Nick & Simon-socialisme

Transcriptie

1 column Nick & Simon-socialisme Hormonen doen rare dingen met een mens. Na de geboorte van mijn zoon kon ik tot tranen toe geroerd worden door een duet van Marco Borsato en Do. Na die van mijn dochter was ik opeens Nick & Simon-fan. Op den duur bleek onkritisch luisteren naar hun cd s toch onmogelijk. Deze Volendamse nachtegalen hebben gouden kelen, maar hun liedjes zijn gearrangeerd in een dwingend palingpop-idioom met telkens weer een kunstmatig opgewekte hoempa-sound. Wat te denken van een vrolijk liedje over een meisje dat haar geliefde een soldaat in Uruzgan mist. Hij schrijft haar dat ze maar naar de sterren moet kijken. Dat doet ze, ook wanneer hij gesneuveld is. Want al ben ik zo ver weg / Geeft het troost als ik zeg / Ik ben dicht bij je ( ) Blijf dicht bij je / Zo ver weeeg In een interview met rtl Boulevard heeft voormalig economie-student Nick gezegd dat professionele erkenning natuurlijk mooi is, maar dat het uiteindelijk gaat om de erkenning door het grote publiek. Ik vind het jammer hoor, dat die commerciële houding het duo belet hun talent verder te ontplooien. Nick & Simon zouden Simon & Garfunkel met gemak naar de kroon kunnen steken. Nicks woorden doen mij denken aan Wouter Bos en zijn roep om meer Jan Schaeferachtige types. Zij zouden de Partij van de Arbeid uit het electorale slop kunnen halen. Nu was Schaefer een vriend van mijn vader, dus ik kwam hem wel eens tegen. Een authentieke non-conformist was hij. Hij zei waar het op stond gewoon omdat het gezegd moest worden, niet om een zeker effect te sorteren. Het gaat niet aan om hem nu op te voeren als het type arbeider/politicus dat met opgestroopte mouwen de sp-stemmers moet terugbrengen naar het opnieuw met socialistische veren gestoffeerde PvdA-nest. Wie van Schaefer een cliché maakt doet hem geen recht en creëert een valse tegenstelling tussen de elite en het volk. De sociaal-democratie is juist groot geworden door de idee van verheffing waarmee voorheen zowel de intellectueel als de arbeider zich engageerde. In de jaren zestig en zeventig was salonsocialist een negatief etiket voor intellectuelen die vanuit de comfortabele leunstoel hun solidariteit met de arbeidersklasse beleden. Nu maken we kennis met het omgekeerde fenomeen: het Nick & Simon-socialisme. Dat wordt beleden door sociaal-democraten die de verheffing zijn gaan vrezen en die de gemakkelijke populistische vorm verkiezen boven meer gedifferentieerde uitingen. Die het talent in de partij maar zuinigjes willen ontwikkelen en uit angst voor verlies van de kiezersgunst de intellectuele voorhoede verketteren. Dit Nick & Simon-socialisme heeft de afgelopen jaren school gemaakt binnen de PvdA. Van die trend getuigde ook het verkiezingsprogramma uit 2006, waarin werd verkondigd dat de PvdA meer ruimte wil geven aan doeners en minder aan denkers. Dit soort no-nonsense wethouderssocialisme lijkt voorlopig nog niet aan populariteit in te boeten. Als de doden konden regeren vanuit het graf, zouden Herman Gorter en Henriëtte Roland Holst Nick & Simon Morgenrood laten zingen en zouden ze zelf de volgende strofe van de twee jongens aanheffen: Want al ben ik zo ver weg / Geeft het troost als ik zeg / Ik ben dicht bij je ( ) Blijf dicht bij je / Zo ver weeeg liesbeth levy Redacteur s&d 3

2 interventie 4 Wakker Nederland Een dezer dagen zal minister Plasterk van ocw een beslissing nemen over de aanvraag van onder meer Wakker Nederland om als omroepvereniging te worden erkend. Wakker Nederland een initiatief van De Telegraaf heeft de leden die hiervoor nodig zijn ruimschoots binnen weten te halen. De motivatie achter de aspirantomroepvereniging is duidelijk: ervoor zorgen dat in het publieke omroepbestel weer een authentiek rechts geluid doorklinkt, zoals dat ooit vertolkt werd door Wibo van de Linde in Tros Aktua. U weet het misschien nog wel, die jaren tachtig, toen je bij links vrijwel geen onvertogen woord hoorde over het sandinistische regime in Nicaragua, terwijl bij rechts, en dus ook bij Tros Aktua, Afghaanse fundamentalisten nog als onverschrokken vrijheidsstrijders gefêteerd werden. Wat polarisatie betreft lijkt de huidige tijd wel wat op die van pakweg dertig jaar geleden, toen zo n beetje elke kwestie in termen van links en rechts geduid werd. De pvv van Geert Wilders staat op recordhoogte in de peilingen en heeft zelfs al beoogde coalitiepartners genoemd, terwijl de huidige kabinets periode nog lang niet verstreken is. Zou dat de reden kunnen zijn dat de reacties op Wakker Nederland zo ongekend fel zijn? Opgepleurd, voegt Volkskrant-columnist Bert Wagendorp de initiatiefnemers van de aspirantomroep toe, in een poging zich ook eens volks en populistisch uit te drukken. Voor de wat fijner besnaarden onder