (zie ook Figuur 3, pagina 10). Iedere school is uniek Waarom is de certificering van Eco-Schools gebaseerd op het proces? Ten eerste ziet de weg naar een duurzame school er voor elke school anders uit. Het uitgangspunt is voor iedere school anders, de context is verschillend, en elke school komt andere uitdagingen tegen. Dit betekent dat het resultaat van de inspanningen van een school ook altijd anders is. Door in de certificering naar het proces te kijken (in plaats van naar resultaten), is er ruimte voor de individuele verschillen, kansen en uitdagingen van elke school. Duurzaamheid als voortdurende zoektocht Ten tweede zien we duurzaamheid niet als een eindpunt, maar als een ontwikkeling. Het gaat om duurzame ontwikkeling: voortdurend kijken en zoeken op welke manier we als mensen op een toekomstbestendige manier kunnen leven, in evenwicht met elkaar en binnen de grenzen van de aarde. Voor scholen gaat het bovendien om een continue zoektocht wat een duurzame school is, en hier met elkaar steeds verder in groeien. Mensen centraal Tenslotte staan binnen een proces de mensen centraal: de leerlingen, docenten, managers, conciërges, ouders en alle andere betrokkenen bij jullie school, die met elkaar werken aan een duurzame school. Wij zijn ervan overtuigd dat duurzaamheid mensenwerk is, en dat een duurzame school begint bij mensen die duurzaam denken en handelen. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

17 Het resultaat telt niet? Bij de certificatie wordt dus niet gekeken naar het absolute duurzaamheidsniveau van jullie school, maar naar de inspanningen geleverd worden om dit doorlopende veranderproces op het gebied van duurzaamheid vorm te geven in de eigen situatie. Er wordt dus niet in eerste instantie gekeken naar harde resultaten, zoals minder energiegebruik, minder afval, toiletten op regenwater of zonnepanelen op het dak. Wel is het belangrijk dat jullie inspanningen resulteren in tastbare veranderingen op het gebied van afval, energie, water, mobiliteit, gezondheid, et cetera. Als je continu werkt aan het verduurzamen van de school, zullen er gaandeweg steeds meer harde resultaten zijn. Ook zijn deze harde resultaten in veel gevallen een teken dat je als school goed bezig bent en er echt voor gaat. Het laat zien dat er draagvlak is om dingen te veranderen in de school en dat het lukt om veranderingen te realiseren. Zo is het plaatsen van zonnepanelen niet iets wat in de certificering aan bod komt, maar wel een teken dat de school wil werken aan duurzame energie. Ook kunnen tastbare veranderingen laten zien dat een school bereid is om te luisteren naar de leerlingen die met dit voorstel kwamen. Zo worden de concrete resultaten op het gebied van duurzaamheid indirect meegenomen in de certificering. Als jullie school qua harde resultaten echt slecht scoort, dan zal daar in auditrapporten wel een opmerking over worden gemaakt. Er wordt namelijk wel verwacht dat er resultaten worden geboekt. Eco-Schools Facilitair Als jullie school de verduurzaming van haar facilitaire zaken versneld en serieus wil oppakken, dan is dat natuurlijk heel sterk. Door duurzaamheid voor te leven, laat je aan leerlingen zien hoe en meer duurzame wereld eruit kan zien. Schoolbesturen, schoolleiders en conciërges die daarin een grote rol willen nemen, kunnen we daarbij ondersteunen. Het project Eco-Schools Facilitair helpt je daarbij op weg. Eco-Schools Facilitair is een ondersteuningstraject dat voortborduurt op de Eco-Schoolsmethodiek. De eerste vier stappen van het Zevenstappenplan worden uitgevoerd met speciale aandacht voor facilitaire zaken. Naast het Eco-team van leerlingen en docenten, wordt binnen de school een facilitair team samengesteld. In het facilitaire team zitten mensen van de schoolleiding (bijvoorbeeld de directeur) en mensen van het schoolbestuur (bijvoorbeeld huisvestingsverantwoordelijken). Het is sterk als het team gedurende het hele traject nauw contact houdt met het Eco-team van leerlingen en docenten en zij hun plannen op elkaar afstemmen. Zo wordt gewerkt aan een integrale aanpak. Zie verder SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 16

18 3.2. HET NUT VAN CERTIFICERING EN AUDITS Evaluatie en reflectie Eco-Schools is een doorlopend proces, waarbij iedere twee jaar een audit plaatsvindt. De audits zijn een moment van evaluatie en reflectie. Er wordt even pas op de plaats gemaakt en gekeken hoe ver jullie school is en waar de mogelijkheden liggen om nog verder te groeien en ontwikkelen. De externe audit en de aanwezigheid van een auditeur van Eco-Schools Nederland helpen om afstand te nemen van de dagelijkse gang van zaken en juist naar de grote lijnen te kijken. Trots moment De audits zijn voor alle betrokkenen ook momenten van trots. In de auditrapporten is positieve aandacht voor alles wat er al is gebeurd en bereikt. Er wordt teruggeblikt op wat er heel goed is gegaan en er worden aanbevelingen gegeven voor het vervolg. De auditrapporten worden daardoor in het algemeen heel hoog gewaardeerd door deelnemende scholen. Bovendien is het ontzettend leuk en motiverend om in de eigen woonplaats of regio bekendheid te geven aan wat jullie school allemaal heeft gedaan. Dit werkt niet alleen extern, misschien werkt de publiciteit juist wel vooral intern, waarbij meer leerlingen, docenten en medewerkers beseffen dat jullie school werk maakt van duurzaamheid en dat leerlingen en docenten zich daar gezamenlijk voor inspannen. Stok achter de deur: auditmaanden Om jullie zo nu en dan een duwtje te geven om nét even een tandje bij te zetten als een stap bijna is afgerond, hanteren we twee momenten in het jaar waarop audits worden uitgevoerd: voor de zomervakantie (de maand juni) en voor de kerstvakantie (de maand december). Deze vaste momenten zijn een stok achter de deur. Zo blijft iedereen binnen de school meer betrokken en actief in het proces om een duurzame school te worden. Doordat van te voren duidelijk is wanneer jullie in aanmerking komen voor certificering, kan je gericht toewerken naar het volgende auditmoment: Brons, Zilver of de Groene Vlag. Soms vinden Eco-teams het wel lastig om de audit aan te vragen, omdat het voelt alsof het werk nog niet af is. Dat klopt! En dat zal altijd blijven gelden. De zoektocht naar duurzaamheid is een voortdurend veranderproces: dat is nooit klaar. Daarom stimuleren we jullie om niet te wachten met audits tot alles perfect is, maar de auditmaanden te gebruiken als mijlpalen. Want na het behalen van een certificaat of de Groene Vlag gaat het gewoon door! Het uitreiken van een certificaat of de Groene Vlag gebeurt dan vlak voor de vakantie, om leuk af te ronden, of vlak erna, om positief weer op te starten. Is het jullie school net niet gelukt om de audit op tijd aan te vragen, maar duurt de volgende auditmaand nog wel erg lang? Laat het ons dan even weten. Samen met jullie en de begeleider stemmen we af wat er mogelijk is. Audits kunnen ook altijd tussen de auditmaanden door plaatsvinden. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

19 3.3. AUDITMOMENTEN De momenten waarop audits plaatsvinden, zijn afhankelijk van de fase waarin jullie school zich bevindt. In het traject naar de eerste Groene Vlag zijn er meer auditmomenten dan in het traject na de eerste Groene Vlag. In hoofdstuk 7 en 8 wordt op beide trajecten uitgebreid ingegaan. Op weg naar de eerste Groene Vlag In het traject naar de eerste Groene Vlag vinden twee audits plaats; voor het Bronzen certificaat en voor het Zilveren certificaat. Deze certificaten zijn officiële erkenningen dat jullie school op weg is naar de Groene Vlag. De audit voor het Bronzen certificaat kan worden aangevraagd nadat jullie stap 1 tot en met 4 hebben doorlopen. Dit is na ongeveer één jaar sinds de start. Het Zilveren certificaat kan worden aangevraagd na het doorlopen van stap 5. Dit is ongeveer een half jaar na het behalen van het Bronzen certificaat. Wanneer jullie alle stappen hebben doorlopen, kan de audit voor de Groene Vlag worden aangevraagd. De jullie school wordt beloond met de Groene Vlag wanneer alle zeven stappen succesvol doorlopen zijn. Dit is ongeveer twee jaar na de start. Figuur 5: De auditmomenten gerelateerd aan de zeven stappen van Eco-Schools Om te bepalen of jullie school het Bronzen certificaat, het Zilveren certificaat en de Groene Vlag verdient, vinden er audits plaats. Deze audits moet je zelf aanvragen via de website. De audits worden uitgevoerd door Eco-Schools Nederland. De audits voor het Bronzen en Zilveren certificaat zijn deskaudits. Deze worden uitgevoerd op het kantoor van Eco-Schools Nederland. De audit voor de Groene Vlag vindt op school plaats. De audits vinden plaats aan de hand van de criteria van Eco-Schools. In paragraaf 3.4 gaan we hier verder op in. Elke audit wordt afgerond met een auditrapport, waarin wordt teruggeblikt op wat er al is gebeurd en waarin aanbevelingen worden gedaan voor het vervolg. In hoofdstuk 7 is beschreven hoe jullie de audits voor het Bronzen certificaat, het Zilveren certificaat en de Groene Vlag kunnen voorbereiden en aanvragen. Na de eerste Groene Vlag De Groene Vlag is twee jaar geldig. Na deze twee jaar vindt er opnieuw een audit plaats. Hierbij wordt gekeken of jullie school continue voortgang en verbetering laat zien in vergelijking tot de vorige audit. De audit wordt uitgevoerd aan de hand van dezelfde criteria als in het traject naar de eerste Groene Vlag. Zeker na het behalen van de eerste Groene Vlag kunnen jullie de criteria gebruiken om door te groeien. Aan de hand van de criteria kan je zien waar het al goed gaat, en waar jullie school zich verder kan ontwikkelen. In deze fase zijn er geen audits meer voor het Bronzen en Zilveren certificaat. In plaats daarvan is er na één jaar een tussentijdse evaluatie, met het Eco-team en de begeleider. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 18

20 3.4. CRITERIA Eco-Schools Nederland gebruikt procescriteria om te beoordelen of een school voldoet aan de vereisten voor het Bronzen certificaat, het Zilveren certificaat en de Groene Vlag. Deze criteria zijn te vinden in Bijlage 3. Figuur 6: Impressie van hoe de auditcriteria zijn opgesteld en gepresenteerd; zie Bijlage 3. De criteria zijn opgesteld per stap van het Zevenstappenplan. Elke stap is opgesplitst in een aantal onderdelen. Zo bestaat stap 3 (Actieplan maken en uitvoeren) bijvoorbeeld uit vier onderdelen: 1) thema s, 2) doelen, 3) maatregelen & activiteiten en 4) participatie van leerlingen. Voor elk onderdeel is vervolgens beschreven wanneer een school voldoende, goed, heel goed of uitstekend scoort; zie Figuur 6. Hoe worden de procescriteria gebruikt? Je leest van links naar rechts. Je begint bij de beschrijving onder voldoende. Als die klopt voor jullie school, ga je naar de omschrijving onder goed, en zo verder naar heel goed en uitstekend. Het proces wordt als onvoldoende beoordeeld als er niet aan de criteria voor voldoende voldaan is. Er zijn in totaal 32 criteria voor het niveau voldoende. Als jullie voor de eerste Groene Vlag gaan, mogen jullie op drie onderdelen onvoldoende scoren. Ook voor het Bronzen certificaat en Zilveren certificaat mag je op drie onderdelen onvoldoende scoren. De criteria kunnen in sommige gevallen flexibel gehanteerd worden door de auditeur, als hier goede argumenten voor zijn. Zo kan het gebeuren dat een school niet letterlijk aan de criteria voldoet maar wel een vergelijkbaar niveau of resultaat heeft. Daarnaast kan het zijn dat bepaalde criteria niet, nog niet of niet meer relevant zijn. Tips voor het Eco-team Als je bij één van de zeven stappen wilt weten hoe jullie het als Eco-team of als school nog beter kunnen doen, kan je de procescriteria bekijken ter inspiratie. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

21 4. ORGANISATIE EN ROLLEN Eco-Schools is één van de vijf programma s van de Foundation for Environmental Education (FEE). FEE is de grootste organisatie voor natuur- en milieueducatie ter wereld. De VN-organisaties UNEP, UNESCO en UN-WTO hebben Eco-Schools erkend als een leidend programma in het realiseren van onderwijs voor duurzame ontwikkeling. FEE Blauwe Vlag Green Key Eco-Schools Young Reporters Learning about Forests In 69 landen verspreid over heel de wereld wordt gewerkt met de Eco-Schoolsmethodiek. Per land is één organisatie aangewezen om het programma in dat land te coördineren. In Nederland is het programma eigendom van IVN natuureducatie. Het beheer is uitbesteed aan SME en daar ondergebracht bij de afdeling Onderwijs. Naast SME is een groot aantal organisaties betrokken bij de uitvoering van Eco-Schools. Rondom het programma Eco-Schools is dan ook een groot netwerk actief van mensen en organisaties die de ambitie van Eco-Schools delen en daaraan concreet uitvoering willen geven. Het organogram in Figuur 7 geeft dit grafisch weer: SME, afdeling Onderwijs is actief in de driehoek van scholen, uitvoeringspartners en supporters. In dit hoofdstuk gaan we in op de rollen van deze verschillende organisaties. Figuur 7: Organogram SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 20

