Basistraining omgaan met Agressie en ander grensoverschrijdend gedrag

Transcriptie

1 Basistraining omgaan met Agressie en ander grensoverschrijdend gedrag

2 Inhoudsopgave Inleiding pagina 3 Individuele leerdoelen pagina 6 Logboek pagina 9 Definities van geweld pagina 15 Vormen van agressie pagina 16 Agressietheorieën pagina 22 Territoriumleer een Kijkmodel pagina 24 Het crisisontwikkelingsmodel pagina 47 Onderhandelen pagina 55 Acceptatietechnieken pagina 57 Buigtechnieken pagina 58 De kracht van lichaamstaal pagina 59 Communicatie, wat is dat? Pagina 64 Bijlage 1: Zelfanalyse Bijlage 2: Analyse incident Bijlage 3: Casus omgaan met agressie 2

3 Inleiding: Dit is de reader de basistraining Omgaan Met Agressie en ander grensoverschrijdend gedrag. Deze reader is samengesteld door de zogenaamde OMA-trainersgroep. De trainersgroep bestaat uit medewerkers van de Mondriaan zorggroep uit verschillende divisies/locaties die vanuit hun achtergrond als DDGtrainer (omgang met dreigend, destructief gedrag) of andere didactische achtergrond trainingen op dit gebied verzorgen. De reader vormt de basis van de OMA-cursussen die binnen de Mondriaan Zorggroep gegeven worden. Als zodanig vind u weinig doelgroepgebonden informatie hierin terug. Deze reader bevat opvattingen, theorieën, benaderingswijzen en technieken die je op het gebied van omgang met agressie en destructie gedrag terugvindt. Er is een keuze gemaakt op basis van toepasbaarheid binnen de psychiatrie. Voor verdere verdieping in bepaalde modellen en theorieën kunt u gebruik maken van de literatuurlijst achter in deze reader. Uitgangspunt is dat deze module geen statisch geheel mag worden maar in de loop van de tijd aangevuld en gewijzigd wordt op basis van de ervaringen en inzichten van trainers en deelnemers aan de diverse cursussen. Cursus 'Omgaan met agressie' Omgaan met agressie is een cursus waarin vaardigheden worden aangeleerd die gericht zijn op het voorkomen van en het omgaan met agressie. Hij is bedoeld voor medewerkers van Mondriaan, die in de directe zorgverlening en dus hun dagelijkse werk regelmatig te maken krijgen met agressieve (verbale en non-verbale) bejegening door cliënten. Werkwijze De cursus kent een praktische aanpak. De nadruk ligt op het omgaan met agressie in werksituaties. Deze worden door de cursisten zelf ingebracht om de band met de dagelijkse praktijk zoveel mogelijk te garanderen. Voor zover nodig of wenselijk komen enkele theoretische uitgangspunten aan de orde, maar cursisten zullen vooral oefenen hoe ze op verschillende manieren met agressie kunnen omgaan. Hierbij neemt het rollenspel een voorname plaats in. Algemeen leerdoel van de basistraining: Na afloop van de cursus kunnen de deelnemers: 1. Onderkennen wat de boodschap is van agressief gedrag en op grond daarvan reageren; 2. Met grotere zekerheid agressieve situaties tegemoet treden; 3. Interventies plegen om agressief gedrag te voorkomen; 4. Interventies plegen om agressief gedrag te couperen; 5. Reflecteren op het effect dat agressief gedrag heeft op de eigen persoon en het eigen gedrag; 3