ons: hij vindt dat minister Plasterk Wakker Nederland de toegang tot het omroepbestel moet ontzeggen. Paul de Leeuw en Paul Witteman zijn toch volks genoeg? Anderen vertrouwen liever op de statistiek die hun vertelt dat bij publieke programma s rechtse woordvoerders net zo vaak, zo niet vaker, aan het woord komen dan linkse. Weer anderen zoals Edwin van Huis, voormalig directeur van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, in de Volkskrant van 4 april 2009 tellen gemakshalve ook nog het marktaandeel van de commerciële omroepen rtl (26%) en sbs (20%) bij rechts op, waardoor de suggestie wordt gewekt dat de publieke omroep (40%) dan dus best een beetje links mag zijn. Voor ieder die linkse idealen na aan het hart liggen is deze redeneerwijze begrijpelijk, en misschien zelfs wel verleidelijk, maar toch is zij verkeerd. Commerciële omroepen mogen dan in hun berichtgeving, voor zover zij daar tijd voor inruimen, enigszins naar rechtse standpunten tenderen, hun primaire doelstelling is niet een maatschappijvisie tot uitdrukking te brengen, maar om geld te verdienen en zichzelf daardoor in stand te houden. En al zal het best zo zijn dat in De Wereld Draait Door ook rechtse gasten te bewonderen zijn, de algehele Weltanschauung van dit programma blijft links, en dat is ook helemaal niet erg. Wel erg is het dat een belangrijk segment van de publieke opinie, de lezers van De Telegraaf en de aanhangers van Verdonk en de pvv, op dit moment verstoken is van een eigen vertegenwoordiging in het publieke bestel. Je kunt het misschien niet leuk vinden dat die stroming er is, maar mij lijkt het verstandig haar bestaan te erkennen en haar een rechtmatige plaats in het publieke debat te gunnen. De komst van Wakker Nederland kan ons bovendien politiek slagvaardiger maken als rechtse opinieleiders ons ertoe dwingen onze eigen linkse standpunten krachtiger en beter te beargumenteren. Voor de politieke alertheid van de PvdA is het noodzakelijk gebleken om van buitenaf uitgedaagd te worden. Pim Fortuyn toonde aan dat de Nederlander nog steeds aan zijn nationale identiteit hecht en nog steeds geïnteresseerd is in politiek, maar ook dat zijn voorkeur lang niet altijd die van ons weerspiegelt. En er was een referendum voor nodig om ons in te peperen dat de instituties van de eu en hun besluiten onder de bevolking niet langer onomstreden zijn. Het waren harde lessen, die binnen onze partij hebben geleid tot scherpere,

3 interventie en in mijn ogen betere, stellingnamen inzake integratie en Europa. Daarom zou ik het helemaal niet erg vinden als Wakker Nederland toetreedt tot het publieke bestel en ons rauw en direct een stukje Nederland laat zien dat bij de overige publieke omroepen gefilterd wordt weergegeven. Wat we dan te zien krijgen zal ons niet altijd even vrolijk stemmen, maar zo af en toe kan het ons wellicht aan het denken zetten. Laat het voor ons in ieder geval een aansporing zijn om goed ons best te blijven doen en uiteindelijk de mensen in het land, om het eens op z n Wiegels te zeggen, toch voor ónze standpunten te winnen. Laat ze dus maar komen, deze pleitbezorgers van het zogenaamd gezonde verstand, deze zelfbenoemde vrienden van de hardwerkende Nederlander. We hoeven helemaal niet bang voor ze te zijn: uiteindelijk hebben wij immers gelijk, al hoeven we daardoor natuurlijk nog niet meteen naast onze schoenen te gaan lopen. peter kerkhof Partijlid te Haren (Groningen) Bij het verkeerde eind Toen ik in s&d 2009/4 de bijdrage van Arie de Jong las over het partijcongres van 14 en 15 maart, dacht ik onwillekeurig terug aan een gebeurtenis op datzelfde congres, toen een afgevaardigde uit Rotterdam een bepaalde stemmingsuitslag niet wilde geloven. Deze afgevaardigde werd gevraagd op het podium te gaan staan om zelf te aanschouwen hoe de stemverhouding in de zaal lag. Nadat de stemming opnieuw had plaatsgevonden verliet deze afgevaardigde bedremmeld het podium, daar hij had ingezien dat hij het bij het verkeerde eind had gehad. Arie de Jong vindt het opmerkelijk dat bij de algemene ronde van de behandeling van de resolutie integratie er zes gewone leden aan het woord zijn gekomen waaronder de burgemeester van Rotterdam en die van Amsterdam. Hij beweert dat dit een geregisseerde actie was van de partijleiding en dat bovendien deze twee leden ook nog de spreektijd mochten overschrijden, louter en alleen vanwege hun status als partij-prominent. Uit zijn aanname spreekt wantrouwen, en daar houd ik niet van. Ten eerste was er geen sprake van een geregisseerde actie. Zowel Wouter, Mariëtte als ik wisten niet dat Ahmed en Job het woord gingen voeren. Ze wisten het ook niet van elkaar. Ten tweede kan ik weerleggen dat deze twee prominenten langer mochten spreken dan andere leden en