22 4.1. ECO-SCHOOLS NEDERLAND (SME, AFDELING ONDERWIJS) SME: Zet mensen centraal Eco-Schools wordt gecoördineerd door SME. Wij, de mensen van SME, zijn ervan overtuigd dat mensen het verschil maken richting een duurzame toekomst. Vanuit SME brengen wij deze mensen in beweging. Dit doen we door ze te stimuleren om binnen hun eigen situatie stappen te zetten richting duurzaam denken en doen. Dit doen we in het onderwijs, voor overheden en met bewoners. Meer informatie op SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School In het onderwijs zijn we actief als Expertisecentrum Duurzaamheid op School. We coördineren en verbinden landelijke programma s en projecten die scholen helpen om duurzaamheid een vaste plek te geven. Zowel in de bedrijfsvoering, als in het onderwijsproces en het denken en doen van leerlingen en medewerkers. Met onze programma s overstijgen we het projectniveau en werken we aan blijvend effect. Daarin werken we niet alleen. We zijn actief lid van de coöperatie Leren voor Morgen en werken nauw samen met centra voor natuur- en milieueducatie (NME), maatschappelijke organisaties, overheden en het bedrijfsleven. Naast Eco-Schools beheren we nog diverse andere programma s en projecten gericht op duurzaamheid op school of voeren deze mede uit. Kijk voor meer informatie over onze onderwijsactiviteiten op Programmamanagement Eco-Schools Nederland Eco-Schools Nederland bestaat dus niet als zelfstandige organisatie. Met Eco-Schools Nederland wordt gedoeld op de afdeling Onderwijs binnen SME. SME verzorgt het programmamanagement van Eco-Schools en onderhoudt de nationale en internationale contacten. Ook worden vanuit SME de audits uitgevoerd. Het programmamanagement van Eco-Schools Nederland is opgedeeld in negen resultaatlijnen: Resultaatslijn 1. Coördinatie scholen (aanspreekpunt: Roald, severens@eco-schools.nl) Certificering, voortgang erin houden, mijlpalen slaan, enthousiasmerende mails, et cetera Resultaatslijn 2. Coördinatie uitvoeringspartners (aanspreekpunt: Roald, severens@eco-schools.nl) Helpdesk voor begeleiders (accountmanagers) Resultaatslijn 3. Acquisitie scholen (aanspreekpunt: Roald, severens@eco-schools.nl) Werving van nieuwe scholen, in samenwerking met de uitvoeringspartners Resultaatslijn 4. Supporters (aanspreekpunt: Anna, vanderveen@eco-schools.nl) Samenwerking opzoeken en vormgeven om het programma te verrijken en te versterken Resultaatslijn 5. Communicatie & inspiratie (aanspreekpunt: Anna, vanderveen@eco-schools.nl) Website, nieuwsbrief, sociale media, kennisdagen, blogs, et cetera Resultaatslijn 6. Producten (aanspreekpunt: Anne, remmerswaal@eco-schools.nl) Handboek, werkboek, Eco-scan, trainingen, et cetera Resultaatslijn 7. Projecten (aanspreekpunt: Anna, vanderveen@eco-schools.nl) Aanvullende projecten om scholen op bepaalde thema s te ondersteunen en/of te activeren Resultaatslijn 8. Programmamanagement internationaal (aanspreekpunt: Anna, vanderveen@eco-schools.nl) Internationale contacten Resultaatslijn 9. Programmamanagement algemeen (aanspreekpunt: Anna, vanderveen@eco-schools.nl) Interne organisatie, monitoring tevredenheid dienstverlening, et cetera Handboek voor Eco-teams Schooljaar

23 4.2. SCHOLEN De mensen op scholen en hun behoeften staan centraal in de dienstverlening vanuit Eco-Schools. De producten, diensten en projecten van Eco-Schools helpen jullie leerlingen, docenten, schoolleiders en schoolbesturen om hun leer-, leef- en werkomgeving stap voor stap te verduurzamen UITVOERINGSPARTNERS De veranderprocessen die scholen die deelnemen aan Eco-Schools doormaken, zijn niet eenvoudig. De uitvoeringspartners van Eco-Schools helpen de scholen hierbij. Uitvoeringspartners zijn organisaties die actief zijn op het gebied van duurzaamheid en onderwijs, zoals gemeenten en centra voor natuur- en milieueducatie (NME). Ook andere organisaties kunnen uitvoeringspartner worden, bijvoorbeeld als zij scholen willen ondersteunen in een bepaalde regio of met betrekking tot een specifiek project. De uitvoeringspartners zijn verspreid over hele land, waardoor Eco-Schools altijd in de buurt is! Projectpartners en regiopartners De projectpartners van Eco-Schools zijn de organisaties waarmee we extra projecten vormgeven (zoals De Grote Plantenjacht, ZOOM, Light on Small, et cetera). Regiopartners zijn bijvoorbeeld gemeenten die in hun gemeente Eco-Schools ondersteunen met kennisdagen, of bedrijven die scholen in hun regio ondersteunen met ander aanbod (bijvoorbeeld excursies, producten of anderszins). Begeleiders Veruit de belangrijkste groep van uitvoeringspartners zijn de Eco-Schoolsbegeleiders. Deze worden binnen Eco-Schools ook wel accountmanagers genoemd. De begeleiders ondersteunen de deelnemende Eco- Scholen bij de uitvoering van het Zevenstappenplan. Elke school heeft zijn eigen begeleider. Omdat deze op lokaal of regionaal niveau werkzaam is kan de begeleider jullie ook helpen om aan te sluiten op ontwikkelingen en kansen in de omgeving van de school. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 22

24 De begeleider helpt jullie in het proces naar de Groene Vlag. Hiertoe zijn begeleiders door Eco-Schools Nederland bevoegd en getraind. Vijf eigenschappen en vaardigheden, die we hieronder verder toelichten, vinden wij belangrijk voor een begeleider. Deze eigenschappen geven een beeld wat je van jullie begeleider kan verwachten. Een begeleider van Eco-Schools is coachend enthousiast en positief een procesbewaker oplossingsgericht en flexibel een duurzame realist Een Eco-Schoolsbegeleider is coachend. Hij of zij helpt jullie om het Zevenstappenplan met succes te doorlopen. Het proces staat daarbij centraal, niet de inhoud. De inhoudelijke focus kies je als school zelf. Ook is de begeleider niet oordelend: daarvoor heeft Eco-Schools Nederland de audits. Een Eco-Schoolsbegeleider is enthousiast en positief. Daarmee sluiten we aan op de slogan van Eco- Schools International: Eco-Schools is a fun, action oriented programme. Plezier is belangrijk! We zien duurzaamheid als iets dat kansen biedt, niet als iets dat belerend en hinderend is. Duurzaamheid mag (of moet..?) LEUK zijn! Een Eco-Schoolsbegeleider is een procesbewaker. De begeleider helpt jullie om de voortgang in het proces te houden en om ervoor te zorgen dat alle betrokkenen actief blijven in het proces om een duurzame school te worden. Een Eco-Schoolsbegeleider is oplossingsgericht en flexibel. Om de voortgang in het proces te houden kunnen er soms creatieve, flexibele oplossingen nodig zijn om als Eco-team een stap af te ronden of om bepaalde resultaten te bereiken binnen de beschikbare tijd. Jullie begeleider denkt hierin met jullie mee. Een Eco-Schoolsbegeleider is een duurzame realist. Vrijwel iedereen die aan Eco-Schools werkt, heeft grote duurzame ambities. Die kunnen echter niet allemaal in één keer worden verwezenlijkt. Het kan altijd beter en het is belangrijk om kritisch te blijven, maar realisme is belangrijk in de uitvoering van plannen. De begeleider heeft oog heeft voor wat er mogelijk is binnen jullie school, met de beschikbare mensen en middelen, en past de begeleiding daarop aan. Daarnaast kan de begeleider jullie soms aanraden te zorgen dat er meer mensen en/of middelen beschikbaar komen. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

25 4.4. SUPPORTERS Scholen voeren het programma Eco-Schools uit en uitvoeringspartners ondersteunen de scholen daarbij. Deze beweging en het programma Eco-Schools worden verrijkt en versterkt door de supporters van Eco- Schools. Gedeelde ambitie Onze supporters zijn organisaties met wie we een gedeelde ambitie hebben: samen werk maken van een duurzame toekomst. Onze supporters zijn nu al informeel rond het programma verzameld zijn. Vanaf het schooljaar zullen hen voorstellen om zich ook formeel aan het programma te committeren. Het projectniveau ontstijgen Door de bijdragen en betrokkenheid van onze supporters kunnen wij (SME) het projectniveau ontstijgen en continuïteit en afstemming tussen initiatieven realiseren. We brengen in kaart waar de behoeften van scholen liggen en spannen ons, samen met uitvoeringspartners en supporters, in om daarop in te spelen. Het budget dat we uit de betrokkenheid van supporters hopen los te maken, is dan bijvoorbeeld bedoeld om het programma en de klanttevredenheid beter te monitoren, kennisdagen te organiseren, inspirerende voorbeelden beter op te halen en te verspreiden en om verdere productontwikkeling voor deelnemende scholen mogelijk te maken. Ook aanvullende projecten ( de krenten in de pap ) geven we vorm samen met onze supporters. Op de website is altijd een actueel overzicht van lopende projecten te vinden. Duurzaam aanbod en levende voorbeelden Onze supporters zijn tevens inhoudelijk expert op diverse thema s, zoals klimaat, energie, water, afval en grondstoffen. Hun duurzame producten, diensten, beleid of organisatie zijn voor leerlingen en docenten inspirerende voorbeelden van hoe duurzame ontwikkeling eruit kan zien. Zo zien zij dat duurzaamheid niet iets is uit de boeken, maar een levensechte opgave met geweldige kansen. Voor facilitaire medewerkers geeft het aanbod concrete mogelijkheden om met de verduurzaming van de school aan de slag te gaan (zoals zonnepanelen, afvalbakken, schoonmaakmiddelen en dergelijke). Het aanbod van onze supporters krijgt daarom ook een plek in het nieuwe project Eco-Schools Facilitair, dat we vanaf dit schooljaar lanceren en waarmee we in de eerste gemeenten al ervaringen hebben opgedaan. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 24

26 5. ABONNEMENTSMODEL Eco-Schools werkt volgens een abonnementsmodel. Scholen die met Eco-Schools aan de slag gaan, worden deelnemer van het programma. Hiervoor krijgt jullie school ondersteuning in de vorm van begeleiding (om het veranderproces vorm te geven) en certificering (om het keurmerk Eco-Schools te behalen). Elke school krijgt daarbij een eigen begeleider. De begeleiding wordt uitgevoerd door de uitvoeringspartners van Eco-Schools Nederland; zie paragraaf 4.3. Bij aanmelding gaat jullie school akkoord met de kosten die zijn verbonden aan deelname aan het programma Eco-Schools. De kosten bestaan uit jaarlijkse deelnamekosten en eenmalig inschrijfgeld JAARLIJKSE DEELNAMEKOSTEN De jaarlijkse deelnamekosten zijn bedoeld voor ondersteuning (begeleiding en gebruik van de instrumenten die Eco-Schools Nederland beschikbaar stelt) en certificering (audits). De tarieven zijn als volgt: PO: 750 per jaar (exclusief 21% BTW) VO/MBO: 1500 per jaar (exclusief 21% BTW) HBO/WO: 2500 per jaar (exclusief 21% BTW) Eco-Schools is een doorlopend proces, waarbij iedere twee jaar een audit plaatsvindt. De deelname duurt daarom minimaal twee jaren. In het aanmeldformulier kan je als school kiezen of dit kalenderjaren of schooljaren betreft. De deelname wordt na afloop van het deelnamejaar automatisch verlengd met één jaar. De deelname kan jaarlijks worden opgezegd, tenzij de minimale deelnameduur van twee jaar nog niet is verstreken. Er geldt een opzegtermijn van één maand INSCHRIJFGELD Het (eenmalige) inschrijfgeld is bedoeld voor het startpakket en de extra ondersteuningsuren van de begeleider in de eerste twee jaar. De tarieven zijn als volgt: PO: 1000 (exclusief 21% BTW) VO/MBO: 2000 (exclusief 21% BTW) HBO/WO: 5000 (exclusief 21% BTW) Voor de jaarlijkse deelname ontvangt jullie school aan het begin van het kalenderjaar of aan het begin van het schooljaar een factuur met de deelnamekosten die daarvoor gelden. In het aanmeldformulier geef je aan op welk van deze twee momenten jullie school wil starten en betalen. Verdeling van budgetten Zoals hierboven al aangegeven, is het budget bestemd voor meerdere vormen van dienstverlening. Voor een deel ligt de dienstverlening bij de begeleider, voor een deel bij Eco-Schools Nederland. In alle gevallen is 50% van de jaarbijdrage van de school bestemd voor de begeleider en 50% voor Eco-Schools Nederland. Mag het centrum voor natuur- en milieueducatie (NME) in jullie gemeente de begeleiding uitvoeren op kosten van de gemeente? Dan krijgen jullie dus 50% korting. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

27 6. AANMELDING Om te starten met Eco-Schools, kan je de school inschrijven middels een aanmeldformulier dat digitaal wordt verstrekt en ook via de website te downloaden is. Zie Met ondertekenen van het aanmeldformulier heeft jullie school aangegeven dat er akkoord wordt gegaan met de deelnamevoorwaarden en het privacyreglement van Eco-Schools. Deze zijn bij dit handboek gevoegd in Bijlage 2. Wat gebeurt er nadat het ingevulde aanmeldformulieren ingediend is bij Eco-Schools Nederland? 1. Jullie school wordt officieel aangemeld als deelnemer. 2. Jullie school krijgt een schoolprofiel op de website van Eco-Schools; In dit schoolprofiel zijn de naam van de school, adresgegevens en startdatum zichtbaar. Verdere invulling van het schoolprofiel is aan jullie zelf. 3. Jullie ontvangen vanuit Eco-Schools Nederland een startpakket met een len bordje, pennen, stickers, een tafelvlaggetje een Dopperwaterfles. 4. Jullie ontvangen een startbrief met daarin de inlogcode voor de website en het werkboek en de contactgegevens van de begeleider. Ook dit handboek hoort bij het startpakket. Als het goed is, zijn alle bovenstaande punten voor jullie school inmiddels afgerond. Vervolgens kunnen jullie écht van start! SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 26

28 7. DE ZEVEN STAPPEN Binnen Eco-Schools werken jullie volgens het internationale Zevenstappenplan aan duurzaamheid op jullie eigen school. Leerlingen staan centraal in dit proces. Zij bedenken acties en voeren deze uit, samen met iedereen in en om de school. Geholpen door de zeven stappen zorgen jullie er met het Eco-team in ongeveer twee jaar tijd voor dat Eco-Schools bekend raakt in de school en dat de hele school betrokken wordt bij het verduurzamen van de school en de schoolomgeving. Na één jaar komt school in aanmerking voor een Bronzen certificaat (na stap 4), en een half jaar later voor het Zilveren certificaat (na stap 5). Na het succesvol doorlopen van het Zevenstappenplan wordt jullie school officieel erkend als duurzame school en ontvangt het internationale, door de Verenigde Naties erkende keurmerk: de Groene Vlag. In dit hoofdstuk worden de verschillende stappen en erkenningen in het traject naar het behalen van de eerste Groene Vlag toegelicht. Per stap is aangegeven wat deze inhoudt, wat er van de school wordt verwacht en wat de rol van de begeleider is. Ook worden er steeds tips gegeven om de fase tot een succes te maken. Na het verkrijgen van het keurmerk mag jullie school voor twee jaar de Groene Vlag voeren. In die tijd werk je continu aan verbetering. Na twee jaar wordt de school opnieuw door een externe auditeur beoordeeld om te kijken of er voldoende voortgang is geboekt en of eerdere resultaten zijn geborgd. Het traject na het behalen van de eerste Groene Vlag is toegelicht in hoofdstuk 8. In Tabel 1 is de tijdlijn van dit traject weergegeven. Hierin is aangegeven wanneer je met welke stap bezig bent en wanneer begeleiding en audits plaatsvinden. Tabel 1: Tijdlijn van het traject naar de eerste Groene Vlag Handboek voor Eco-teams Schooljaar