4 Concrete doelstellingen 1. De deelnemer kan de verschillende vormen vormen van agressie benoemen en bij de analyse van een incident aangeven welke vorm van agressie van toepassing is. 2. De deelnemer is in staat om zijn/haar benadering van de cliënt af te stemmen op de aanbevolen aanpak van gedrag per vorm van agressie. 3. De deelnemer is in staat om agressie te analyseren in het kader van territoriaal gedrag. Op basis van deze analyse kan de deelnemer maatregelen treffen die preventief werken op het ontstaan van agressie. 4. Deelnemer is in staat om op een constructieve wijze uitingen van (dreigende) agressie bij cliënten te hanteren op een wijze die (dreigende) agressie vermindert: 4.1. De deelnemer geeft aan wat hij ziet gebeuren en wat hij ervan vindt De deelnemer is zich bewust van de eigen perceptie van de situatie en zijn/haar reactie er op De deelnemer is zich bewust van eigen standpunten en overtuigingen waarmee een situatie kan vastlopen dan wel openingen kunnen bieden De deelnemer herkent gedrag waarop men allergisch reageert en kan hier een alternatief voor bieden uitgaande van eigen kwaliteiten en valkuilen De deelnemer kan aangeven welk gevoel hij heeft bij de situatie en weet wat hij doet De deelnemer kan onderscheid maken tussen feiten en interpretaties De deelnemer kan eigen remmende overtuigingen benoemen en is in staat hier een andere richting aan te geven De deelnemer neemt afstand, overziet de situatie en kiest positie De deelnemer is zich bewust van de verschillen in positie en beleving van de situatie tussen hemzelf en de cliënt De deelnemer herkent eigen reactiepatronen/reactiewijzen in communicatie en kan indien deze niet effectief zijn voor het deëscaleren van de situatie, ze aanpassen/vervangen door effectievere patronen/reactiewijzen De deelnemer heeft zicht op de lacunes binnen de eigen conflicthanteringstijlen en kan alle stijlen bewust inzetten in een conflictsituatie De deelnemer reageert in situaties van agressie/grensoverschrijdend gedrag met respect, en werkt aan een constructieve oplossing De deelnemer is in staat om de drie A s van assertief communiceren toe te passen en eigen aandachtspunten hierin te benoemen De deelnemer kan de stappen van onderhandelen volgens het win/win-model toepassen in een rollenspel en benoemen welke aandachtspunten hij hierbij heeft in de eigen werkpraktijk. Omvang: 4 bijeenkomsten van 3,5 uur. 4

5 Bijeenkomst 1 Wat is agressie, fase 0 - Werkafspraken, werkwijze, kennismaking - Bepalen individuele leerdoelen - Inventarisatie van eigen ervaringen met agressie - Visies op geweld (meningen, oorzaken, werkdefinitie) - Herkennen en erkennen van effecten op eigen gedrag; - Grenzen, territoriumleer - Crisisontwikkelingsmodel - Bijeenkomst 2 Fase 0 ; ken je client en jullie omgeving Hoe kun je oplopende agressie begrenzen, fase 1 - Symptomen van dreigend geweld; - Herkennen en reduceren van risicofactoren; - Samenwerken, onderhandelen, vechten; - Dilemma s bij onderhandelen; - Onderhandelingsvaardigheden; - Buigtechnieken - Acceptatietechnieken - Casuïstiek. Bijeenkomst 3 Hoe kun je assertief zijn bij agressie, stellen van grenzen, fase 2 - Stellen van grenzen; - Lichaamstaal; - Bewustwording positie, afstand-nabijheid - Gebruikmaken van assertiviteit (3 A s); - Hanteren van geweldsituaties, strategieën; - Casuïstiek. Bijeenkomst 4 Hoe kun je omgaan met crisissituaties en wat doe je erna? - Omschrijving van het begrip crisis ; - Buigtechnieken en confrontatietechnieken; - Slachtofferopvang: regelgeving Mondriaan, ondersteuning collega s en cliënten; - Casuïstiek. Bijeenkomst 5 Integratiebijeenkomst - Korte herhaling van voorgaande bijeenkomsten plus verdieping; - Mogelijkheid tot het stellen van vragen; - Leren van agressie-incidenten: hoe, wat, wanneer. Bijv. toepassen incidentmethode - Casuïstiek m.b.v. acteur; - Evaluatie cursus 5

6 6

7 Vragenlijst individuele leerdoelen omgang met agressie/grensoverschrijdend gedrag Vul de zelfscore vragenlijst in, stel op basis van de scores je individuele leerdoelen op voor deze training. Score: 1= dit kan/doe ik niet 2 = dit kan/doe ik bijna niet 3 = dit kan/doe ik een beetje 4 = dit kan/doe ik voldoende 5 = dit kan/doe ik goed 1) Ik kan vier vormen van agressie benoemen en bij de analyse van een incident aangeven welke vorm van agressie van toepassing is: score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij 2) Ik ben in staat om mijn benadering van de cliënt af te stemmen op de aanbevolen aanpak van gedrag per vorm van agressie. score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij 3) Ik ben in staat om agressie te analyseren in het kader van territoriaal gedrag. Op basis van deze analyse kan ik maatregelen treffen die preventief werken op het ontstaan van agressie. score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij 7