afgevaardigden. In de algemene ronde kwamen twaalf afgevaardigden aan het woord en zes gewone leden. De totale spreektijd van de afgevaardigden in deze ronde was 28 minuten. De zes leden die aan het woord kwamen (inclusief Job Cohen en Ahmed Aboutaleb) spraken in totaal 14 minuten. Gemiddeld zijn dus zowel de afgevaardigden als de leden 2 minuten en 20 seconden aan het woord geweest. De beelden van het congres tonen aan dat Job Cohen exact 2 minuten spreekt en dat Ahmed Aboutaleb 2 minuten en 40 seconden het woord voert. Gemiddeld ook weer 2 minuten en 20 seconden. Het presidium verdient naar mijn mening een compliment voor de wijze waarop het de inbreng van alle sprekers (afgevaardigden, prominenten, gewone leden) onafhankelijk en diplomatiek wist te modereren. Ook Ahmed Aboutaleb werd gedurende zijn oproep door het presidium onderbroken en gevraagd om het kort te houden. Ik hoop dat het presidium ook de volgende keer op deze wijze het debat leidt, want alleen dan maken we van het stemrecht en spreekrecht van leden een succes. De volgende aanname die Arie de Jong doet is dat er geen gewone leden op de tribunes zaten maar dat deze voor een zeer groot deel bezet werden door mensen met een bestuurlijke functie op lokaal niveau (wethouders, raadsleden). Maar ook mensen die voor ons in de raad zitten of bestuursverantwoordelijkheid dragen zijn voor mij gewone leden en that is as high as you can get on my list! Verder concludeer ik uit de cijfers dat Arie de Jong er ook op dit punt naast zit. Van de 1194 mensen die zich op zaterdag 14 maart hadden aangemeld waren er 382 personen aanwezig met een functie 5

4 6 interventie in de gemeente, provincie of op landelijk niveau. Daarnaast waren er 224 congresafgevaardigden en 95 co afgevaardigden Laten we nu voor het gemak eens de dubbelfuncties niet meetellen (terwijl ik genoeg raadsleden ken die ook congresafgevaardigde zijn). Dat betekent dat er naast de afgevaardigden en co-afgevaardigden meer dan 460 gewone leden aanwezig zijn geweest. Ik ben blij met dat aantal en ik ben blij dat zoveel leden de weg wisten te vinden naar het congres. lilianne ploumen Voorzitter Partij van de Arbeid Uniforme scholen In s&d 2008/10 schreef Sietske Waslander dat om zo veel mogelijk talenten van zo veel mogelijk leerlingen te ontwikkelen het nodig is dat daadwerkelijk verscheidenheid ontstaat tussen scholen en dat dit ook wordt gestimuleerd. Aan dit sympathieke streven zitten veel haken en ogen. Tot zo n twee jaar geleden bood de wet- en regelgeving scholen meer ruimte voor een profilering dan ooit tevoren. Toch lijken de meeste havo/ vwo-scholen sterk op elkaar. Hoe kan dat? Het heeft alles te maken met de strijd om de leerling. Ouders willen een school waar hun kind zich goed voelt, in sociaal opzicht en wat betreft het cognitieve niveau. De pedagogisch-didactische karakteristieken van de school leggen meestal minder gewicht in de schaal bij het maken van de keuze. Omdat de spoeling zo dun is, zijn scholen die zich daadwerkelijk pedagogisch-didactisch profileren alleen levensvatbaar in de grotere steden en verstedelijkte gebieden. Scholen in andere delen van het land, die een zogenoemde unieke streekfunctie hebben, zullen plaats willen bieden aan een verscheidenheid aan ouders/leerlingen, qua levensbeschouwelijke en pedagogisch-didactische opvattingen. Zo n school kiest voor de grootste gemene deler. Bij gedwongen winkelnering leidt te sterke profilering ertoe dat een aanzienlijk deel van de klanten zich niet thuis voelt op school. De strijd om de leerling verklaart ook waarom het vorig jaar door minister Plasterk aangekondigde fusieverbod tot meer uniformiteit zal leiden. Juist grootschalige eenheden kunnen, door in te verdienen op het populaire standaardaanbod, scholen of afdelingen in stand houden die zichzelf vanwege hun excentrische ligging dan wel specialistische (vakken)aanbod niet zouden kunnen bedruipen. Kleinere eenheden kunnen alleen zelfstandig bestaan wanneer zij het populaire standaardaanbod bieden. Dit geldt des te sterker naarmate de leerlingenpopulatie afneemt en dat staat de komende jaren te gebeuren. Dat kleinschaligheid bijdraagt aan verscheidenheid is dus een misverstand. Het tegendeel is het geval. Een grote school kan meer verscheidenheid bieden dan een aantal kleinere scholen bij elkaar. Concurrentie tussen scholen stimuleert de onderlinge verscheidenheid niet, ze remt die juist af. Niet alleen met het fusieverbod verlegt de overheid momenteel haar koers. In de periode die achter ons ligt werd de ruimte voor verscheidenheid bevorderd door de afschaffing van de verplichte lessentabel en verruiming van de voorschriften voor het schoolexamen. Onlangs werden de eisen voor het centraal examen juist aangescherpt. Daar komt bij dat de