29 De rol van de begeleider In de twee jaar dat jullie op weg zijn naar de eerste Groene Vlag komt jullie begeleider vijf keer langs op school. Tussendoor kijkt de begeleider op afstand met jullie mee en geeft hij of zij tips en ondersteuning waar nodig. In Tabel 2 is voor de verschillende begeleidersbezoeken puntsgewijs aangegeven wat je van de begeleider kan verwachten. Tabel 2: De rol van de begeleider gerelateerd aan de zeven stappen en de mijlpalen in het Eco-Schoolsproces Wanneer? Wat? Wat doet de begeleider? Stap 1 Startbijeenkomst en intentieverklaring Samenstelling van het Ecoteam Begeleidersbezoek 1 Gastles over duurzaamheid Presentatie over Eco-Schools proces Tekenen van intentieverklaring Eco-team op weg helpen met Eco-scan Meekijken en tips geven (op afstand) Stap 2 Eco-scan Meekijken en tips geven (op afstand) (Start gemaakt tijdens sessie 1) Stap 3 Actieplan maken Actieplan uitvoeren Begeleidersbezoek 2 Actieplan bespreken Vooruitblik stap 4 en 5 Meekijken en tips geven (op afstand) Stap 4 Monitoren & evalueren Meekijken en tips geven (op afstand) Audit Bronzen certificaat Meekijken bij voorbereiding Stap 5 Curriculum Begeleidersbezoek 3 Uitreiking Bronzen certificaat Interactieve sessie verduurzamen curriculum Audit Zilveren certificaat Meekijken en tips geven (op afstand) Meekijken bij voorbereiding Stap 6 Informeren & betrekken Begeleidersbezoek 4 Interactieve sessie over de laatste stappen Meekijken en tips geven (doorlopend) Stap 7 Eco-code Meekijken en tips geven (op afstand) Audit Groene Vlag Meekijken bij voorbereiding Optioneel: aanwezig bij auditbezoek Begeleidersbezoek 5 Uitreiking Groene Vlag SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 28

30 STAP 1. ECO-TEAM VORMEN In stap 1 vormen jullie het Eco-team. Er vindt een startbijeenkomst plaats en de intentieverklaring wordt getekend. Het Eco-team Het kernmotto van Eco-Schools is student-led change. Dat betekent dat de leerlingen een heel belangrijke rol spelen in de veranderingen die de school realiseert rond duurzaamheid. Zij vormen dan ook de kern van het Eco-team. Met het Eco-team coördineren en stimuleren jullie Eco-Schools binnen de school. Jullie vergaderen en nemen het voortouw in de uitvoering van het Zevenstappenplan. De samenstelling van het Eco-team zal, vanwege de doorstroom van leerlingen, jaarlijks wijzigen. In het Eco-team zitten: Leerlingen Docenten Ander personeel Management Ouders Externen De leerlingen beslissen (mee) over de activiteiten en worden door de volwassenen gestimuleerd om zelf met ideeën en initiatieven te komen. De ervaring leert dat het, naast een actieve groep leerlingen, erg belangrijk is dat er een kartrekker van het team is. Meestal is dat een docent die veel affiniteit heeft met het thema duurzaamheid. Let op dat er een docent gekozen wordt die er genoeg tijd voor kan vrijmaken. Soms is een directeur erg enthousiast en wil hij/zij de kar graag zelf trekken. Dat kan, maar de ervaring leert dat een directeur er vaak niet genoeg tijd voor heeft. Wees hier alert op. Veel coördinatoren van Eco-Schools krijgen daar taakuren voor beschikbaar. Daarnaast is het belangrijk om als Eco-team regelmatig af te stemmen met de directie. Tips voor het Eco-team Bouw het team verticaal op, dus met leerlingen uit verschillende leerjaren. Dit biedt veel continuïteit voor het team. Je kunt dit bijvoorbeeld doen door ieder jaar eerstejaars leerlingen aan te werven. Een verkiezing kan een leuke manier zijn om aandacht te vragen voor Eco-Schools en om het Eco-team uit te breiden. Betrek ook niet-onderwijzend personeel, zoals de conciërge of facilitair manager. Overweeg om ook externen bij het Eco-team te betrekken, bijvoorbeeld ouders, adviseurs van stagebedrijven, organisaties in de buurt of de gemeente. Kijk bij de samenstelling niet alleen naar iemands kennis over en liefde voor duurzaamheid, maar ook naar enthousiasme, doorzettingsvermogen en daadkracht. Zorg dat leerlingen (minimaal) twee jaar betrokken zijn: zo is er ruimte voor inwerken, zelfstandig werken en een overdracht van kennis en ervaring op leerlingen die nieuw zijn in het Eco-team. Maak een leuke foto van het Eco-team en geef die een plek op bijvoorbeeld de website of in de Ecohoek (zie stap 6). Hang het len bordje van Eco-Schools er ook bij of naast de ingang van school. Maak kleding voor de leden van het Eco-team. Dit bevordert het teamgevoel en draagt bij aan de bekendheid binnen de school. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

31 Startbijeenkomst en begeleidersbezoek Eco-Schools begint met een startbijeenkomst op school. De begeleider komt hiervoor langs om samen écht van start te gaan. Ook wordt een begin gemaakt met de Eco-scan (stap 2). De startbijeenkomst is bedoeld om als Eco-team een start te maken met de eerste drie stappen van het Zevenstappenplan. De begeleider helpt jullie hierbij op weg. Hij of zij geeft een gastles over duurzaamheid en een presentatie over het verloop van Eco-Schools. Ook helpt de begeleider jullie op weg met de Ecoscan. Dit verwacht de begeleider van jullie: Het Eco-team is aanwezig, voor zover dat al compleet is. Andere geïnteresseerden (leerlingen, leraren, ouders, externen, etc.) zijn uitgenodigd. Tijdens de startbijeenkomst wordt ook de intentieverklaring getekend. Dit mag je van de begeleider verwachten: Een gastles over duurzaamheid in het algemeen. Een presentatie over het verloop van Eco-Schools. Jullie Eco-team wordt op weg geholpen bij de uitvoering van de Eco-scan (zie stap 2). Tips Eco-Schools draait om de leerlingen. Zorg dus dat zij ook aanwezig zijn. Gebruik de startbijeenkomst als pr-instrument. Het is voor leerlingen en anderen erg leuk als zij in de lokale media iets kunnen teruglezen over de inspanning die zij (vrijwillig) gaan doen. Nodig de pers uit of gebruik je eigen contacten om aan de ambitie van de school bekendheid te geven. Indien er meerdere scholen in dezelfde regio tegelijk met jullie starten, kan het leuk en nuttig zijn om een gezamenlijke startbijeenkomst te organiseren, bijvoorbeeld in het gemeentehuis. In stap 2 wordt de Eco-scan uitgevoerd. Lees de informatie over de Eco-scan (zie 0) alvast door zodat je tijdens de startbijeenkomst hier een vliegende start mee kan maken. Intentieverklaring Tijdens de startbijeenkomst wordt ook de intentieverklaring getekend. Met het ondertekenen van de intentieverklaring geeft de school aan dat jullie het voornemen hebben een duurzame school te worden en de Groene Vlag van Eco-Schools te halen. Meestal wordt de intentieverklaring getekend door de directeur van de school of locatie. Jullie begeleider ondertekent de intentieverklaring namens Eco-Schools. Als al bekend is welke docenten en leerlingen zitting nemen in het Eco-team, kunnen zij hun handtekening op een (uitvergrote) intentieverklaring zetten. Op die manier is het proces meteen in handen van het team gelegd. Het is leuk om van de ondertekening een officieel moment te maken. Misschien wil de lokale wethouder milieu of onderwijs wel bij de ondertekening aanwezig zijn. Maak ook een leuke foto van het tekenmoment! De intentieverklaring is te downloaden via de website van Eco-Schools (na inloggen). Tips voor het Eco-team Geef de (ingelijste) intentieverklaring een zichtbare plek in de school, opdat duidelijk is dat je als school wilt werken aan duurzaamheid. Dat is een mooie eerste stap naar jullie eigen Eco-hoek (zie stap 6). Schrijf een stukje over de ondertekening van de intentieverklaring, bijvoorbeeld voor de schoolwebsite, een nieuwsbrief of de schoolkrant. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 30

32 Overleg Het verschilt sterk per school hoe vaak het Eco-team overlegt. Op sommige scholen is dit wekelijks (bijvoorbeeld in de lunchpauze), op andere scholen eens in de zes weken. Sommige scholen kiezen ervoor om in subgroepjes te vergaderen. De subgroepjes kunnen dan bijvoorbeeld worden ingedeeld per thema waar het team aan werkt. Tips voor het Eco-team Plan regelmatige overleggen van het Eco-team, minimaal één keer per twee zes weken. Houd verslagen bij van de Eco-teamoverleggen. Zorg dat alle leden van het Eco-team bekend zijn met het Zevenstappenplan, opdat iedereen weet wat er van het Eco-team wordt verwacht. Spreek met jullie begeleider af wanneer hij/zij naar school komt en hoe jullie tussendoor met elkaar communiceren. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

33 STAP 2. ECO-SCAN UITVOEREN Met de Eco-scan brengt jullie met het Eco-team in kaart hoe de school scoort op verschillende duurzaamheidsthema s, wat goed gaat en welke punten nog kunnen verbeteren. De Eco-scan is vooral bedoeld als hulpmiddel om te bepalen waar de belangrijkste knelpunten liggen en met welke thema s jullie aan de slag gaan. De begeleider helpt jullie tijdens het eerste begeleidersbezoek (zie stap 1) op weg met de Eco-scan. Uitgangspunt De Eco-scan vormt jaarlijks het uitgangspunt voor de acties van het Eco-team. Het is dan ook essentieel dat de leerlingen betrokken zijn bij de uitvoering van de scan, opdat zij kunnen meebeslissen over de themakeuze en de doelstellingen in het actieplan (stap 3). Tien thema s De Eco-scan wordt uitgevoerd voor alle tien de thema s, dus ook voor de thema s waarmee de school of jullie Eco-team niks wil gaan doen. Zo zorg je voor een goede nulmeting. Pas na de nulmeting kies je met het Eco-team met welke thema s jullie ook echt aan de slag gaan (stap 3; Actieplan maken en uitvoeren). Dit gaat goed en dit kan beter Figuur 8: De resultaten van de Eco-scan voor opeenvolgende jaren De Eco-scan bestaat uit circa 15 stellingen per thema. Per stelling geef je aan of de school er slecht (score 1), middelmatig (score 3) of goed (score 5) op scoort. Alle leerlingen die de Eco-scan uitvoeren, zullen waarschijnlijk net andere resultaten hebben. Moedig ze daarom aan hun uitkomsten met elkaar te bespreken. Is iets niet duidelijk? Misschien kunnen ze het navragen bij een docent of conciërge. Voor alle tien de thema s bereken je vervolgens de gemiddelde score van de scorelijsten die zijn ingevuld. Ook geef je per thema aan wat er goed gaat en wat er beter kan. Met het Eco-team kunnen jullie ook al bespreken wat jullie kunnen doen om de situatie te verbeteren. Dit is een opstapje naar het opstellen van het actieplan (stap 3). Online of op papier De Eco-scan is beschikbaar als app en als pdf-document. In de app kunnen leerlingen en docenten apart inloggen, waardoor je de uitkomsten gemakkelijk met elkaar kunt vergelijken. Aan het eind van deze paragraaf vind je de handleiding voor de Eco-scan. Door de scan digitaal uit te voeren, zijn de resultaten direct inzichtelijk en... het scheelt een heleboel papier! Je kan de scan uiteraard ook als pdf downloaden, uitprinten en dan met de hand invullen. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 32

34 Tips voor het Eco-team uitvoering Doe de Eco-scan elk jaar aan het begin van het schooljaar (of op een ander vast moment in het jaar). Betrek zoveel mogelijk leerlingen en docenten bij het uitvoeren van de Eco-scan. Naast het Eco-team kan je ervoor kiezen om een grotere groep de scan in te laten vullen. Zo creëer je meteen extra draagvlak. Dit kan bijvoorbeeld goed in een projectweek of op de Dag van de Duurzaamheid. Betrek de conciërge bij het uitvoeren van de Eco-scan: hij heeft vaak veel informatie over bijvoorbeeld energie en water. Geef in het werkboek op de website van Eco-Schools duidelijk aan wie er allemaal hebben meegewerkt aan de uitvoering van de Eco-scan. Werk digitaal. Zo voorkom je dat de gemiddelde scores handmatig moeten worden uitgerekend. En: het bespaart een heleboel papier! De Eco-scan is hetzelfde als BREEAM Junior. Ben je hier zelf mee bekend of is de school er al eens mee aan de slag geweest? Maak daarvan gebruik. Je hoeft de scorelijsten niet opnieuw in te vullen, want de vragen en stellingen zijn hetzelfde. Tips voor het Eco-team delen van resultaten Koppel de resultaten van de Eco-scan terug aan het hele team én aan de rest van de school, bijvoorbeeld door ze in verschillende klassen te bespreken, er een nieuwsbericht over te maken voor in de nieuwsbrief of ze een plek te geven in de Eco-hoek (zie stap 6). Gebruik de Eco-scan als monitoringsinstrument: zo kun je de ontwikkelingen op de verschillende thema s volgen. Het is interessant om de resultaten van opeenvolgende jaren naast elkaar te leggen en te zien hoe de scores zich ontwikkelen (zie Figuur 8). Handboek voor Eco-teams Schooljaar