8 4) Tijdens/na situaties met agressie/grensoverschrijdend gedrag geef ik aan wat ik zie gebeuren en wat ik ervan vindt Ik ben me bewust van de eigen perceptie van de situatie en mijn reactie er op. Ik ben me bewust van eigen standpunten en overtuigingen waarmee een situatie kan vastlopen dan wel openingen kunnen bieden. Ik herken gedrag waarop ik allergisch reageer en kan hier een alternatief voor bieden uitgaande van eigen kwaliteiten en valkuilen. score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij 5) Ik kan aangeven welk gevoel ik heb bij de situatie en weet wat ik doe. Ik kan onderscheid maken tussen feiten en interpretaties. Ik kan eigen remmende overtuigingen benoemen en ben in staat hier een andere richting aan te geven. score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij 6) Ik neem afstand, overzie de situatie en kies positie. Ik ben me bewust van de verschillen in positie en beleving van de situatie tussen mezelf en m n cliënt dan wel mantelzorgers. Ik herken eigen reactiepatronen/reactiewijzen in communicatie en kan indien deze niet effectief zijn voor het deëscaleren van de situatie, ze aanpassen/vervangen door effectievere patronen/reactiewijzen. Ik heb zicht op de lacunes binnen mijn eigen conflicthanteringstijlen en kan alle stijlen bewust inzetten in een conflictsituatie. score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij 8

9 7) Ik reageer in situaties van agressie/grensoverschrijdend gedrag met respect, en werk aan een constructieve oplossing. Ik ben in staat om assertief te communiceren en eigen aandachtspunten hierin te benoemen. Ik onderhandel volgens de win/win gedachte. score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij 8) evt. gemiste onderdelen of voor jou thema s kun je ook zelf nog scoren: score Huidige situatie Gewenste situatie/belangrijk voor mij Individuele leerdoelen voor de training: 1) 2) 3) 9

10 Logboek Gebruik je logboek om vast te houden wat je wil onthouden (gebeurtenissen, ideeën, reacties op uw gedrag, gekregen tips, vorderingen). Gebruik het ook om te nalyseren wat er gebeurd is. Schrijf ten slotte op wat en hoe u verder wilt leren. Je logboek is privé, je hoeft geen verantwoording af te leggen over hetgeen je wel of niet opschrijft. Besteed er voor en na iedere bijeenkomst minstens tien minuten aan. Lees aantekeningen van eerdere dagen door om te zien of je je voornemens ook hebt uitgevoerd. ---voorbeeld--- Vragen/thema s die je kunt beschrijven in het logboek: Terugblik op de bijeenkomst: De terugblik kan het best gebeuren aan de hand van vragen als: Wat is er vandaag achtereenvolgens allemaal gebeurd? Welke gevoelens had ik daarbij? Wat heb ik gedaan om te laten gebeuren wat ik wil? Welke gebeurtenissen tussen mijzelf en één of meer anderen wil ik onthouden? Welke vragen zijn bij mij naar voren gekomen? Enzovoort. Ruimte om aantekeningen te maken. Voorbereiding van de volgende bijeenkomst Vragen/ onduidelijkheden ten aanzien van de huiswerkopdrachten In welke mate sluiten mijn individuele leerdoelen aan bij de onderwerpen die aan bod gaan komen? Op welke zaken uit de vorige bijeenkomst wil ik nog terugkomen? Zijn er actuele zaken waar ik bij wil gaan stilstaan? De volgende bijeenkomst wil ik vooral leren (of afleren)? Wat heb ik daarvoor nodig? Ik wil meer weten over? Ik kan meer uit de training halen als ik? Ruimte om aantekeningen te maken 10