inspectie scholen erop zal aanspreken als er sprake is van te grote verschillen tussen de cijfers voor het centraal examen en die voor het schoolexamen. Daardoor zal dat laatste meer op het centraal schriftelijk gaan lijken. Het gevolg is uniformering. Een grotere verscheidenheid tussen scholen voor havo/vwo is, kortom, niet eenvoudig te realiseren. Onder ouders is er weinig behoefte aan, actueel overheidsbeleid werkt het tegen. Als het doel is om zo veel mogelijk talenten van zo veel mogelijk leerlingen op microniveau te ontwikkelen, lijkt bevordering van de verscheidenheid binnen de school en binnen de klas een betere invalshoek. Het is de vraag of daarbij een taak voor de overheid is weggelegd. dick nierop Onderwijskundig medewerker van het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum

5 interventie Versleten visie op arbeid Bijna een jaar geleden namen de leden van de PvdA een nieuwe resolutie aan over arbeid en participatie. De kredietcrisis en de bijbehorende gevolgen voor de werkgelegenheid zorgden direct voor een vuurdoop hiervan. Helaas, maar niet geheel onverwacht, is de resolutie daarbij niet het gewenste aanknopingspunt gebleken om actuele vragen over de arbeidsmarkt mee te beantwoorden. Zo was daar eind vorig jaar de aanpassing van het ontslagrecht door de kring van kantonrechters. Hoewel uiterst ongelukkig getimed, was zo n herziening van de kantonrechtersformule natuurlijk al langere tijd te verwachten. Vanuit sociaal-democratisch oogpunt had op dat moment de keuze voor het verder uiteentrekken van de ontslagvergoedingen voor jongeren en ouderen scherp veroordeeld moeten worden. Maar de PvdA geregeerd door de angst voor een opnieuw oplaaiende discussie over het ontslagstelsel hulde zich grotendeels in stilzwijgen. Die houding, waarbij we onder onze neus de sociale inrichting van de arbeidsmarkt laten afbrokkelen, sluit helaas aan bij de lijn van de resolutie arbeid. Het bestendigen van verworven rechten staat nog steeds centraal in het denken van de partij. Maar wie arbeid ook op de langere termijn wil beschermen tegen de grillen van een economie, zal blijvend pionier moeten zijn. Bijvoorbeeld in het uitwerken van een nieuw ontslagstelsel dat meer zekerheid biedt voor jongeren, nieuwkomers en tijdelijke deelnemers aan de arbeidsmarkt. In een nieuwe vorm van ontslagbescherming zou de nu bestaande discrepantie tussen tijdelijke en vaste contracten kunnen worden aangepakt. In de partij is een discussie hierover echter niet gevoerd. Zie daar het ongemak over de resolutie arbeid: zolang ambities in het denken van de PvdA ontbreken, kunnen we niks anders doen dan ons vastklampen aan bestaande rechten. Een strijd waar we ons bij voorbaat ongemakkelijk bij horen te voelen. In breder perspectief geeft de resolutie weinig duidelijkheid over de positie van arbeid binnen ondernemingen. Die is opnieuw actueel geworden door de hernieuwde interesse voor (risico-) management en sturing binnen bedrijven. Jarenlang hadden ondernemers weinig aandacht voor arbeid: automatisering en offshoring leek de norm te worden. Deze bieden (internationale) voordelen, maar bedrijven die kiezen voor verregaande automatisering of het op afstand plaatsen van bedrijfsonderdelen, verliezen uiteindelijke de controle over hun bedrijfsprocessen. Gelukkig lijkt nu van een herwaardering van menselijke beoordelingsvorming sprake te zijn. In een roadmap voor de arbeidsmarkt van de toekomst hoort de Partij van de Arbeid dan ook de kans te grijpen om menselijk kapitaal binnen ondernemingen weer boven financieel kapitaal te plaatsen. Ook voor deze ambitie geeft de resolutie geen houvast. De schrikbarende voorspelling voor massawerkloosheid in 2010 (cpb: 8,75%) betekent dat arbeid de komende tijd het belangrijkste agendapunt voor de Nederlandse politiek zal zijn. De PvdA is daarom bij niets zo gebaat als bij een helder streven op het gebied van arbeid en participatie waarin ook ruimte is voor nieuwe ideeën en oplossingen. De resolutie uit 2008 heeft die kans laten liggen en is, reeds één jaar na dato, aan een behoorlijke verfrissing toe. sven stevenson Landelijk voorzitter van de Jonge Socialisten in de PvdA 7