35 Handleiding online Eco-scan Inloggen en groep(en) aanmaken 1. Ga naar 2. Kies voor Login als leraar ; de onderste knop. 3. Log in met de inloggegevens van uw Eco-schoolsaccount. 4. U ziet hier per thema alle vragen van de Eco-scan. U kunt de vragen bekijken en eventueel zelf invullen, maar de resultaten hiervan tellen niet mee in het eindoverzicht. 5. Klik op Groepen en vervolgens op nieuwe groep aanmaken om een groep aan te maken. 6. Vul de groepnaam in (bijvoorbeeld Eco-team ), selecteer uw eigen school uit de lijst, selecteer het type onderwijs en klik op aanmaken. U kunt eventueel meerdere groepen aanmaken en beheren, bijvoorbeeld per klas die de scan gaat invullen. Aanmelden deelnemers en scan invullen 1. Nodig deelnemers (Eco-teamleden, overige leerlingen en medewerkers) uit om zich aan te melden via 2. Deelnemers klikken hier op registreren. 3. Hier vullen ze hun gegevens in (laat ze zelf een gebruikersnaam en wachtwoord bedenken) en klikken op de knop registreer. 4. Deelnemers dienen vervolgens hun school te selecteren en zich aan te melden voor de juiste groep (die u eerder heeft aangemaakt). 5. Deelnemers kunnen hun persoonlijke Eco-scan invullen. Gegevens kunnen worden opgeslagen, opdat de scan eventueel later kan worden afgemaakt. Beheer van resultaten en groepen 1. Log in als leraar op 2. Onder Uw groepen kunt u uw groepen beheren. Hier kunt u bijvoorbeeld groepen verwijderen of eventueel deelnemers uit een groep verwijderen. 3. U kunt ook een groep die niet meer gebruikt wordt, maar waarvan u de resultaten nog wel wilt behouden, op inactief zetten. 4. Als u op de naam van een deelnemer klikt, kunt u de resultaten van deze deelnemer bekijken (en eventueel bewerken, dus let op!). 5. Voor een overzicht van de resultaten, ga naar resultaten (direct na inloggen). 6. Hier ziet u per thema de resultaten. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 34

36 STAP 3. ACTIEPLAN MAKEN EN UITVOEREN Stap 3 van het programma Eco-Schools bestaat uit de ontwikkeling van een actieplan en het uitvoeren van de plannen. De ervaring leert dat het opstellen van een actieplan behoorlijk lastig kan zijn! Uitgangspunt Het actieplan is een vervolg op de resultaten van de Eco-scan (stap 2). Uit de scan is naar voren gekomen aan welke thema s jullie met het Eco-team aandacht willen geven en welke verbeteropties daarvoor gezien worden. De keuze van de thema s is aan het Ecoteam zelf en hoeft niet gekoppeld te zijn aan een hoge of lage score in de Eco-scan. Ook de motivatie van de leerlingen speelt hierbij een belangrijke rol. We adviseren jullie om twee tot vier thema s te kiezen. Voor die thema s moet vervolgens een actieplan worden opgesteld. Doelen stellen Nadat de thema s gekozen zijn, is het van belang om doelen op te stellen. Daarbij zien we vaak dat de doelen heel algemeen geformuleerd worden, in de trant van wij willen minder afval. Bij een zo algemeen geformuleerd doel kun je wel allerlei maatregelen en activiteiten verzinnen, maar je kunt niet bepalen of die maatregelen voldoende zijn om het doel te halen. Als je dan gaat monitoren en evalueren (stap 4) kun je eigenlijk alleen maar vertellen dat je maatregelen hebt uitgevoerd en dat er minder afval is maar wanneer ben je tevreden? Daarom is het belangrijk om de doelen SMART (zie kader) te formuleren. Door concrete formuleringen rafel je een groter doel als minder afval uiteen in enkele specifieke doelen. Ook helpen concrete doelen, om daarna concrete maatregelen en acties te verzinnen. Zo maak je gerichte keuzes voor wat je wel en niet gaat doen in het komende (school)jaar. SPECIFIEK Is de doelstelling eenduidig? Wat willen we bereiken? Wie zijn erbij betrokken? MEETBAAR Wanneer is het doel bereikt? Hoeveel willen we bereiken? Hoe kunnen we dat meten? ACCEPTABEL Is het doel acceptabel voor de doelgroep en/of het management? Kunnen zij zicht erin vinden? REALISTISCH Is het doel haalbaar? Dit is belangrijk, want een onbereikbaar doel werkt niet motiverend TIJDSGEBONDEN Wanneer moet het doel bereikt zijn? Kies een concrete datum. Eventueel kun je nog een onderscheid maken tussen doelen voor de korte termijn en doelen voor de lange termijn. Tips voor het Eco-team Maak alle doelen SMART. Kies (in het begin) niet te veel thema s; dan zal het niet lukken om de doelen te behalen en dat werkt erg demotiverend. Maatregelen bepalen Wanneer de doelen concreet zijn, kun je daar heel gericht acties bij kiezen: maatregelen en/of activiteiten. Per doel kun je meerdere acties verzinnen. Stel, het doel is 25% minder papier inkopen in het komend schooljaar, vergeleken met vorig schooljaar. Je kunt dan maatregelen verzinnen als: (1) alles tweezijdig kopiëren, (2) proefprintjes alleen op kladpapier, (3) kopieertegoed docenten met 25% reduceren, (4) kladblokken maken van eenzijdig bedrukt papier tijdens handvaardigheid en (5) een campagne onder docenten. Tabel 3 laat zien hoe je dit in kunt voeren in het online werkboek van Eco-Schools. De tabel is een voorbeeld van hoe je doelen en maatregelen logisch aan elkaar kunt koppelen en daarmee een gestructureerd actieplan kunt opstellen voor de (twee, drie of vier) thema s die jullie Eco-team gekozen heeft. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

37 Tabel 3: Voorbeeld van een SMART actieplan Begeleidersbezoek De begeleider brengt in deze fase een bezoek aan de school om het actieplan te bespreken. Hij/zij helpt jullie om goede doelen te formuleren en om passende maatregelen en activiteiten bij deze doelen te kiezen. Dit verwacht de begeleider van jullie: Het Eco-team is aanwezig. De Eco-scan is afgerond en de uitkomsten zijn inzichtelijk. Jullie hebben het actieplan vooraf aan de begeleider opgestuurd en doorgegeven welke thema s jullie gekozen hebben. Dit mag je van de begeleider verwachten: Een interactieve sessie over het actieplan. Elk jaar een nieuw actieplan De Eco-scan (stap 2) wordt elk jaar uitgevoerd. Op basis van de scan kies je met het Eco-team ook jaarlijks de thema s waarmee jullie aan de gang gaan. Dit betekent dat er ook ieder jaar een nieuw actieplan moet worden opgesteld, of het actieplan ieder jaar geactualiseerd moet worden. Tips voor het Eco-team Maak alle maatregelen zo concreet mogelijk. Je kan hierbij de tips voor SMART doelstellingen gebruiken. Begin met een actieplan voor één schooljaar. Maak elk schooljaar aan het begin een nieuw actieplan, of vernieuw het oude actieplan. Als je met een thema aan de slag wilt maar je kent de uitgangssituatie niet goed, kies dan als eerste actie dat je gaat meten wat de stand van zaken is. Zoek een goede balans tussen de korte en de lange termijn. Doelen als gescheiden afval inzamelen duren vaak erg lang. Zorg dat er ook aandacht is voor dingen die op korte termijn effect hebben en waar leerlingen een grote invloed op hebben, opdat leerlingen gemotiveerd blijven en merken dat ze het verschil kunnen maken. Kijk alvast vooruit naar stap 4. Als je bij het opstellen van de doelen al nadenkt over de manier waarop je ze later gaat monitoren, helpt dit om de doelen SMART te maken én gaat het monitoren en evalueren straks makkelijker. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 36

38 Kijk ook alvast vooruit naar stap 5. Vraag de teamleider of directeur om het bespreken van het curriculum op de agenda te zetten en het invullen van de vragenlijsten aan te kondigen. Kijk ook vast naar stap 6 (informeren en betrekken). De interne en externe betrokkenheid kun je van begin af aan aandacht geven om Eco-Schools bij jullie een succes te laten worden. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

39 STAP 4. MONITOREN EN EVALUEREN In stap 4 van het Eco-Schoolsprogramma worden de maatregelen en activiteiten gemonitord en geëvalueerd. Zo ontstaat er grip op de voortgang en krijg je inzicht in het effect van de acties die jullie ondernemen. De begeleider kijkt tijdens deze stap mee en ondersteunt jullie als dat nodig is. Na deze stap verdient jullie school het Bronzen certificaat. Uitgangspunt Het actieplan (stap 3) vormt het uitgangspunt voor stap 4. In stap 4 evalueren jullie met het Eco-team hoe het is gegaan en of jullie de doelen uit het actieplan ook daadwerkelijk halen. Het proces tot en met stap 4 neemt ongeveer één jaar in beslag. Monitoring van acties Met de monitoring van acties (maatregelen en activiteiten) geven jullie als Eco-team aan of het gelukt is om de acties uit te voeren die jullie gepland hadden. In het werkboek worden de geplande acties uit stap 3 automatisch overgenomen bij stap 4; zie ook Tabel 4. Per actie kun je de resultaten van de monitoring en evaluatie invullen. Monitoring van doelen Nog veel belangrijker is de monitoring van de doelen. Hiermee krijg je als Eco-team inzicht in het effect van jullie acties. De methode van monitoring hangt af van de gestelde doelen. Zo zal de vermindering van het energieverbruik op een andere manier gemeten moeten worden dan de toename van energiebewustzijn onder leerlingen en docenten. Kies voor elk doel en type maatregel een geschikte meetmethode, bijvoorbeeld: voor-, tijdens- en nameting door foto s te maken van een fysieke maatregel, voor- en nameting middels een enquête onder leerlingen om bewustzijn te monitoren, bijhouden van de verbruiksgegevens om energieverbruik te monitoren, bijhouden van de resultaten van de Eco-scans van opeenvolgende jaren om de algemene voortgang te bepalen (zie Figuur 8, pagina 32). Monitoring van verbruik Naast de monitoring van de acties en doelen, vragen we jullie ook om het energie- en waterverbruik bij te houden. Dit kan in het werkboek op het tabblad Algemeen. Ook kan je bijhouden hoeveel afval er wordt geproduceerd. Gegevens over het verbruik van energie en water zijn vaak bij de conciërge of bij het schoolbestuur aanwezig. Ga ook aan de slag met de verbruiksgegevens. Dit kan bijvoorbeeld in de Ecohoek, in bepaalde lessen of door leerlingen te betrekken bij het bijhouden van de gegevens. Tabel 4: Voorbeeld van een SMART monitoring en evaluatie SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 38

40 Evaluatie Na het monitoren van de voortgang, is het tijd om deze te evalueren. Binnen het Eco-team bespreken jullie met elkaar vragen als: Wat vinden we van wat er allemaal is gebeurd? Zijn we tevreden? Zijn de gestelde doelen behaald? Als het niet gelukt is, waar lag dat dan aan? Wat nemen we mee naar volgend jaar? Het kan natuurlijk voorkomen dat de doelen behaald zijn, maar waarschijnlijk zijn er ook een heleboel dingen wél gelukt. Het is goed om te evalueren waarom sommige dingen zijn tegengevallen, maar ook heel belangrijk om trots te zijn op wat er bereikt is! In Tabel 4 op de vorige pagina is een voorbeeld gegeven hoe de monitoring en evaluatie van acties en maatregelen eruit kan zien. Ook is hierin aangegeven wat het Eco-team wil gaan doen om het volgend jaar nog beter te doen. Tips voor het Eco-team monitoren SMART doelen zijn een stuk eenvoudiger te monitoren. Zorg dus dat je daar bij stap 3 aandacht aan besteedt. Bedenk bij stap 3 al op welke manier je wilt gaan monitoren. Tips voor het Eco-team evalueren Vier het als jullie je doelen hebben behaald! Dit geeft een extra impuls aan de sfeer in het team. Zijn doelen niet behaald? Stel ze dan bij of verzin nieuwe acties om ze alsnog te kunnen halen. Communiceer de resultaten van de monitoring binnen en buiten de school. Zo laat je zien wat jullie allemaal al hebben bereikt en hoe actief jullie zijn. Stel het actieplan voor volgend jaar bij op basis van de monitoring en evaluatie. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

41 HET BRONZEN CERTIFICAAT Als jullie met het Eco-team de stappen 1 tot en met 4 doorlopen hebben, kunnen jullie het Bronzen certificaat aanvragen. Het moet mogelijk zijn het niveau Brons binnen één jaar te behalen. Je kan jullie begeleider vragen om vlak voor het indienen van de documenten nog even mee te kijken, om de kans op een succesvolle audit te vergroten. Om de audit aan te vragen moet je het digitale werkboek ingevuld hebben voor de stappen 1 tot en met 4. Deze informatie, aangevuld met documenten die geüpload worden (denk aan foto s, schoolnieuwsbrief, artikelen in de pers, et cetera), vormt de basis voor een audit door Eco-Schools Nederland. Met de knop audit aanvragen onderaan stap 4 in het digitale werkboek wordt de auditaanvraag vervolgens verstuurd naar Eco-Schools Nederland. Na het aanvragen van de audit, gaat een auditeur ermee aan de slag. De audit voor het Bronzen certificaat is een deskaudit: de audit vindt plaats op kantoor bij Eco-Schools Nederland. Er komt dus niet iemand naar de school toe. Een auditeur van Eco-Schools Nederland bekijkt de documenten aan de hand van de criteria van Eco-Schools (zie Bijlage 3) en schrijft een auditrapport met de bevindingen en aanbevelingen. Binnen twee weken krijgen jullie de uitslag van de audit. Bij goedkeuring ontvangt jullie school het Bronzen certificaat. Als het Bronzen certificaat toegekend wordt, wordt in overleg met jullie en de begeleider bepaald of het auditrapport en certificaat worden toegezonden of dat er van de uitreiking een feestelijk moment gemaakt wordt. Veelal wordt voor het laatste gekozen, in aanwezigheid van pers en gemeentebestuur. Tips voor het Eco-team Maak een feestje van de uitreiking van het Bronzen certificaat. Er is (waarschijnlijk) hard gewerkt om dit te bereiken; daarvoor mag het Eco-team best in het zonnetje worden gezet! Combineer de uitreiking van het Bronzen certificaat met de interactieve sessie over het verduurzamen van het curriculum (zie De rol van de begeleider In de twee jaar dat jullie op weg zijn naar de eerste Groene Vlag komt jullie begeleider vijf keer langs op school. Tussendoor kijkt de begeleider op afstand met jullie mee en geeft hij of zij tips en ondersteuning waar nodig. In Tabel 2 is voor de verschillende begeleidersbezoeken puntsgewijs aangegeven wat je van de begeleider kan verwachten. Tabel 2, pagina 28). Zo voorkom je dat jullie na het behalen van Brons stilvallen. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 40