11 Terugblik op bijeenkomst 1 Voorbereiding bijeenkomst 2 11

12 Terugblik op bijeenkomst 2 Voorbereiding bijeenkomst 3 12

13 Terugblik op bijeenkomst 3 Voorbereiding bijeenkomst 4 13

14 Terugblik op bijeenkomst 4 Voorbereiding bijeenkomst 5 14

15 Terugblik op bijeenkomst 5 15

16 Definities van geweld Toronto social services Geweld is: 1. Fysieke aanval met of zonder wapen met als gevolg fysieke schade van medewerkers als littekens, kneuzingen, uitgetrokken haren en ernstiger verwondingen. 2. Poging tot fysiek geweld: poging tot aanval met of zonder wapen, zonder dat dit resulteert in lichamelijk schade van een van de medewerkers. 3. Seksueel misbruik: seksuele aanranding die resulteert in fysieke schade van een van de medewerkers, zoals kneuzing, snijwonden, littekens of ernstiger verwondingen. 4. Poging tot seksueel misbruik: seksueel lastig vallen of andere vormen van ongepast gedrag, zonder dat dit fysieke beschadiging van een van de medewerkers tot gevolg heeft. 5. Bedreigingen: verbaal of geschreven, gericht op de persoon zelf, zijn eigendom of beide. 6. Beschadiging of diefstal van eigendommen van medewerkers (kleding, auto, etc.). 7. Anderszins: iedere vorm van fysieke of seksuele aanval, psychologisch misbruik of dreigementen voor zover niet begrepen in bovenstaande (1 t/m 6), waarvan de medewerkers vinden dat het ernstig genoeg is om voldoende aandacht aan te geven. Bovenstaande definitie richt vooral de aandacht op de effecten van geweld op het slachtoffer, zonder zich te richten op de motivatie van de dader. 16

17 Vormen van agressie Uitingen van agressie komen terug in een viertal vormen van agressie als we kijken naar de reden/oorzaak waarom ze worden ingezet: Deze uitingen van agressie komen terug in een viertal vormen van agressie als we kijken naar de reden/oorzaak waarom ze worden ingezet: 1. Expressieve agressie 2. Frustratieagressie 3. Instrumentele agressie 4. Willekeurige agressie (of agressie ten gevolge van psychopathologie) In het algemeen kunnen we stellen dat contact maken en afstemmen op de ander noodzakelijke strategieën zijn; echter elke vorm vraagt ook een specifieke aanpak. 1. Expressieve agressie Kenmerken: Luidruchtig uiten van kritiek, ongenoegen of verwijten Verbergen van onzekerheid of nijd Omstanders erbij betrekken Door verschil in positie is er ook een verschil in beleving van de situatie Afhankelijkheid en verplichting geven gevoelens van onmacht Onvoldoende aandacht voor hun probleem of situatie Reactie op non-verbale signalen van afkeuring Aanpak: Besteed aandacht aan luidruchtig lastig gedrag Luisteren Samenvatten Doorvragen Blijf kalm, geef mee, nodig klant uit actie te ondernemen Stel klant voor een duidelijke keuze Als klant niet wil meewerken, vraag hem om te vertrekken 2. Frustratieagressie Kenmerken: Hindernis, echt of denkbeeldig, bij het bereiken van het doel Niet persoonlijk bedoeld maar tegen de organisatie Verschil in interpretatie van regels Teleurgesteld in verwachtingen door miscommunicatie Slechte bereikbaarheid of onduidelijke procedures Opgekropte boosheid of gekleurde werkelijkheid Eerdere negatieve ervaringen spelen mee Een incident kan tot uitbarsting leiden Emoties lopen in snel tempo hoog op Minder of geen controle over gedrag Aanpak: Geef direct aandacht en help om controle te hervinden Praat emoties niet weg, maar toon begrip en erken ze Geef eerst mee, zoek dan naar een oplossing 17