6 Vergeten recepten voor een arbeidsmarkt in crisis Niet alleen het instrument van loonmatiging, maar ook andere maatregelen uit de jaren tachtig kunnen helpen de gevolgen van de huidige economische recessie te bestrijden, meent Paul de Beer. De arbeidsduurverkorting, vut en gesubsidieerde banen van toen worden nu vaak als onsuccesvol afgedaan. Maar, stelt De Beer, vaak bevatten achterhaalde ideeën van twintig of dertig jaar terug meer waarheid en bieden zij meer houvast en inzicht dan de laatste mode of trend. paul de beer 8 Nu de actuele arbeidsmarktsituatie regelmatig vergeleken wordt met die in de crisis begin jaren tachtig, ligt het voor de hand weer eens te kijken naar de instrumenten die in het verleden zijn bedacht om de werkloosheid te lijf te gaan. Het in maart afgesloten sociaal akkoord tussen de sociale partners en het kabinet is al vergeleken met het roemruchte Akkoord van Wassenaar, dat de vakbonden en werkgevers in 1982 sloten en dat geldt als het begin van het zo succesvolle Nederlandse recept van loonmatiging. Afspraken over loonmatiging keren dan ook terug in het recente akkoord. Maar voor de rest van het Akkoord van Wassenaar bestaat opmerkelijk weinig aandacht. Sterker nog, afgezien van de loonmatiging wordt het werkgelegenheidsbeleid van de jaren tachtig tegenwoordig meestal als een mislukking beschouwd. Er is echter alle reden om een aantal instrumenten uit het verleden in ere te herstellen. Over de auteur Paul de Beer is redacteur van s&d. Noten zie pagina 13 arbeidsduurverkorting voor behoud van banen Dat geldt allereerst voor een ander kernelement van het Akkoord van Wassenaar: een aanpak waarin meerdere vormen van herverdeling van werkgelegenheid in aanmerking komen, zoals arbeidsduurverkorting, deeltijdarbeid, bestrijding van jeugdwerkloosheid. 1 De gedachte was simpel: als er te weinig banen zijn voor alle beschikbare arbeidskrachten, dan moeten de bestaande banen eerlijker worden verdeeld. In de meeste cao s werden naar aanleiding van deze passage uit het akkoord afspraken gemaakt om de werkweek te verkorten van 40 naar 38 uur en in sommige gevallen naar 36 uur. Achteraf werd het succes van die arbeidsduurverkorting in twijfel getrokken omdat er niet of nauwelijks extra banen door werden geschapen. De uren die men korter ging werken, verdwenen in het niets. Waarschijnlijk droeg de arbeidstijdverkorting wel bij aan het behoud van banen die anders verloren zouden

7 Paul de Beer Vergeten recepten voor een arbeidsmarkt in crisis zijn gegaan. Maar dat effect was niet zichtbaar. En zonder arbeidstijdverkorting zouden de vakbonden niet hebben ingestemd met reële contractlonen die drie jaar achtereen onder de nullijn bleven, wat de modale werknemer een fors koopkrachtverlies opleverde. Die loonmatiging geldt wel als een doorslaand succes. Anders dan nu leefden in de jaren tachtig. velen in de overtuiging dat de tijd van volledige werkgelegenheid definitief voorbij was. De enige manier om een oplopende werkloosheid tegen te gaan leek te zijn om het beschikbare werk over zoveel mogelijk personen te verdelen. Nu is de verwachting dat het tekort aan werk slechts tijdelijk is. Over een paar jaar wordt door de krimp van de beroepsbevolking juist een tekort aan arbeidskrachten verwacht. Arbeidsduurverkorting zou nu dan ook slechts een tijdelijke maatregel moeten zijn. Maar waarom zouden we niet kunnen afspreken om op korte termijn 5% of 10% korter te werken om, zodra de economie aantrekt, weer langer te gaan werken? In plaats van het aantal werkenden en dus ook de werkloosheid op en neer te laten bewegen met de conjunctuur, ademt dan het aantal gewerkte uren mee met de conjunctuur, en blijft het aantal werkenden zoveel mogelijk constant. Het doel van arbeidstijdverkorting zou niet het scheppen van extra banen zijn, maar het zoveel mogelijk in dienst houden van de huidige werknemers. Het idee van korter werken is enigszins nieuw leven ingeblazen door de tijdelijke regeling voor werktijdverkoring en de invoering van de deeltijd-ww per 1 april Anders dan een algemene arbeidstijdverkorting gaat deeltijd-ww echter uit van de idee dat bepaalde groepen gedurende een beperkte tijd (maximaal 15 maanden) aanzienlijk korter gaan werken. Een werkgever laat dan bijvoorbeeld een deel van zijn personeel tijdelijk voor halve dagen werken in plaats van zijn gehele personeel 10% korter. Daarmee wordt de pijn minder gelijkmatig verdeeld dan bij collectieve arbeidstijdverkorting. Het personeel dat korter gaat werken soupeert bovendien zijn ww-recht op en loopt het risico daarna alsnog te worden ontslagen al kan de werkgever daarvoor wel een boete krijgen. Een cao-afspraak over korter werken is flexibeler, omdat werkgevers en werknemers steeds weer opnieuw kunnen bekijken of deze nog langer nodig is. Omdat zij daarvoor echter geen overheidssubsidie ontvangen in de vorm van een gedeeltelijke ww-uitkering is een dergelijke afspraak nu veel minder aantrekkelijk geworden. het nut van vut Onder de noemer herverdeling van werkgelegenheid viel in het Akkoord van Wassenaar ook bestrijding van jeugdwerkloosheid. Feitelijk ging het daarbij om een maatregel die juist op ouderen was gericht, namelijk vervroegde uittreding (vut). Deze geldt tegenwoordig als een van de minder geslaagde ideeën uit de jaren tachtig en dan druk ik me voorzichtig uit. Iedereen is het er zo langzamerhand