42 STAP 5. CURRICULUM Op een duurzame school zijn duurzaamheidsthema s verankerd in het curriculum. Stap 5 van het Eco- Schoolsprogramma gaat om het inbedden van duurzaam denken en doen in de lesstof: de verduurzaming van het curriculum. Na deze stap verdient jullie school het Zilveren certificaat. Uitgangspunt Ongemerkt schenken scholen vaak al meer aandacht aan duurzaamheid dan ze denken. Stap 5 van Eco- Schools is erop gericht inzichtelijk te maken wat er allemaal al gaande is op jullie school en hier een overzicht van te krijgen. Vervolgens kan het huidige duurzaamheidsaanbod besproken worden met docenten en leerlingen. Op basis van de resultaten hiervan wordt een plan gemaakt voor het verduurzamen van het curriculum. De docenten gaan hier vervolgens mee aan de slag. Tijdens deze fase zijn de docenten aan zet. Daarbij is het belangrijk om wel steeds met de leerlingen van het Eco-team af te stemmen wat er gaande is, om te voorkomen dat zij het gevoel krijgen dat er niets gebeurt. Daarnaast worden de verbeterplannen veel sterker als leerlingen ook input geven en actief betrokken worden bij de verduurzaming van het curriculum. Wat is nodig om de audit voor het Zilveren certificaat uit te kunnen voeren? Een objectieve inventarisatie van het curriculum door leraren en zo mogelijk ook door het Eco-team, met behulp van het werkboek. Een goede afweging of het aanbod voldoende is en of de spreiding van aanbod logisch is. Een verslag van de bespreking van het curriculum, wat de school gaat veranderen om het curriculum te verduurzamen en hoe ze dit gaan aanpakken. Een plan welke elementen de school wil verbeteren om het curriculum te verduurzamen. Begeleidersbezoek In deze fase komt de begeleider langs om het Bronzen certificaat uit te reiken en jullie te helpen bij stap 5 (zie Tabel 2, pagina 28). Dit verwacht de begeleider van jullie: Het Eco-team is aanwezig bij de interactieve sessie over het curriculum. Er zijn veel mensen aanwezig bij de uitreiking van het certificaat, bijvoorbeeld in een pauze. Dit mag je van de begeleider verwachten: Een interactieve sessie voor het Eco-team over de verduurzaming van het curriculum. Tips voor de coördinator Zorg dat deze stap op tijd wordt ingezet (zoals weergegeven in In Tabel 1 is de tijdlijn van dit traject weergegeven. Hierin is aangegeven wanneer je met welke stap bezig bent en wanneer begeleiding en audits plaatsvinden. Tabel 1 op pagina 27). Zorg dat je al vroeg begint met plannen. Het gaat er dan vooral om dat de docenten ruimte reserveren in een docentenoverleg, om de resultaten van de inventarisatie te bespreken. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

43 Inventarisatie Voor de inventarisatie wordt aan alle collega s gevraagd wat ze in hun lessen doen rond duurzaamheid. De coördinator verzamelt de antwoorden en vult vervolgens het werkboek in. Deze analyse van het curriculum voer je uit voor alle tien de thema s, dus ook voor de thema s waar jullie niks mee willen gaan doen. Zo krijg je een goede nulmeting van het curriculum. Pas na de nulmeting kiezen de docenten met elkaar aan welke thema s zij meer aandacht willen gaan besteden in het curriculum en maken ze een verbeterplan. In deze paragraaf gaan we op deze verschillende onderdelen in. Methoden en activiteiten In de tabel in het werkboek wordt onderscheid gemaakt tussen methoden en activiteiten. Wat betreft de methoden zijn er (op korte termijn) vaak maar weinig veranderingen mogelijk: de inhoud van de lesstof ligt voor een groot deel vast door de methoden die de school voor de verschillende vakken gebruikt. Wel kunnen onderdelen van verschillende vakken met elkaar worden verbonden, wanneer ze inhoudelijk aan elkaar verwant zijn. Activiteiten zijn meestal nog veel vrijer in te vullen, met themadagen, projectweken, lesmaterialen, gastlessen, excursies, enzovoort. Geef acties die door het Eco-team zijn geïnitieerd, bijvoorbeeld jaarlijkse deelname aan de Dag van de Duurzaamheid, een vaste plek in het curriculum. Hiermee wordt de continuïteit geborgd. Bijkomend voordeel is dat dit voor iedereen duidelijkheid geeft. Spreiding over leerjaren In het werkboek wordt ook gevraagd per methode en activiteit aan te geven op welk leerjaar het van toepassing is. Zo kan de inventarisatie er bijvoorbeeld toe leiden dat je ontdekt dat er in de onderbouw veel groen-activiteiten zijn, terwijl dit thema in de methoden pas in de bovenbouw echt behandeld wordt. In dat geval lijkt een andere indeling voor het thema groen meer voor de hand te liggen. De inventarisatie biedt zo een startpunt voor gerichte veranderingen in het curriculum. Alle docenten betrekken Voor de inventarisatie is het belangrijk dat docenten van (vrijwel) alle leerjaren (PO) of van alle vakken/vakgroepen (VO/MBO) meewerken en voor hun eigen onderwijs aangeven hoe duurzaamheid hierin een plek heeft. Dit vraagt soms nogal wat van een Eco-team of van de Eco-Schools coördinator. Lang niet altijd zijn alle docenten namelijk al geneigd om mee te werken aan de verduurzaming van de school. Het is daarom belangrijk om hierbij goed te plannen en de drempel voor betrokkenheid laag te maken. Tips voor het Eco-team Zet niet de vakken, maar de thema s centraal. Zo bevorder je vakoverstijgend denken. Maak het de docenten gemakkelijk, opdat er zo veel mogelijk docenten meewerken. Maak bijvoorbeeld als Eco-team een standaard-format dat de docenten kunnen invullen, waarin de tien thema s en de verschillende leerjaren een plek hebben. Vraag of de directeur of teamleider de vragenlijst uitzet onder de docenten, in plaats van dit zelf te doen als coördinator. Er komt dan vaak meer respons. Bespreek binnen het Eco-team met de leerlingen wat zij vinden van de manier waarop duurzaamheid nu aan bod komt op school en welke veranderingen ze graag zouden zien. Bespreek ook met de leerlingen wat zij vinden dat ze aan het eind van hun schoolperiode of opleiding moeten weten en kunnen als het gaat over duurzaamheid in het algemeen, en voor de tien thema s in het bijzonder. Dit biedt een ander perspectief op het curriculum. Laat de leerlingen docenten interviewen over wat ze van duurzaamheid vinden en wat ze in hun lessen aan duurzaamheid doen. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 42

44 Bespreek de resultaten Het overzicht van het huidige duurzaamheidsaanbod, dat is ontstaan door de inventarisatie, is een mooi uitgangspunt om met elkaar in gesprek te gaan over het curriculum. Bespreek de resultaten van de analyse met docenten van verschillende vakken (in het voortgezet onderwijs) of met meerdere meesters en juffen (op basisscholen). Het is vervolgens aan de docenten zelf om met elkaar te bepalen of zij het curriculum duurzaam genoeg vinden en wat ze willen veranderen om het curriculum verder te verduurzamen. Het kan lastig zijn om voldoende docenten mee te laten doen bij het verduurzamen van het curriculum. Probeer ze er met een dosis enthousiasme toch bij te betrekken. Voorkom in ieder geval dat het te lang gaat duren omdat er onvoldoende deelname is. Ga in dat geval met een kleiner groepje aan de slag. Geef in het werkboek duidelijk aan wie er betrokken zijn geweest. Verbeterplan Op basis van de inventarisatie en de gesprekken hierover maken jullie een plan hoe jullie duurzaamheid aan bod willen laten komen in het onderwijs. Kies eerst aan welke duurzaamheidsthema s jullie meer aandacht willen besteden in het curriculum. Maak daarna een plan hoe jullie dit willen aanpakken, en hoe jullie duurzaamheid binnen verschillende vakken en leerjaren een plek willen geven. Tips voor de docenten Betrek de leerlingen van het Eco-team bij het plan. Vraag hen bijvoorbeeld om tips te geven. Neem de input van leerlingen, docenten en management mee in het plan. Breng het management op de hoogte van het plan, of nog beter, betrek hen bij het opstellen van het plan. Stel leerdoelen op en denk naar over de beoordeling. Koppel het plan aan de visie, het beleid en/of de strategie van de school. Invullen van het werkboek In het werkboek is een tabel opgenomen waarin per thema aangeven moet worden hoe het thema verankerd is in het curriculum. In Tabel 5 is hiervan een voorbeeld gegeven. In de tabel zijn we niet op zoek naar zo veel mogelijk vinkjes. Het gaat erom dat jullie hiermee op school intern de discussie aangaan over wat de leerlingen aan het eind van hun schoolcarrière nu echt zouden moeten kennen en kunnen als het gaat over duurzaamheid. Anders gezegd: wat nemen zij in de rest van hun leven écht mee over de duurzaamheidsthema s? Vakoverstijgend werken is hierbij een aandachtspunt. Wij zien vaak dat er bijvoorbeeld voor het thema water geen verbanden worden gelegd tussen de lesstof over waterleven bij biologie, de waterkwantiteit bij aardrijkskunde en de fysische eigenschappen van water bij natuurkunde, laat staan met vakken als geschiedenis, economie, maatschappijleer of Nederlands. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

45 Tabel 5: Voorbeeld Uitvoering Wanneer het verbeterplan klaar is, is het tijd om aan de slag te gaan met de uitvoering van het plan. Om de Groene Vlag te halen moeten er op school één of meerdere veranderingen doorgevoerd worden in het curriculum. Ook moet duurzaamheid aan bod komen in projecten, en binnen verschillende lessen of vakken. Uiteindelijk is het doel om duurzaamheid een vaste plaats te geven in het curriculum. Tips voor de docenten Doe mee aan (inter)nationale dagen zoals de Dag van de Duurzaamheid of Warmetruiendag. Bedenk hoe je leerlingen kan stimuleren om zelf in actie te komen rond duurzaamheid. Gebeurt dit al genoeg in het curriculum? Stimuleer leerlingen om een nieuwsgierige en onderzoekende houding aan te nemen tegenover duurzaamheidsthema s. Benut het schoolgebouw, de bedrijfsvoering en de buitenruimte van de school om te leren over duurzaamheid. Betrek lokale organisaties of bedrijven bij onderwijs over duurzaamheid. Laat leerlingen bijvoorbeeld werken aan duurzaamheidsvragen van externe opdrachtgevers. Figuur 9: De 'circle of life' van Nordwin, waarin diverse lessen, thema s en de bedrijfsvoering van de school bij elkaar komen. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 44

46 HET ZILVEREN CERTIFICAAT Als jullie het eerste deel van stap 5 hebben uitgevoerd (inventarisatie, bespreken van resultaten en verbeterplan opstellen), kan de audit voor het Zilveren certificaat aangevraagd worden. Het moet mogelijk zijn het niveau Brons binnen één jaar na de start te behalen. Jullie kunnen de begeleider vragen om vlak voor het indienen van de documenten nog even mee te kijken, om de kans op een succesvolle audit te vergroten. Om de audit aan te vragen moet de informatie in het digitale werkboek aangevuld worden. Vul stap 5 in en actualiseer ook de informatie over de andere stappen (stap 1 tot en met 4). Waarschijnlijk hebben jullie inmiddels immers een nieuw actieplan voor het nieuwe schooljaar, is de Eco-scan opnieuw uitgevoerd (dit gebeurt jaarlijks) en is de samenstelling van het Eco-team gewijzigd. Met de knop audit aanvragen onderaan stap 5 in het digitale werkboek kan je de auditaanvraag vervolgens versturen naar Eco-Schools Nederland. Na het aanvragen van de audit, gaat een auditeur ermee aan de slag. De audit voor het Zilveren certificaat is, net als de audit voor het Bronzen certificaat, een deskaudit: de audit vindt plaats op kantoor bij Eco- Schools Nederland. Er komt dus niet iemand naar school toe. Een auditeur van Eco-Schools Nederland bekijkt de documenten aan de hand van de criteria van Eco-Schools (zie Bijlage 3) en schrijft een auditrapport met de bevindingen en aanbevelingen. Binnen twee weken krijgen jullie de uitslag van de audit. Bij goedkeuring ontvangt jullie school het Zilveren certificaat. Als jullie het Zilveren certificaat toegekend krijgen, wordt in overleg met jullie en jullie begeleider bepaald of het auditrapport en certificaat worden toegezonden of dat er van de uitreiking een feestelijk moment gemaakt wordt. Veelal wordt voor het laatste gekozen, in aanwezigheid van pers en gemeentebestuur. Tips voor het Eco-team Maak een feestje van de uitreiking van het Zilveren certificaat. Er is (waarschijnlijk) hard gewerkt om dit te bereiken; daarvoor mogen het Eco-team én de docenten best in het zonnetje worden gezet! Combineer de uitreiking van het Zilveren certificaat met een begeleidersbezoek waarbij jullie vooruitblikken op de laatste stappen naar de Groene Vlag (zie Tabel 2, pagina 28). Handboek voor Eco-teams Schooljaar

47 STAP 6. INFORMEREN EN BETREKKEN In stap 6 werken jullie met het Eco-team aan de communicatie over Eco-Schools en het vergroten van de betrokkenheid bij het programma, zowel binnen als buiten de school. Door het informeren en betrekken van bijvoorbeeld leerlingen, docenten, ouders en andere organisaties werken jullie aan bewustwording en aan profilering als duurzame school. De begeleider brengt in deze fase een bezoek aan de school. Hij of zij verzorgt een interactieve sessie over stap 6 en 7 en helpt jullie om je voor te bereiden op de audit voor de Groene Vlag. Uitgangspunt Jullie zijn nu ongeveer anderhalf jaar bezig met Eco-Schools. Het Eco-team is springlevend, er vinden allerlei duurzame acties plaats en ook de docenten zijn al serieus met duurzaamheid aan de slag gegaan. In stap 6 staan nu het informeren en betrekken binnen én buiten de school centraal. Daarmee hoef je natuurlijk niet te wachten tot jullie toe zijn aan stap 6. Al vanaf het begin kunnen jullie hier met het Eco-team aandacht aan geven. Zeker als jullie het thema Communicatie in jullie actieplan hebben opgenomen, hebben jullie op dit gebied waarschijnlijk al veel bereikt. In het laatste half jaar geef je extra aandacht aan de communicatie en het vergroten van de betrokkenheid. Met het Eco-team zetten jullie de puntjes op de i en zorgen jullie dat alles staat (denk aan de website en de Eco-hoek). Zo bereiden jullie ook direct de audit voor. Begeleidersbezoek In deze fase komt jullie begeleider langs om het Zilveren certificaat uit te reiken en te helpen bij de laatste stappen richting de Groene Vlag (zie Tabel 2, pagina 28). Dit verwacht de begeleider van jullie: Er is een behoorlijk aantal mensen aanwezig bij de uitreiking van het certificaat, bijvoorbeeld in een pauze. Het Eco-team is aanwezig bij de interactieve sessie over de laatste stappen richting de Groene Vlag. Dit mag je van de begeleider verwachten: Een interactieve sessie over de laatste stappen richting de Groene Vlag. Interne communicatie Bij stap 6 gaan jullie er met het Eco-team voor zorgen dat Eco-Schools binnen de school echt gaat leven. Jullie maken de Eco-hoek mooi en zorgen dat er goede informatie op de website staat. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 46