18 Neem iemand even apart, biedt iets aan Ga na wat er verkeerd is gegaan en wie daarvoor verantwoordelijk is Bied zonodig excuses aan en meld hoe u de zaak rechtzet Leg bij een onterechte klacht de klant uit wat hij kan doen of laten Verwijs evt. door naar andere instanties Let op signalen die op een escalatie kunnen wijzen Maak gebruik van verrassing en humor Stel u op als bemiddelaar niet als tegenstander Onderhandel over belangen van de klant en van uzelf Neem gedrag serieus ook van querulanten 3. Instrumentele agressie Kenmerken: Weloverwogen instrument om eigen doel te bereiken Gericht tegen persoon om organisatie te treffen Emoties zijn vaak gespeeld/niet authentiek Wisselen van strategie om druk op te voeren Beroepen zich graag op hun reputatie. Vaak is er mythevorming rond deze mensen (ze hebben de reputatie opgebouwd een gevaarlijk iemand te zijn). Hierdoor loop je als hulpverlener het risico het gedrag niet in het juiste perspectief te zien en eerder toe te geven aan wat de hulpvrager wil. Voortdurend controle over eigen gedrag en de omgeving Dreigen met gebruik van geweld of wapens Gebruik van smoezen om gedrag te rechtvaardigen Dreigementen worden meestal niet uitgevoerd Wanneer emoties de overhand krijgen kan de agressor de controle verliezen Instrumentele agressie kan dan omslaan in frustratieagressie als de agressor met zijn intimiderende gedrag niet krijgt wat hij wil. Geven anderen de schuld bij escalatie Aanpak: Erken dat u bang bent en blijf scherp Benoem dreigend gedrag en uw reactie daarop Gebruik geen geweld, dreig er niet mee Let op uw woorden, blijf positief en beleefd Houdt afstand en oogcontact Blijf kalm en veroordeel de ander niet Vindt uit wat er achter het dreigend gedrag zit Signaleer wapens en vraag wat de bedoeling is Weiger medewerking maar voorkom gezichtsverlies van de ander Schakel anderen in voor uw veiligheid Toegeven aan instrumentele agressie roept nieuwe incidenten op, het agressieve, intimiderende gedrag wordt beloond. Zorg voor een veilige uitweg van uzelf en van de ander 4. Willekeurige agressie Kenmerken: Door verslaving aan alcohol of drugs Bij mensen met een psychische stoornis Agressie wordt ongeremd geuit Het verloop is onvoorspelbaar Er ontbreekt een rationele grondslag Frustraties kunnen een rol spelen Kan gemakkelijk overgaan in gewelddadig gedrag 18

19 Problemen kunnen niet opgelost worden Aanpak: Leg positief en vriendelijk contact Tolereer geen afwijking van de regels Ga niet in op problemen die onoplosbaar zijn Maak geen grappen en geen vervelende opmerkingen Discussie kan snel leiden tot ongeremde woede Schakel hulp in en houdt afstand Let op uw eigen veiligheid Zorg voor een veilige uitweg van uzelf en van de ander Oorzaken en herkenning van agressie Als laatste in dit deel bespreken we de oorzaken van agressie. Hierbij gaan we ervan uit dat mensen biologische, psychologische en sociale wezens zijn. Hulpverleners en hulpvragers laten gedrag zien, waarbij ze betekenis geven aan hun eigen gedrag, het gedrag van de ander en de sociale context waarin het gedrag plaatsvindt. Door zicht te krijgen op de oorzaken van agressie, kunnen er preventieve maatregelen genomen worden, waardoor de kans op het ontstaan van nieuw agressie kleiner worden. Oorzaken van agressie: Angst Angst voor hospitalisatie; angst voor andere cliënten; angst voor verlies van zelfcontrole en zelfwaardering; angst voor verlies van territorium. Angst kan ook veroorzaakt worden vanuit de pathologie van de cliënt, zoals bijvoorbeeld waanvoorstellingen, achterdocht en hallucinaties. Frustratie Frustratie als reactie op het verblijf in een gecontroleerde omgeving. Dit leidt tot gevoelens van hulpeloosheid en het gemis aan mogelijkheden om in velerlei persoonlijke behoeften te voorzien. De hulpvrager zal bij de hulpverlener (soms verhuld) aandacht vragen voor dit probleem. Als dit onvoldoende gezien wordt, of als er te weinig mogelijkheden zijn om aan een aantal van deze behoeften te voldoen (bijvoorbeeld privacy, inspraak in de behandeling / begeleiding, vrijheid enzovoort) neemt de kans op agressie toe. Aftasten van de werkelijkheid (reality testing) Sommige hulpvragers tasten de grenzen af van duidelijkheid en acceptabel gedrag binnen de afdeling. Eveneens bestaat de mogelijkheid dat de hulpvrager gedrag aanwendt wat door anderen als agressie gezien wordt, wanneer hij bang is de controle over zichzelf te verliezen. Een aantal vormen van agressie worden vertoond om zich ervan te verzekeren dat hij hulp krijgt van het team als dit noodzakelijk is. De hulpverlener bakent door begrenzing van het gedrag van de hulpvrager de grenzen van de realiteit af, wat rust geeft bij de hulpvrager. 19