over eens dat we in de toekomst langer moeten doorwerken, het kabinet is zelfs van plan om de aow-leeftijd te verhogen; een pleidooi voor Er valt veel voor te zeggen om tijdelijk oudere werknemers eerder te laten uittreden herinvoering van de vut lijkt tegen deze achtergrond een heilloze onderneming. Daar pleit ik dan ook niet voor. Maar er valt wel veel voor te zeggen om tijdelijk oudere werknemers eerder te laten uittreden. Stel, een werkgever staat voor de keuze om een veelbelovende 35-jarige medewerker, die hij over een paar jaar waarschijnlijk weer hard nodig heeft, te ontslaan of om een 59-jarige medewerker, die over een jaar of vier toch zou vertrekken, met vervroegd pensioen te sturen. Die keuze zal in het algemeen niet moeilijk zijn, zeker niet als die oudere medewerker ook nog een stuk duurder is. Ook uit 9

8 Paul de Beer Vergeten recepten voor een arbeidsmarkt in crisis 10 maatschappelijk oogpunt is het verstandiger om ouderen, die vaak al aan het aftellen zijn tot hun pensioen, eerder te laten uittreden, dan de loopbaan van jongeren ruw te onderbreken. Een periode van werkloosheid laat vaak lang zijn sporen na, bijvoorbeeld in de vorm van geknakte carrièreperspectieven. In plaats van oudere werknemers heimelijk met voorrang te laten afvloeien, zoals werkgevers momenteel lijken te doen, is het beter als zij hierover openlijk Wie de mobiliteit van werk naar werk wil bevorderen moet er eerst voor zorgen dat er voldoende banen zijn en dat is nu juist het probleem tijdens een recessie afspraken maken met de vakbonden. Tegelijk kunnen zij dan vastleggen dat het een tijdelijke of zelfs eenmalige maatregel betreft. Een soort generaal pardon. Opnieuw een regeling waarvan de babyboomers profiteren ten koste van de jongeren, zullen sommigen tegenwerpen. Maar als je een jongere medewerker voor de keus stelt om te worden ontslagen of mee te betalen aan de vervroegde pensionering van een oudere collega, dan lijkt het me niet moeilijk te voorspellen wat die jongere zal kiezen. gesubsidieerde banen Een ander geijkt instrument om werkloosheid te bestrijden uit de jaren tachtig maar meer nog uit de jaren zeventig was uitbreiding van de werkgelegenheid in de publieke sector. In 1977 stelde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid in zijn rapport Maken wij er werk van? 2 dat groei van de quartaire sector, zoals deze toen werd genoemd, onvermijdelijk was om het banenverlies in de primaire en secundaire sector (landbouw, bouwnijverheid en industrie) op te vangen. Vanaf de tweede helft van de jaren tachtig kwam de publieke sector echter steeds meer onder druk te staan door het streven de overheidsuitgaven te beheersen. Uiteindelijk werd dan ook niet de publieke sector, maar de commerciële dienstensector de banenmotor van het poldermodel. Ook in de huidige economische recessie blijkt die wat suffe en weinig dynamische publieke sector ineens weer heel populair te zijn. Voor een deel juist vanwege het gebrek aan dynamiek: de werkgelegenheid trekt zich daar immers weinig aan van de grillen van de economische conjunctuur. Hoezeer iedereen tegenwoordig ook de mond vol heeft van dynamiek en flexibiliteit, als het economisch tegenzit geven de meesten toch de voorkeur aan stabiliteit en zekerheid. Deze crisis is dus een buitenkans voor de publieke sector om zich te manifesteren als een betrouwbare en degelijke werkgever met een hoge kwaliteit van dienstverlening. Het valt dan ook te betreuren dat het kabinet in zijn crisispakket alvast een forse bezuiniging heeft ingeboekt door de lonen in de publieke sector op de nullijn te zetten. Als de lonen in de marktsector gelijk op gaan met de inflatie zoals de sociale partners in het sociaal akkoord hebben afgesproken dreigt de concurrentiepositie van de publieke sector op de arbeidsmarkt op termijn toch weer te verslechteren. Behalve voor reguliere banen kan de publieke sector ook uitstekend dienst doen om tijdelijk werklozen op te vangen in additionele banen. Dat bleek vooral in de jaren negentig, toen in het kader van het JeugdWerkGarantieplan, de banenpools en later de melkertbanen en id-banen tienduizenden extra arbeidsplaatsen werden gecreëerd. Merkwaardig genoeg werden de meeste gesubsidieerde banen geschapen in een periode waarin de economie sterk aantrok en weer wegbezuinigd onder de eerste kabinetten-balkenende, toen de economie vertraagde. Gesubsidieerd werk zou juist moeten worden gebruikt als een tijdelijke opvang voor werklozen tijdens een recessie, zoals in het verleden in Zweden het geval was. Wie de mobiliteit van