48 Tips voor het Eco-team Vier jullie successen en communiceer erover! De feestelijke uitreiking van het Zilveren certificaat is daarvoor een mooi begin. Richt een Eco-hoek in op een prominente plek in de school. Dit kan bijvoorbeeld bij de ingang of bij de aula zijn. Zorg dat er in de Eco-hoek altijd wat te zien is; actualiseer daarom steeds de inhoud van de Eco-hoek, bijvoorbeeld met nieuwsartikelen, foto s en aankondigingen. Geef de leerlingen uit het Eco-team een gezicht: hang bijvoorbeeld een groepsfoto op in de Eco-hoek of stel alle leden in de nieuwsbrief en op de website voor met een leuk tekstje waarom zij in het Eco-team zitten. Gebruik als Eco-team op al jullie documenten en communicatie-uitingen hetzelfde logo. Dit kan het logo van Eco-Schools zijn, maar jullie kunnen er ook zelf één ontwerpen. Zorg dat jullie schoolprofiel op de Eco-Schoolswebsite goed gevuld en actueel is. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

49 Website en sociale media Niet iedereen zal even vaak in de Eco-hoek komen. Het is daarom belangrijk om leerlingen en docenten ook op een andere manier te bereiken. Dit kan bijvoorbeeld door gebruik te maken van de schoolwebsite, van de nieuwsbrief en van sociale media. Tips voor het Eco-team Richt op de schoolwebsite een pagina in waar jullie als Eco-team laten zien wat er gebeurt en waar nieuwe activiteiten aangekondigd kunnen worden. Deel successen zo breed mogelijk, door er op de website en met behulp van sociale media veel aandacht aan te geven. Ook de nieuwsbrief van de school is geschikt voor nieuwsberichten van het Ecoteam. Maak tijdens activiteiten veel foto s: mooi en leuk beeldmateriaal helpt ontzettend voor de promotie van jullie acties! Organiseer een wedstrijd of verkiezing via sociale media waarmee leerlingen iets kunnen winnen, opdat ze de pagina van het Eco-team gaan volgen. Vul het schoolprofiel in op de Eco-Schoolswebsite. Schoolbeleid Heeft jullie school een visie op duurzaamheid? Is er een stip op de horizon geschetst waar jullie met het Eco-team en de school samen naartoe willen? Is er een beleidsplan waarin doelen en concrete acties vastgelegd zijn? Met het opnemen van duurzaamheid in het schoolbeleid, onderstreept jullie school dat ze hier structureel aandacht aan geven. Dit is een belangrijke stap om ervoor te zorgen dat duurzaamheid niet alleen iets is van het Eco-team, maar verankerd raakt in de hele school. Het beleid kan van toepassing zijn op de organisatie (bedrijfsvoering, communicatie), op het onderwijs (curriculum, professionalisering, rol van de leerkracht) en op de omgeving van de school (gebouw, buitenruimte, lokale samenwerking). In het traject na het behalen van de eerste Groene Vlag wordt hier extra aandacht aan besteed. Tips voor het Eco-team Neem Eco-Schools ook op in de schoolgids. Zorg dat het Eco-team zichtbaar aanwezig is op de open dagen van de school. Werk samen met het management aan het opstellen van de duurzaamheidsvisie, -beleid en/of -strategie van de school. Betrek ook docenten (en leerlingen) bij het opstellen van het beleidsplan. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 48

50 Buiten de school Hoe profileren jullie je naar buiten toe als duurzame school met het Eco-team en de school? De samenwerking met bijvoorbeeld de gemeente en andere organisaties in de buurt kan vaak veel toevoegen aan de duurzaamheid van de school en het onderwijs. Met het Eco-team kan je bijvoorbeeld naar ouders, stagebedrijven en nieuwe leerlingen communiceren over jullie missie en activiteiten. Het mooiste is wanneer niet alleen het Eco-team, maar ook de school zelf zich naar buiten toe profileert als duurzame school, bijvoorbeeld in de communicatie naar ouders, naar stagebedrijven, en tijdens open dagen. Tips voor het Eco-team Houd een overzicht bij van artikelen die in de media zijn verschenen. DIt kan in het werkboek van Eco- Schools. Betrek mensen en organisaties uit de buurt bij jullie acties. Betrek eventuele stagebedrijven. Leg contact met andere scholen in de buurt, bijvoorbeeld de basisscholen waar leerlingen vandaan komen of de middelbare scholen waar jullie leerlingen vaak naartoe gaan, en help ze om duurzaamheid ook daar een plek te geven. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

51 STAP 7. ECO-CODE MAKEN De Eco-code kun je zien als de kers op de taart. Zeker twee jaar lang heeft jullie school, en het Eco-team in het bijzonder, gewerkt aan duurzaamheid en daarin een eigen identiteit en stijl ontwikkeld. Met een Ecocode geeft iedere Eco-School op een creatieve en herkenbare manier haar duurzaamheidsstandpunt weer. Hoe deze Eco-code eruit ziet, mogen jullie met het Eco-team volledig zelf bepalen. Na deze stap verdient jullie school de Groene Vlag en mogen jullie je officieel een Eco-School noemen! Uitgangspunt Jullie hebben al circa twee jaren aan Eco-Schools gewerkt en daarbij als school en als Eco-team jullie eigen focus bepaald. Zo hebben jullie een eigen visie op duurzaamheid ontwikkeld en een standpunt ingenomen. In de Eco-code geven jullie daar op een creatieve en herkenbare manier uitdrukking aan. Het resultaat is een Eco-code die symbool staat voor de manier waarop duurzaamheid leeft onder leerlingen en docenten. De Eco-code De Eco-code kan van alles zijn; het is helemaal aan jullie Eco-team! Het kan een slogan of een logo zijn, maar bijvoorbeeld ook een lied, filmpje, (muur)schildering, gedicht of kunstwerk. De vorm van de Eco-code is volledig vrij. Wel is het belangrijk dat leerlingen een grote rol spelen in de ontwikkeling van de Eco-code, omdat zij zich hierdoor meer betrokken en verantwoordelijk voelen bij de waarden die de code omschrijft. Neem de belangrijkste doelen uit het actieplan en de gedragsregels op school (stap 3) als basis voor de Eco-code. Zo sluit de Eco-code aan op dat waar jullie je met het Eco-team je in de afgelopen twee jaren voor hebben ingezet. Het is aan het Eco-team om de Eco-code elk jaar opnieuw aandacht te geven en te bepalen of de Eco-code nog voldoet, deze aan te passen of een nieuwe te ontwikkelen. Geef de Eco-code een prominente plek in de school, bijvoorbeeld bij de ingang, in de docentenkamer of met posters in alle klassen. Zo gaat iedereen de code herkennen. De Eco-code kan worden gepresenteerd aan leerlingen, ouders, (plaatselijke) pers en andere geïnteresseerden. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 50

52 Tips voor het Eco-team Wees creatief bij het vormgeven van jullie Eco-code. Het ontwerpen kan bijvoorbeeld worden gekoppeld aan de lessen bij beeldende vorming, ckv, techniek of handvaardigheid. Betrek zo veel mogelijk leerlingen en liefst ook docenten bij het maken van de Eco-code, bijvoorbeeld tijdens een projectweek of op de Dag van de Duurzaamheid. Schrijft eventueel een wedstrijd of verkiezing uit onder leerlingen om ze te betrekken en zoveel mogelijk ideeën op te halen. Gebruik de Eco-code zoveel mogelijk, bijvoorbeeld tijdens acties en op posters. Op een gegeven moment gaan docenten en leerlingen hem herkennen en wordt hij direct gelinkt aan waar jullie als Ecoteam mee bezig zijn. Vernieuw de Eco-code jaarlijks. Zo raakt steeds een nieuwe groep leerlingen erbij betrokken. Gebruik de Eco-code in de schoolgids. De code laat immers zien waar jullie als school voor staan! Handboek voor Eco-teams Schooljaar

53 DE GROENE VLAG Wanneer jullie alle zeven stappen hebben doorlopen kan de audit voor de Groene Vlag aangevraagd worden. Om de audit aan te vragen moet alle informatie in het digitale werkboek ingevuld zijn. Het is van belang dat er naast het digitale werkboek ook voldoende informatie vooraf aan de auditeur ter beschikking wordt gesteld (zoals actieplan, foto s, persartikelen, samenwerking met maatschappelijke partijen, Eco-code, enzovoort). De audit wordt uitgevoerd aan de hand van de criteria van Eco-Schools (zie Bijlage 3). Als de auditeur het materiaal heeft doorgenomen en voldoende acht, wordt er een afspraak met jullie gemaakt om de audit uit te voeren op school. De Groene Vlag aanvragen Na stap 7 kunnen jullie de Groene Vlag aanvragen. Het moet mogelijk zijn de Groene Vlag een paar maanden na het Zilveren certificaat te behalen, na in totaal ongeveer twee jaar vanaf de startdatum. Na het invullen van alle stappen in het werkboek kunnen jullie de auditaanvraag via de website versturen naar Eco- Schools Nederland. Op basis van de aangeleverde informatie wordt de audit voorbereid. Vervolgens wordt een afspraak gemaakt voor het auditbezoek, dat ongeveer een halve dag in beslag neemt. Een auditeur van Eco-Schools Nederland komt dan langs op school. Tijdens de audit zal de auditeur vragen stellen aan de hand van het aangeleverde materiaal en datgene wat hij/zij ziet. Tevens worden gesprekken gevoerd met het management, het Eco-team en andere leerlingen en docenten. Ook wil de auditeur zien wat er gebeurd is in de school. Na de audit ontvangen jullie het auditrapport. Als jullie de Groene Vlag gehaald hebben, ontvangen jullie bovendien de Groene Vlag, het Groene Vlag-certificaat en leerlingcertificaten voor alle leerlingen die in het Eco-team zitten. De Groene Vlag is na toekenning twee jaar geldig. Daarna wordt er opnieuw een audit gedaan (zie hoofdstuk 8). Feestelijke uitreiking Wanneer de Groene Vlag wordt toegekend, kom jullie als begeleider langs om deze uit te reiken. Een feestelijke moment voor de school, voor het Eco-team en voor de begeleider. Van harte gefeliciteerd met dit resultaat! De Groene Vlag wordt in principe persoonlijk uitgereikt op school. De leerlingen in het Eco-team ontvangen een leerlingcertificaat. Hoe de uitreiking plaatsvindt, wordt in overleg met jullie bepaald. Tips voor het Eco-team Maak van de uitreiking een feestelijk moment met een goed programma. Gebruik het behalen van de Groene Vlag als PR-moment, zowel intern als extern. Nodig bijvoorbeeld bestuur, gemeente, pers en ouders uit. Het bereiken van de Groene Vlag is prachtig! Tegelijkertijd moet je ook direct starten met het vervolg, want over twee jaar word je als school opnieuw geauditeerd. Je zult moeten laten zien dat je actief bezig blijft om de school duurzamer te maken. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 52

54 8. NA DE EERSTE GROENE VLAG De buit is binnen: de eerste Groene Vlag is behaald! Jullie kunnen met trots vertellen dat jullie een echte duurzame school zijn. Over twee jaar staat er echter weer een auditeur van Eco-Schools voor de deur. Wat wordt er dan precies verwacht en hoe kan je dat aanpakken? In het vervolgtraject wordt de begeleiding minder intensief. De begeleider brengt vier keer een bezoek: bij de start, halverwege, aan het eind van de twee jaar en nog een keer om de Groene Vlag uit te reiken UITGANGSPUNT Duurzaamheid begint op scholen vaak met losse of ad-hoc projecten, die plaatsvinden buiten het reguliere curriculum om. Hoe verder je als school doorgroeit, hoe meer duurzaamheid ingebed raakt in het onderwijs en in het hele wezen van de school. Samenwerking met organisaties in de omgeving kan leiden tot een bredere maatschappelijke rol en oriëntatie van de school. Gaandeweg wordt duurzaamheid iets om trots op te zijn en mee naar buiten te treden. Dat gaat niet vanzelf! Het kost tijd en energie en is een proces dat jaren duurt. Het Zevenstappenplan van Eco-Schools helpt om dit veranderingsproces stapje voor stapje vorm te geven in de eigen situatie. Eco-Schools is dus een doorlopend proces. Na het behalen van de eerste Groene Vlag stopt het niet: na twee jaar wordt er opnieuw geauditeerd, waarbij wordt gekeken of jullie school continue voortgang en verbetering laat zien. In dit vervolgtraject na de eerste Groene Vlag gaan jullie aan de slag om jullie duurzame ambities voort te zetten en duurzaamheid steeds dieper in het DNA van de school te krijgen. De belangrijkste veranderingen die we graag in het vervolgtraject zien zijn hieronder beschreven. Wanneer het lukt om deze veranderingen te realiseren zal duurzaamheid steeds verder verankerd raken in de hele school, zoals beschreven in hoofdstuk 2. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