20 Minderwaardigheidsgevoelens en de behoefte aan compensatie daarvan Teleurstellingen en pijn als gevolg van vroegere afwijzingen kunnen, na lange tijd onderdrukt te zijn geweest, schuldgevoelens en woede veroorzaken die tot uiting gebracht worden in gedragsvormen die door anderen kunnen worden betiteld als agressie. Wanneer de normale omgangsvormen van de cliënt niet effectief blijken te zijn, slaagt hij er soms niet in de gevoelens van teleurstelling en pijn te onderdrukken. Hospitalisatie kan deze gevoelens versterken. Verlies aan territorium en persoonlijke ruimte Wanneer iemand een belangrijk territorium verliest (of dreigt te verliezen), of wanneer iemand veel territoria in een korte tijd verliest, ontstaat er een vijandige reactie om het verlies te voorkomen of te stoppen. Als deze vijandige reactie niet afdoende blijkt en het verlies gaat door of als de hulpvrager geen mogelijkheid heeft/krijgt om op andere territoriale gebieden te compenseren, dan is de kans dat hij destructief wordt aanmerkelijke groter. In hulpverleningssituaties kan dit gaan om verlies van veel (belangrijke gebieden), bijvoorbeeld wanneer iemand opgenomen wordt in een psychiatrisch ziekenhuis, of om het (dreigende) verlies van een heel belangrijk voorwerp, bijv. het handtasje van een demente oudere. Woede Iemand die een geliefd persoon, een baan, zelfwaardering, status of een ander belangrijk aspect van zijn leven verliest, maakt in zekere zin steeds een rouwproces door en raakt mogelijkerwijs verstrikt in negatieve gevoelens. Er zijn twee manieren om deze woede te uiten: Direct. Indirect. Directe uitingsvormen van woede: De directe uitingsvormen zijn het meest efficiënt voor de psychische gezondheid van de mens. Ze zijn pas adequaat wanneer de intensiteit ervan bepaald wordt door een realistische inschatting van de situatie. Deze uiting van woede is op de eerste plaats bedoeld voor zichzelf en niet tegen de ander. De ander kan het hierdoor wel moeilijk krijgen omdat deze woede-uiting voor hem confronterend is of de bevrediging van zijn eigen behoeften bemoeilijkt. Dit laatste hoort echter niet bij de verantwoordelijkheid van diegene die zijn woede uit, die zorgt alleen voor zichzelf en laat de ander in principe vrij om hier al dan niet rekening mee te houden. De directe uiting van woede geeft een gevoel van kracht en sterkte aan het individu en werkt ik-bevestigend. 20