9 Paul de Beer Vergeten recepten voor een arbeidsmarkt in crisis werk naar werk wil bevorderen zal er immers eerst voor moeten zorgen dat er voldoende banen zijn en dat is nu juist het probleem tijdens een recessie. flexibiliteit en employability Tot slot zou de economische crisis ook aanleiding moeten zijn om nog eens kritisch te kijken naar een aantal modieuze ideeën over de toekomstige arbeidsmarkt, die de afgelopen jaren tamelijk kritiekloos zijn omarmd. Ik denk aan termen als flexibilisering en werkzekerheid tezamen flexicurity, employability, zelfstandig ondernemerschap, levenslang leren en de transitionele arbeidsmarkt. De grondgedachte achter al deze ideeën is dat de arbeidsmarkt ingrijpend van karakter verandert, wat ons noopt het arbeidsmarktbeleid en de arbeidsverhoudingen grondig te herzien. Kenmerkend voor de oude arbeidsmarkt en de oude arbeidsverhoudingen was de vaste fulltimebaan voor het leven. Op de arbeidsmarkt van de 21ste eeuw, zo wordt ons voorgehouden, bestaat de baan voor het leven niet meer: iedereen moet er rekening mee houden gedurende zijn loopbaan de nodige keren van baan en werkgever te veranderen. Dat vereist dat men zich regelmatig of zelfs permanent bijschoolt. Volgens sommigen zou het zelfs standaard moeten worden om je rond je veertigste volledig om te scholen en aan een tweede carrière te beginnen. Vastklampen aan de schijnzekerheid van een vaste baan is zinloos; in plaats daarvan moeten werknemers zich richten op werkzekerheid. Het is niet erg je baan te verliezen, als je maar snel elders aan de slag kunt. Die zekerheid ontleen je niet aan rigide ontslagbescherming die als puntje bij paaltje komt toch onvoldoende bescherming biedt maar aan een brede inzetbaarheid en het vermogen om te schakelen naar ander werk als je oude werk verdwijnt. Van werknemers en werkgevers vereist dit een heel andere instelling. Vooral die laatsten moeten veel flexibeler worden en voortdurend investeren in hun employability, onder meer door een leven lang te leren. Dat is trouwens ook nog eens van groot belang voor onze kenniseconomie. Het verraderlijke van deze ideeën is dat ze elk op zich genomen zo gek nog niet zijn. Tezamen roepen ze een beeld op van de arbeidsmarkt dat wel heel ver af staat van de werkelijkheid. Enkele feiten (zie figuur): het gemiddelde aantal jaren dat werknemers bij dezelfde werkgever in dienst zijn, is tussen 1992 en 2006 niet afgeno- Figuur 1 Dynamiek op de arbeidsmarkt, Bron: cbs (Statline: bewerking door de auteur.

10 Paul de Beer Vergeten recepten voor een arbeidsmarkt in crisis 12 In plaats van een leven lang te leren volstaat het om te leren als het nodig is men maar toegenomen van negen naar tien jaar. De mobiliteit van baan naar baan schommelt sterk met de conjunctuur maar is in de afgelopen twee decennia gemiddeld gelijk gebleven: ongeveer een op de twintig werknemers verandert jaarlijks van baan. Ook het aandeel van flexwerkers en zelfstandigen in de totale werkgelegenheid is in de afgelopen twintig jaar per saldo niet veranderd, namelijk 23%. Kortom, van al die vermeende ingrijpende veranderingen valt in de statistieken niets te bespeuren. Niet alleen komt het beeld van de flexibele en dynamische arbeidsmarkt niet overeen met de werkelijkheid, bijna niemand lijkt het ook als ideaal na te streven. De overgrote meerderheid van de werknemers hecht vooral aan stabiliteit, duurzaamheid en zekerheid (zie figuur 1). Een in wetenschappelijke kring populair idee, dat aan dit beeld van de hedendaagse arbeidsmarkt ten grondslag ligt, is dat van de transitionele arbeidsmarkt (de term is afkomstig van G nther Schmid van het Wissenschaftzentrum Berlin f r Sozialforschung 3 ). Deze wordt gekenmerkt door soepele overgangen tussen de verschillende posities die mensen op en buiten de arbeidsmarkt kunnen innemen: werk, werkloosheid, onderwijs, zorg, pensioen. Wie onverhoopt werkloos wordt, kan weer gemakkelijk aan het werk gaan of keert tijdelijk terug naar school. Paradoxaal genoeg gaat een dergelijk model, waarin mobiliteit en dynamiek centraal staan, feitelijk uit van een statische of in ieder geval stabiele arbeidsmarkt. Dit model vormt mede de basis voor pleidooien voor mobiliteit van werk naar werk, zo mogelijk zonder tussenfase van werkloosheid. Prima natuurlijk voor degenen voor wie de overgang naar ander werk een logische stap in hun carrière is. Lastiger is het voor degenen wier baan verdwijnt tijdens een recessie, zoals momenteel velen overkomt. Als het totale aantal banen afneemt, zijn er eenvoudigweg niet genoeg banen om alle werklozen snel aan nieuw werk te helpen. De nadruk op flexibiliteit, employability en mobiliteit van individuele werknemers heeft ons blind gemaakt voor het macroprobleem van een tekort aan banen. Het idee van werkzekerheid staat en valt met voldoende werk! Ook de lofzangen op de zelfstandige zonder personeel de zzp er als de held van de moderne arbeidsmarkt, kunnen wel eens snel verstommen als zij nu het eerst