55 8.2. VERSCHIL MET HET TRAJECT NAAR DE EERSTE GROENE VLAG Na het behalen van de eerste Groene Vlag blijven jullie aandacht besteden aan de zeven stappen van Eco- Schools: dit is de Eco-Schoolsmethodiek zoals die internationaal is vastgesteld. De aanpak met het Ecoteam als spil en de werkwijze volgens de zeven stappen blijft dus onveranderd, maar er zijn wel belangrijke veranderingen. Belangrijke veranderingen na het behalen van de eerste Groene Vlag zijn: Het draagvlak voor duurzaamheid wordt groter. Er worden steeds meer leerlingen en docenten actief betrokken bij duurzaamheid. De betrokkenheid van directie/management bij duurzaamheid en bij het Eco-team groeit. Duurzaamheid wordt steeds verder verweven in het curriculum. De samenwerking met externe partijen groeit: als school gaan jullie steeds meer samen werken aan duurzaamheid. Bijvoorbeeld met lokale bedrijven en organisaties, de gemeente, ouders, buurtbewoners en andere scholen. Er komen steeds meer verbanden tot stand rond duurzaamheid. Bijvoorbeeld tussen de verschillende activiteiten rond duurzaamheid, tussen de thema s in het actieplan, tussen onderwijs en bedrijfsvoering of tussen de binnen- en de buitenomgeving van de school. Zo wordt de school een duurzaam systeem. Daarom ziet ook de ondersteuning vanuit Eco-Schools er anders uit dan in het traject naar de eerste Groene Vlag. Drie belangrijke veranderingen hebben invloed op het functioneren van het Eco-team en op de rol van de begeleider: 1. Minder begeleiding Er is minder begeleiding en er zijn minder begeleidersbezoeken, omdat jullie nu zelf beter weten hoe het proces werkt. De begeleider brengt vier keer een bezoek aan de school; zie Tabel Alleen Groene Vlag audit, geen tussentijdse audits Er vinden geen aparte audits plaats voor het Bronzen en Zilveren certificaat. Er worden alleen audits voor de Groene Vlag uitgevoerd. Dit gebeurt iedere twee jaar. Indien jullie meer begeleiding willen of vaker geauditeerd willen worden, dan is dit mogelijk tegen bijbetaling. 3. Vragenlijsten voor Eco-team en management (zie ook sectie 8.4) In het traject naar de eerste Groene Vlag vulden jullie het digitale werkboek in. Dit hoeft na het behalen van de eerste Groene Vlag niet meer, al mag je er natuurlijk gebruik van blijven maken als je dat graag wil. In plaats daarvan vul je als Eco-team drie keer een vragenlijst in: aan het begin, halverwege, en aan het eind. Na het behalen van de eerste Groene Vlag krijgt, naast het Eco-team, ook het management een rol in de verslaglegging. In het traject naar de eerste Groene Vlag van Eco-Schools nam het Eco-team de centrale positie in. Wanneer jullie school de ambitie heeft om steeds duurzamer te worden, is het van belang om duurzaamheid in alle aspecten van de school een plaats te geven. Dit betekent ook dat er op verschillende niveaus aan duurzaamheid gewerkt wordt. De betrokkenheid van directie of management is hierbij onmisbaar. Tegelijk blijven jullie als Eco-team een belangrijke rol spelen in het activeren en betrekken van leerlingen. De betrokkenheid van het management of de directie is belangrijk om veranderingen op school mogelijk te maken. Daarom wordt in het traject na het behalen van de eerste Groene Vlag ook van het management gevraagd een vragenlijst in te vullen. Dit is een aparte vragenlijst voor het management, die zij drie keer invullen. Deze vragen worden beantwoord door bijvoorbeeld de rector, conrector of een teamleider. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 54

56 8.3. BEGELEIDING In het traject na de eerste Groene Vlag blijven jullie volgens het Zevenstappenplan van Eco-Schools werken. Jullie bepalen echter zelf hoe jullie invulling geven aan de stappen. Vooral in het verduurzamen van het curriculum valt vaak nog veel winst te behalen. De begeleider kijkt mee bij de stappen, geeft tips en ondersteunt jullie op afstand. Voor de verslaglegging voor de audits gaan de vragenlijsten voor het Eco-team en het management een belangrijke plaats innemen (zie sectie 8.4). De begeleider bespreekt de resultaten van de vragenlijsten met jullie. Het is mooi als hierbij iemand aanwezig kan zijn van het management. Op basis van de vragenlijsten komen er aandachtspunten naar voren komen waar jullie als Eco-team mee aan de slag kunnen. De begeleidingsmomenten vinden daarom plaats vlak nadat de vragenlijsten zijn ingevuld. De aandachtspunten worden meegenomen in het nieuwe actieplan. Tabel 6 geeft een overzicht van de planning van het traject na de eerste vlag. In Tabel 7 worden de begeleidersbezoeken toegelicht. Er zijn vier begeleidersbezoeken: 1. Startbijeenkomst, aan het begin van het nieuwe traject 2. Tussentijdse evaluatie, na ongeveer één jaar 3. Vlak voor de audit, na ongeveer twee jaar 4. Uitreiking Groene Vlag, na twee jaar Tabel 6: Tijdlijn van het traject na de eerste Groene Vlag Handboek voor Eco-teams Schooljaar

57 Tabel 7: De rol van de begeleider in het traject na de eerste Groene Vlag Wanneer? Wat? Wat doet de begeleider? Begin van het nieuwe traject Startbijeenkomst Begeleidersbezoek 1 Bespreken resultaten vragenlijsten Bespreken plannen komend jaar Doorlopend Uitvoering Zevenstappenplan Meekijken en tips geven, met name bij: actieplan, curriculum, monitoring & evaluatie Ondersteuning waar nodig (op afstand) Eind van het eerste jaar Tussentijdse evaluatie Begeleidersbezoek 2 Tussentijdse evaluatie begeleiden Bespreken resultaten vragenlijsten Vooruitblik tweede jaar Doorlopend Uitvoering Zevenstappenplan Meekijken en tips geven, met name bij: actieplan, curriculum, monitoring & evaluatie Ondersteuning waar nodig (op afstand) Eind van het tweede jaar Audit Groene Vlag Voorbereiding op audit Begeleidersbezoek 3 Bespreken resultaten vragenlijsten Voorbereiden Groene Vlag audit Evaluatie van samenwerking Audit Meekijken bij voorbereiding Optioneel: aanwezig bij auditbezoek Begeleidersbezoek 4 Uitreiking Groene Vlag Tips voor het Eco-team Vier de successen die jullie als school behalen op duurzaamheidsgebied! Wees trots op wat er allemaal al is bereikt en straal dat uit naar de omgeving; dat is leuk en helpt om de duurzame verandering binnen en buiten de school verder voort te zetten. Werk hiervoor nauw samen met de directie, het schoolbestuur en met facilitaire zaken, om de link met (duurzame) investeringsbeslissingen te leggen. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 56

58 8.4. VRAGENLIJSTEN In het traject na de eerste Groene Vlag worden er twee vragenlijsten gebruikt: één voor het Eco-team en één voor het management. Beide beantwoorden de vragen hierin op drie momenten: direct na het behalen van de vorige Groene Vlag (als nulmeting) na één jaar (ter voorbereiding op de tussentijdse evaluatie) na twee jaar (voor de audit van de volgende Groene Vlag) De vragenlijst vervangt het werkboek, dit hoeven jullie als Eco-team niet meer in te vullen. Jullie kunnen de vragen als Eco-team gezamenlijk beantwoorden, maar ze mogen ook beantwoord worden door de coördinator van het Eco-team. Het invullen van de vragenlijsten is verplicht voor het aanvragen van de Groene Vlag-audit. Onderwijs, organisatie en omgeving In het vervolgtraject van Eco-Schools staan de drie pijlers organisatie, onderwijs en omgeving centraal. Onderstaande afbeelding geeft een overzicht van de onderdelen van de school waar duurzaamheid aandacht kan krijgen. In de vragenlijst komen deze onderdelen één voor één aan bod. ORGANISATIE ONDERWIJS OMGEVING werkstructuur curriculum gebouw visie en beleid professionalisering buitenruimte bedrijfsvoering didactiek partipactie en onderwijs communicatie pedagogie lokale samenwerking De vragen helpen daarmee om: in kaart te brengen wat de huidige stand van zaken is op het gebied van duurzaamheid, voortgang te monitoren, duurzaamheid te integreren binnen de hele organisatie, het onderwijs en de omgeving van de school. Aan de hand van de vragen en antwoorden kunnen jullie als school eigen ambities stellen, focus aanbrengen en prioriteiten bepalen. Vervolgens kunnen concrete stappen gekozen kunnen worden om duurzaamheid verder in te bedden in de organisatie, het onderwijs en de omgeving van de school HET BEHALEN VAN DE VOLGENDE GROENE VLAG Na twee jaar moet de school de audit voor de volgende Groene Vlag aanvragen. Hiervoor moeten de vragenlijsten ingevuld zijn door Eco-team en management. Ook moet er zijn gereflecteerd op de aanbevelingen die zijn gedaan in het auditrapport voor de vorige Groene Vlag. Bij audits voor volgende Groene Vlaggen gelden verder dezelfde criteria als voor de eerste Groene Vlag (zie Bijlage 3). Handboek voor Eco-teams Schooljaar

59 Heel veel plezier met jullie tocht naar de Groene Vlag van Eco-Schools! SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 58

60 9. BIJLAGEN BIJLAGE 1. BEGRIPPENLIJST EN SCHRIJFWIJZE Accountmanager Audit Bronzen certificaat Begeleider Criteria Deskaudit Eco-code Eco-hoek Eco-scan Eco-School / Eco-Scholen Eco-Schools Eco-Schools Facilitair Eco-Schools Nederland Eco-team Groene Vlag Een begeleider die een Eco-School, en in het bijzonder het Eco-team, ondersteunt tijdens het proces naar de Groene Vlag. Elke school die deelneemt aan Eco-Schools heeft zijn eigen accountmanager. Synoniem voor begeleider. Het moment waarop Eco-Schools Nederland beoordeelt of een school voldoet aan de vereisten voor het Bronzen certificaat, het Zilveren certificaat of de Groene Vlag. Een certificaat dat aangeeft dat een school de stappen 1 tot en met 4 met succes doorlopen heeft. Om het Bronzen certificaat te verdienen wordt er een deskaudit uitgevoerd op het kantoor van Eco-Schools Nederland. Zie: Accountmanager Zie: Procescriteria Een audit die uitgevoerd wordt op het kantoor van Eco-Schools Nederland. De audits voor het Bronzen en Zilveren certificaat zijn deskaudits. Een creatieve uiting die symbool staat voor de manier waarop duurzaamheid leeft op de school, onder leerlingen en docenten. De Ecocode kan van alles zijn: een slogan, logo, lied, filmpje, muurschildering, gedicht of kunstwerk. Een plek in de school waar aandacht wordt gegeven aan Eco-Schools, en aan duurzaamheid in het algemeen. Het Eco-team kan de Eco-hoek gebruiken om te communiceren over haar activiteiten. Een scan die gebruikt wordt om voor de tien duurzaamheidsthema s van Eco-Schools de huidige stand van zaken op school in kaart te brengen en te kijken waar verbeteringen mogelijk zijn. De scan bestaat uit circa 15 stellingen per thema en kan digitaal of op papier ingevuld worden. Een school die deelneemt aan het programma Eco-Schools. Voor de aanduiding van meerdere scholen gebruiken we het Nederlandstalige meervoud. (1) Programma waaraan scholen deelnemen en (2) keurmerk dat scholen behalen na succesvolle deelname aan het programma Een project gericht op scholleiders, directeuren en facilitaire medewerkers, waarbij scholen aan de slag gaan met het verduurzamen van de bedrijfsvoering. De landelijke organisatie van het Eco-Schoolsprogramma. Eventueel kan hiervoor, indien gewenst, ook de formele organisatienaam (SME) worden gebruikt. Een werkgroep die Eco-Schools binnen de school coördineert en stimuleert. In het Eco-team zitten in ieder geval leerlingen en docenten. Daarnaast kunnen de conciërge, management, anders personeel, ouders en/of externen in het Eco-team zitten. Het internationale, door de Verenigde Naties erkende keurmerk van Eco- Schools. Een school ontvangt de Groene Vlag na het succesvol doorlopen van het Zevenstappenplan en wordt hiermee officieel erkend als duurzame school. De Groene Vlag is twee jaar geldig. Handboek voor Eco-teams Schooljaar

61 Intentieverklaring Procescriteria Zevenstappenplan Zilveren certificaat Een document opgesteld door Eco-Schools Nederland dat de directeur van de school of locatie bij de start van Eco-Schools ondertekent. Met het ondertekenen geeft een school aan dat zij het voornemen heeft een duurzame school te worden en de Groene Vlag van Eco-Schools te halen. Criteria die Eco-Schools Nederland bij de audits gebruikt om te beoordelen of een school voldoet aan de vereisten voor het Bronzen certificaat, het Zilveren certificaat en de Groene Vlag. Een internationale aanpak van Eco-Schools waarbij een school via zeven stappen werkt aan het verduurzamen van de school. Het Zevenstappenplan is een terugkerend cyclisch proces dat de school elke twee jaar doorloopt en dat helpt om duurzaamheid steeds verder in te bedden in de organisatie, het onderwijs en de omgeving van de school. Een certificaat dat aangeeft dat een school de stappen 1 tot en met 5 met succes doorlopen heeft. Om het Zilveren certificaat te verdienen wordt er een deskaudit uitgevoerd op het kantoor van Eco-Schools Nederland. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 60

62 Eco-Schools Nederland Postbus AA Utrecht DEELNAMEVOORWAARDEN ECO-SCHOOLS SCHOOLJAAR ARTIKEL 1. AANMELDING 1.1. Scholen die in het bezit willen komen van de Groene Vlag het keurmerk van Eco-Schools, melden zich aan via een ondertekend aanmeldformulier Ja, wij doen mee aan Eco-Schools! Scholen die de Groene Vlag al hebben behaald, een aflopende overeenkomst hebben en in het programma Eco-Schools willen blijven deelnemen om de Groene Vlag te verlengen, melden zich aan via een ondertekend aanmeldformulier Ja, wij gaan door met Eco-Schools! Na aanmelding ontvangt de school een startpakket. Aanvullende producten kunnen worden besteld via (zie Artikel 6, lid 6.1). In het startpakket zijn inbegrepen: a. 1 len bordje t.w.v. 42,90 (inclusief 21% BTW). b. 10 pennen t.w.v. 0,40 per stuk (inclusief 21% BTW). c. 10 stickers t.w.v. 0,10 per stuk (inclusief 21% BTW). d. 1 tafelvlaggetje t.w.v. 6,00 (inclusief 21% BTW). e. 1 Dopperwaterfles t.w.v. 9,25 (inclusief 21% BTW) Na aanmelding ontvangt de school een startbrief met verdere instructies voor deelname, inclusief ondersteuning (om het veranderproces vorm te geven; zie Artikel 4), certificering (om het keurmerk Eco-Schools te behalen; zie Artikel 5) en plusopties (zie Artikel 6) Na aanmelding krijgt de school een schoolprofiel op de website van Eco-Schools. In dit schoolprofiel zijn de naam van de school, adresgegevens en startdatum zichtbaar. Verdere invulling van het schoolprofiel is aan de school zelf De school staat er voor in dat de informatie zoals aangeleverd met het aanmeldformulier accuraat en actueel is. ARTIKEL 2. DUUR VAN DE DEELNAME 2.1. Eco-Schools is een doorlopend proces, waarbij iedere twee jaar een audit plaatsvindt. De deelname duurt daarom minimaal twee jaren. In het aanmeldformulier (zie Artikel 1) kiest de school zelf of dit kalenderjaren of schooljaren betreft De deelname wordt na afloop van het deelnamejaar automatisch verlengd met één jaar. In het aanmeldformulier (zie Artikel 1) kiest de school of dit kalenderjaren of schooljaren betreft De deelname kan jaarlijks worden opgezegd, tenzij de minimale deelnameduur van twee jaar nog niet is verstreken. Er geldt een opzegtermijn van één maand Opzeggingen en wijzigingen kunnen schriftelijk worden doorgegeven via info@eco-schools.nl of per post via Eco-Schools Nederland, Postbus 43016, 3540 AA Utrecht. In geval van een opzegging vragen wij altijd de reden van opzegging te vermelden. ARTIKEL 3. FINANCIEEL 3.1. Deelnemende scholen doen mee in een abonnementsmodel. Bij aanmelding gaat de school akkoord met de kosten die zijn verbonden aan deelname aan het programma Eco-Schools. De kosten bestaan uit jaarlijkse deelnamekosten en eenmalig inschrijfgeld. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 1