21 De directe uitingsvorm wordt bepaald door socioculturele factoren (bijvoorbeeld Zuid-Amerika ten opzichte van Noord-Europa, mannen ten opzichte van vrouwen). Indirecte uitingsvormen van woede: Indirecte uitingsvormen zijn minder gezond voor het individu. Ze zijn vaak destructief voor alle betrokkenen en hun onderlinge relatie (gekwetst voelen, onmachtsgevoelens, etc.). Ze zijn vaak bedoeld om de ander te raken en zo onrechtstreeks voor zichzelf betere condities in de wacht te slepen, dus tegen de ander met de (valse) hoop zichzelf beter te voelen. Meestal zijn ze een gebrekkige poging van een individu die zich probeert te handhaven terwijl hij er eigenlijk heel wat negatieve cognities op nahoudt, zoals onder andere: Ik heb geen recht op mijn woede, Ik heb geen recht op mijn idee, standpunt, behoefte, positie, enzovoort. Ik doe alleen maar moeilijk. Ik ben gecompliceerd. De ander zal mij niet meer willen. Er zijn heel wat indirecte uitingsvormen van woede, zowel verbaal als gedragsmatig. Een greep uit de verbale vormen: cynisme, sarcasme, uitvliegen, vegen uit de pan geven. Op gedragsvlak is er poetsdrang, overmatig eten, drinken, seksueel contact, hardlopen, roekeloos rijden, koppig zijn en ook vechten. Agressie kan een indirecte vorm zijn om woede te uiten. Er is dan sprake van acting-out. Naast woede kunnen ook andere basisemoties zoals pijn en angst aan de basis liggen van agressie. Woede is een gevoel, agressie is een gedrag. Het is van belang om dit onderscheid te maken. Gevoelens zijn willekeurig, men heeft er geen controle over. Iemand kan echter wel controle (leren) hebben over de manier waarop hij zijn basisemoties uit. Woede leidt dus niet per definitie tot agressie, mits deze op een directe manier geuit kan worden. Indirecte manieren van woede uiten kunnen, zoals boven beschreven, agressief of destructief zijn. Machteloosheid Een hulpvrager kan zich in sommige situaties niet bij machte voelen om de situatie waarin hij verkeert naar zijn hand te zetten. Bijvoorbeeld als hij een in bewaring stelling of een rechtelijke machtiging heeft, of een andere vorm van dwangmaatregelen, maar ook wanneer hij door ziekte, handicap of gebrekkige sociale vaardigheden niet duidelijk kan maken aan anderen wat hij wil. Onduidelijkheid Als de doelstelling van een bepaalde hulpverleningssituatie niet duidelijk is bij de hulpvrager en/of bij gebrek aan informatie. Maar ook gebrek aan of verandering in structuur kan veel onrust veroorzaken, wat kan leiden tot agressie. Bijv. automutilatie bij verstandelijk gehandicapten, gedrag om grenzen te zoeken, passiviteit of apathie bij mensen met een depressie. 21

22 Onrust of drukte Wanneer hulpverleners het druk hebben door bijv. onderbezetting, nieuwe opnames of een bewerkelijke hulpvrager, ontstaat er onrust bij de andere hulpvragers. Er is weinig aandacht voor hun problemen of ze kunnen zich onveilig gaan voelen. Een en ander kan leiden tot agressie, ofwel om de aandacht op zich te vestigen, ofwel om te controleren of er nog wel ingegrepen wordt als er iets gebeurt. Katalysatoreffect Vaak veroorzaakt het (dreigend) destructieve gedrag van een hulpvrager irritatie, angst en onrust bij andere hulpvragers, wat kan leiden tot nieuw agressie bij anderen. N.B. De bovenstaande lijst van oorzaken van agressie is niet uitputtend, maar komen in hulpverleningssituaties het meeste voor. 22

23 Oorzaken van agressie A. Instinct (S. Freud, D. Morris, e.a.) - Agressie is - aangeboren drift - natuurlijk - even krachtig als seks - een overgeërfd constante, die absoluut noodzakelijk is om te overleven - Alles wat je kan doen is ze controleren B. Agressie is aangeleerd gedrag (A. Bandura, e.a.) Sociale leertheorie: 3 hoofdelementen 1. leren door observeren en imiteren - gezin - peer-group - media 2. Externe factoren die agressie oproepen of doen toenemen. - het zien van anderen die zich hewelddadig gedragen - dreigementen, aanvallen, frustraties - anticipatie op winst, als resultaat van gewelddadig gedrag - lijden aan psychose (bevelshallucinatie die aanzet tot geweld) 3. Agressie wordt op verschillende manieren bekrachtigd. - maakt een einde aan dreiging - levert status op in een peer-group Agressie is aangeleerd, kan dus ook afgeleerd worden (agogisch optimisme) C. Frustratie (Brown, Bute/ Ford) - daar waar mensen gehinderd worden op weg naar het bereiken van doelstellingen, treedt frustratie op. - Niet iedere frustratie leidt tot geweld als reactie - niet aan iedere geweldssituatie ligt frustratie ten grondslag - als patiënt heb je veel frustraties te verwerken D. Agressie als communicatie (P. Watzlawick, e.a.) Geweld kan ook gezien worden als communicatief en dus als functioneel gedrag. Verklaring ligt dan niet in de persoon maar in de interactie. Geweld is dan een extreme vorm van communiceren binnen een niet effectief verlopen van interactie. 23

24 E. Territoriumleer (C.B. Bakker en M.K. Bakker) Om te kunnen bestaan als individu heeft ieder een aantal territoria nodig, die hij in stand houdt, verdedigt, verwerft door territoriaal gedrag te vertonen: het individu is door wat hij bezit. Agressie is dan elke poging van het individu zijn grenzen naar buiten te verleggen. Het is een handeling, die uitloopt op uitbreiding van iemands gebied. Regressie is het gedrag waardoor de grenzen naar binnen verlegd worden, waardoor men de afmetingen van zijn terriotorium inkrimpt. 24

25 Territoriumleer een Kijkmodel Territorialiteit, het is een begrip dat vooral bekend is uit de dierenwereld. Ondanks dat er over het algemeen weinig aandacht besteed wordt aan territorialiteit, neemt het in het dagelijkse leven van de mens een belangrijke plaats in. De eerste associaties op territorialiteit hebben betrekking op fysieke gebieden of domeinen, gebieden die afgebakend worden met bepaalde gedragingen, tekens en symbolen. Echter, territorialiteit beslaat meer dan alleen het gedeelte van de fysieke ruimte. Het omvat de volledige leefwereld. De term territorialiteit wordt gebruikt om bezitsdrang aan te geven. Het woord territorium duidt het voorwerp van die drang, het bezit, aan. Deze bezitshouding ten aanzien van ruimtelijke en materiële territoria deelt de mens met het dier. Denk bijvoorbeeld aan het bezits- of eigendomsgevoel over mijn grond, mijn huis, mijn auto, mijn partner, mijn werk, enzovoort. Mensen hebben net als dieren de behoefte en de gewoonte om eigendomsgebieden af te bakenen met hagen, hekjes en heggen, met afsluitingen en bordjes "Eigen Weg", "Verboden Toegang" of "Eigen Terrein". Deze territoriale drang, of territoriale neiging, die het menselijk gedrag motiveert kan niet feitelijk worden waargenomen, maar is wel af te leiden uit de uitingen en handelingen die wel direct waarneembaar zijn. Om territorialiteit goed te kunnen begrijpen kunnen we kijken naar territoriaal gedrag. Hierin kunnen vier types worden onderscheiden: Het afbakenen van gebied om het bezit of eigendom ervan aan te duiden. Het aanbrengen van waarschuwingstekens, concreet of symbolisch, om indringers er op te wijzen dat ze op verboden terrein komen. De verdediging van het gebied waarop aanspraak wordt gemaakt. Dit kan met allerlei mogelijke middelen. Actieve pogingen om nieuwe gebieden te veroveren of gebieden uit te breiden. Een definitie van de term territorium luidt: Een territorium is een deel van het leven dat iemand als zijn bezit ervaart, dat hij controleert, waar hij initiatief neemt, waar hij bevoegd is en waar hij verantwoordelijkheid voor aanvaardt. Het is het gebied waarin men een gevoel van onafhankelijkheid ervaart en zich vrij voelt om op eigen initiatief te handelen. Bekeken vanuit een dergelijk territoriaal gezichtspunt is het leven een eindeloze strijd om verworven terreinen te behouden of uit te breiden. Vanaf de geboorte tot aan de dood besteedt de mens een groot deel van zijn energie aan dit eindeloze gevecht. De territoriale strijd speelt zich overal af, en wie het opgeeft zijn territorium te verdedigen zal uiteindelijk niets meer overhouden. Wat zijn determinanten van het menselijk territoriaal gedrag Er zijn verschillende opvattingen over het ontstaan van territoriaal gedrag en de daaraan gekoppelde Agressie. Psychoanalytische auteurs gaan ervan uit dat territorialiteit vooral een genetisch gedetermineerd gedragspatroon is, met andere woorden een drift, een instinctieve drijfveer, gekoppeld aan levensdrift en doodsdrift. 25