63 3.2. De jaarlijkse deelnamekosten zijn bedoeld voor ondersteuning (begeleiding en gebruik van de instrumenten die Eco-Schools Nederland beschikbaar stelt; zie Artikel 4) en certificering (audits; zie Artikel 5). De tarieven zijn als volgt: a. PO: 750 (exclusief 21% BTW) b. VO/MBO: 1500 (exclusief 21% BTW) c. HBO/WO: 2500 (exclusief 21% BTW) 3.3. Het (eenmalige) inschrijfgeld is bedoeld voor het startpakket (zie Artikel 1) en extra ondersteuningsuren voor de begeleider in de eerste twee jaar. De tarieven zijn als volgt: a. PO: 1000 (exclusief 21% BTW) b. VO/MBO: 2000 (exclusief 21% BTW) c. HBO/WO: 5000 (exclusief 21% BTW) 3.4. Voor de jaarlijkse deelname ontvangt de school aan het begin van het kalenderjaar of aan het begin van het schooljaar een factuur met de deelnamekosten die daarvoor gelden. In het aanmeldformulier geeft de school aan op welk van deze twee momenten zij willen starten en betalen Voor het inschrijfgeld ontvangt de school een factuur gelijktijdig met de factuur voor de eerste jaarbijdrage In de tarieven zijn eventuele secretariaatskosten, reiskosten en verblijfkosten inbegrepen De betaling van de deelnamekosten en het inschrijfgeld dient te geschieden vóór de startbijeenkomst (zie Artikel 4) plaatsvindt Betaling geschiedt binnen 14 dagen na factuurdatum. Na de vervaldatum wordt de wettelijke rente in rekening gebracht, zonder dat ingebrekestelling is vereist. Als de opdrachtgever blijvend verzuimt aan de betalingsverplichtingen te voldoen, dan komen alle kosten voor de verkrijging van voldoening voor rekening van de opdrachtgever. ARTIKEL 4. ONDERSTEUNING 4.1. Bij aanmelding koppelt Eco-Schools Nederland een begeleider aan de school. Begeleiders zijn professionals werkzaam bij uitvoeringspartners van Eco-Schools Nederland. Dit zijn organisaties die (lokaal) actief zijn op het gebied van duurzaamheid en onderwijs. In de startbrief naar de school (zie Artikel 1) staan de contactgegevens van de begeleider vermeld. Deze begeleider neemt contact op met de school om het Eco-Schoolsproces op te starten De begeleider ondersteunt de school in de uitvoering van de zeven stappen; zie De zeven stappen van Eco-Schools staan vast, maar de inhoud is vrij. Daarin kan het Eco-team zelf keuzes maken (zie De begeleider en de school stemmen samen af wanneer de begeleider de school bezoekt. In het traject naar de eerste Groene Vlag is dit bij voorkeur op de volgende momenten: a. Startbijeenkomst b. Na uitvoering van stap 1 en 2, om de vervolgstappen richting het Bronzen certificaat door te nemen (het Bronzen certificaat wordt verleend na succesvolle afronding van stap 4; zie Artikel 5). c. Na behalen van het Bronzen certificaat, om het certificaat uit te reiken en bovendien de stap richting het Zilveren certificaat door te nemen (het Zilveren certificaat wordt verleend na succesvolle afronding van stap 5; zie Artikel 5). d. Na het behalen van het Zilveren certificaat, om het certificaat uit te reiken en bovendien de laatste stappen richting de Groene Vlag door te nemen (de Groene Vlag wordt verleend na succesvolle afronding van stap 7; zie Artikel 5). e. Na het behalen van de Groene Vlag, om de vlag uit te reiken en bovendien door te nemen hoe de school een vervolg geeft aan de verduurzaming van onderwijs, organisatie en omgeving Eco-Schools Nederland is gerechtigd een nieuwe begeleider toe te wijzen, op voorwaarde dat de kwaliteit van de werkzaamheden daar niet onder leidt. Een wijziging van begeleider kan ook op verzoek van de school plaatsvinden. Deelnamevoorwaarden Eco-Schools Schooljaar

64 4.5. Eco-Schools Nederland levert materialen en producten die de school zelfstandig en onder begeleiding van de vaste schoolbegeleider kan gebruiken in het duurzame veranderproces dat zij doormaakt, zoals: a. Startpakket Eco-Schools bij aanmelding (zie Artikel 1); b. Het werkboek, dat werkt als een portfolio en ondersteunt in het bijhouden en monitoren van de voortgang op het gebied van het verduurzamen van de school; c. De Eco-scan: tien scorekaarten (op duurzaamheidsthema s als afval, energie, water, etc.; zie waarmee leerlingen ontdekken wat er goed gaat en wat voor verbetering vatbaar is op het gebied van duurzaamheid. De Eco-scan is tevens als app beschikbaar die de resultaten per groep en per school laat zien; d. Handleidingen, waarin per stap toelichting en tips zijn omschreven; e. Toegang tot kennis en inspiratie door onder andere nieuwsbrieven; via de nieuwsbrief informeert Eco-Schools Nederland deelnemende scholen over activiteiten, tips, blogs en nieuws; f. Toegang tot kennisdagen die Eco-Schools Nederland organiseert, waar Eco-teams ervaringen delen en geïnspireerd worden door deskundigen; g. Toegang tot de webshop: zie h. Toegang tot plusopties; zie Artikel Het ondersteuningsaanbod van Eco-Schools Nederland is uitsluitend bestemd voor deelnemende scholen. Niets mag op welke wijze dan ook worden gebruikt zonder voorafgaande toestemming van Eco-Schools Nederland Eco-Schools Nederland kan indien gewenst extra ondersteuning bieden. Eventuele kosten voor deze plusopties komen bovenop de jaarlijkse deelnamekosten van Eco-Schools; zie Artikel 6. ARTIKEL 5. CERTIFICERING 5.1. Scholen die meedoen aan Eco-Schools, werken volgens de zeven stappen van Eco-Schools. Om in aanmerking te komen voor certificering moet worden aangetoond dat de stappen zijn doorlopen In het traject naar de eerste Groene Vlag zijn er drie certificeringsmomenten: het Bronzen certificaat (na stap 4), het Zilveren certificaat (na stap 5) en de Groene Vlag (na stap 7) Idealiter bedraagt het traject van begin tot het behalen van de Groene Vlag circa twee jaren: één jaar tot het behalen van het Bronzen certificaat, vervolgens een half jaar tot het behalen van het Zilveren certificaat en vervolgens nog een half jaar tot het behalen van de Groene Vlag. De school doet haar best deze planning te halen Een auditeur voert de audit (keuring) uit. De audits worden verzorgd door Eco-Schools Nederland. De begeleider van de school wordt nooit als auditeur aangewezen Eco-Schools is een proceskeurmerk, dat niet certificeert op basis van het absolute duurzaamheidsniveau van een school, maar op basis van de inspanningen die de school levert om een doorlopend veranderproces op het gebied van duurzaamheid vorm te geven in de eigen situatie. De criteria die gelden voor het Bronzen certificaat, het Zilveren certificaat en de Groene Vlag, gerelateerd aan de zeven stappen van Eco-Schools, zijn terug te vinden op de website (na inloggen als deelnemende school). De auditeur past de beoordelingscriteria en de regels voor het toekennen van certificaten toe. In het geval van onduidelijkheid over de criteria, is de interpretatie en beoordeling van de auditeur leidend Audits voor het Bronzen en het Zilveren certificaat vinden plaats op papier. Voor de audit voor de Groene Vlag vindt een auditbezoek plaats op de school. Dit bezoek wordt door de school en de auditeur voorbereid aan de hand van de ingediende documenten Audits worden gebaseerd op de ingediende documenten van de school en, in het geval van een Groene Vlag, het auditbezoek op locatie Na afloop van een audit ontvangt de school een auditrapport, inclusief beoordeling en aanbevelingen voor het vervolg. SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School 3

65 5.9. Na afloop van een audit en toekenning van een certificaat, ontvangt de school een ingelijst exemplaar van het certificaat. Begeleider en school stemmen samen af of dit certificaat wordt opgestuurd of uitgereikt (zie Artikel 4, lid 4.1) Bij certificering van de school met de Groene Vlag, ontvangt de school leerlingcertificaten en één Groene Vlag t.w.v. 25,00. Extra vlaggen, bijvoorbeeld in het geval van slijtage, meerdere vlaggenmasten, voor binnen school of oor pr-doeleinden, kunnen worden besteld via de webshop: De Groene Vlag is na toekenning twee jaren geldig. Na twee jaar moet de school opnieuw geauditeerd worden. ARTIKEL 6. PLUSOPTIES 6.1. Eco-Schools beschikt over materialen die de aandacht voor Eco-Schools intern en extern kunnen versterken, zoals pennen, stickers, tafelvlaggetjes, banieren en drinkflessen. Deze kunnen worden besteld via de webshop Eco-Schools kan indien gewenst extra ondersteuning bieden in de vorm van scholing en training. Voor dergelijke dienstverlening kan een offerte op maat worden samengesteld. Houd de website in de gaten voor actueel aanbod Projecten worden door Eco-Schools Nederland aanvullend aangeboden, eventueel in samenwerking met Eco-Schools International en/of partners. Met deze projecten kan de school invulling geven aan de Eco-Schoolswerkwijze. Deelname aan deze aanvullende projecten is vrijwillig en in de meeste gevallen is de deelname gelimiteerd tot een beperkt aantal scholen. Soms wordt een bijdrage van de school gevraagd. Informatie over projecten is ontsloten via De mogelijkheid is aanwezig om via Eco-Schools een verbinding te maken met een van de andere Eco-Schools wereldwijd. Eco-Schools Nederland heeft een samenwerking met de nationaal coördinatoren voor deze vorm van twinning. Eco-Schools Nederland ondersteunt bij het maken van de match, de invulling is aan de scholen onderling Producten worden door Eco-Schools Nederland aangeboden. Naast materialen met PR-waarde (zie Artikel 6, lid 6.1) zijn er producten die de duurzame verandering van de school versterken zoals watertappunten of zonnepanelen. Om dit aanbod in beeld te brengen, gaat Eco-Schools Nederland dit schooljaar de samenwerking aan met Supporters van Eco-Schools. Het duurzame aanbod van supporters zal worden aangeboden via ARTIKEL 7. WIJZIGING TARIEVEN EN VOORWAARDEN 7.1. Het inschrijfgeld, de deelnamekosten en de deelnamevoorwaarden kunnen gewijzigd worden. Wijzigingen worden uiterlijk twee maanden voor de wijzigingsdatum gepubliceerd op ARTIKEL 8. ECO-SCHOOLS NEDERLAND / SME ADVIES 8.1. In 69 landen verspreid over heel de wereld wordt gewerkt met de Eco-Schoolsmethodiek. Per land is één organisatie aangewezen om het programma te coördineren. In Nederland is het programma eigendom van IVN natuureducatie. Het beheer is uitbesteed aan Innovatie en Duurzaamheid BV, handelend onder de naam SME Advies. Eco-Schools Nederland bestaat dus niet als zelfstandige organisatie. Overal waar Eco-Schools Nederland als partij is benoemd, is SME Advies de geldige rechtspersoon SME Advies staat geregistreerd bij de Kamer van Koophandel te Utrecht onder het KvK-nummer Voor meer informatie over de doelstelling en organisatiestructuur van SME Advies kan de website worden geraadpleegd: Deelnamevoorwaarden Eco-Schools Schooljaar

66 Eco-Schools wordt in Nederland gecoördineerd door SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School Criteria Eco-Schools Procescriteria die de basis vormen voor certificering met het Bronzen certificaat, het Zilveren certificaat en de Groene Vlag van Eco-Schools Schooljaar

67 Adviezen Anna Vanderveen, Roald Severens, Reina Kuiper, Jolien Kamermans, Eva Zappeij, Hak van Nispen tot Pannerden (SME) Bronvermelding Deze criteria zijn eigendom van SME, nationaal coördinator van het door de Verenigde Naties erkende programma Eco-Schools. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden gebruikt zonder voorafgaande toestemming van SME. Eco-Schools wordt gecoördineerd door SME. Wij zijn ervan overtuigd dat mensen het verschil gaan maken richting een duurzame toekomst. Vanuit SME brengen wij deze mensen in beweging. Dit doen we door ze te stimuleren om binnen hun eigen situatie stappen te zetting richting duurzaam denken en doen. Eco-Schools is één van de programma s die we daarvoor vanuit de afdeling Onderwijs coördineren. Kijk voor meer informatie op SME, afdeling Onderwijs: Expertisecentrum Duurzaamheid op School Pagina 1 van 14 Criteria Eco-Schools Schooljaar Fotograaf John Biert COLOFON Auteur Anne Remmerswaal (SME) Vormgeving en opmaak Samantha van Meurs (SME) Anna Vanderveen (SME) Feedback Deze criteria worden ieder schooljaar geactualiseerd. Feedback is daarom van harte welkom. Je kunt je reacties kwijt bij Anne Remmerswaal via remmerswaal@eco-schools.nl.