het slachtoffer worden van de economische crisis. Overigens hebben we het wellicht mede aan hen te danken dat de werkloosheid nog niet zo snel oploopt. Als een zzp er minder werk omhanden heeft wordt hij immers niet meteen werkloos, maar hij merkt het natuurlijk wel in z n portemonnee. Heel wat zzp ers die qua inkomsten nu onder het bestaansminimum zakken, denken waarschijnlijk met heimwee terug aan die oude vertrouwde vaste baan in loondienst. Ook vanuit economisch perspectief is het overigens de vraag of we blij moeten zijn met zo n dynamische en flexibele arbeidsmarkt. Gezien de grote turbulentie op de financiële markten en als gevolg daarvan ook op de goederen- en dienstenmarkten, is het een goede zaak dat er nog een markt is die zich kenmerkt door stabiliteit en daarmee een dempend effect heeft op de heftige conjunctuurgolven. En dan is er nog de leus van een leven lang leren. Dit idee mag logisch klinken een kenniseconomie vereist permanente investering in kennis maar welbeschouwd is het een onzinnige gedachte. Natuurlijk blijven de meeste mensen hun hele leven leren door de ervaring en kennis die ze in hun werk en daarbuiten opdoen dat is niets nieuws. Het idee dat elke werknemer ieder jaar een paar weken op cursus moet om te zorgen dat zijn kennis up-to-date blijft, zal weliswaar tot een enorme bloei van de commerciële cursusindustrie leiden, maar leidt ook tot een enorme

11 Paul de Beer Vergeten recepten voor een arbeidsmarkt in crisis verspilling. Economisch gezien is het verreweg het verstandigste om mensen aan het begin van hun leven te scholen: dan leren zij over het algemeen het gemakkelijkst, ze derven nog weinig inkomsten en ze trekken het langst profijt van die scholing. Dat kennis snel zou verouderen is een hedendaags waanidee, dat voortkomt uit het verwarren van kennis en informatie. Informatie veroudert inderdaad vaak snel, maar voor echte kennis geldt dat veel minder. Trouwens, wat moet iemand gaan leren die in zijn huidige functie goed functioneert, heel tevreden is met zijn baan en geen aanwijzingen heeft dat die functie ingrijpend zal veranderen, laat staan verdwijnen? Dan maar een cursusje projectmanagement of effectief communiceren? Een cursus of opleiding volgen als niet duidelijk is waarvoor is weggegooid geld. En aangezien de meeste werkgevers niet kunnen aangeven aan welke kennis en competenties ze over twee of drie jaar behoefte hebben, is het eenvoudig niet mogelijk je daar nu al voor te gaan scholen. In plaats van een leven lang te leren volstaat het om te leren als het nodig is. Het concept van een leven lang leren gaat bovendien uit van de idee dat als de individuele werknemer maar voldoende kwalificaties of competenties heeft, deze altijd in staat zal zijn werk te vinden. Werkloosheid wordt daarmee primair gezien als een gevolg van persoonlijke tekorten in plaats van als een maatschappelijk verschijnsel dat iedereen kan treffen. Als dit waar zou zijn, zou in landen met een hoger opgeleide beroepsbevolking de werkloosheid structureel lager zijn dan in landen met een minder hoog opgeleide beroepsbevolking. Wie de eu-landen op dit punt met elkaar vergelijkt zal echter constateren dat er geen enkele samenhang is tussen het gemiddelde opleidingsniveau en de werkloosheid. Het grote voordeel van de huidige economische crisis zou kunnen zijn dat we ons weer bewust worden van de modegevoeligheid en veranderlijkheid, om maar niet te zeggen vergankelijkheid, van veel ideeën die we de afgelopen tien jaar te gemakkelijk als onbetwistbare waarheden hebben aangenomen. Vaak bevatten achterhaalde ideeën van twintig of dertig jaar terug meer waarheid en bieden zij meer houvast en inzicht dan de laatste mode of trend. De kredietcrisis heeft duidelijk gemaakt dat het financieel kapitaal een uiterst wankele basis is om een stabiele, welvarende economie op te bouwen. Laten we er daarom voor waken om van arbeid net zo n flexibele en dynamische productiefactor te maken. Hopelijk dringt op tijd het besef door dat arbeid in de woelige internationale economie van de 21e eeuw misschien wel de laatste factor is die ons nog enige stabiliteit, zekerheid en houvast biedt. Voor een partij die haar naam hieraan verbonden heeft biedt dit een gouden kans. Noten 1 Te vinden op de website van de Stichting van de Arbeid: / /1982/ aspx. 2 Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (1977), Maken wij er werk van? Verkenningen omtrent de verhouding tussen actieven en niet-actieven, Rapporten aan de Regering 13, Den Haag: Staatsuitgeverij. 3 G nther Schmid (1998), Transitional Labour Markets: A New European Employment Strategy, Discussion Paper FS I , Berlijn: Wissenschaftszentrum Berlin f r Sozialforschung. 13

12 14 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? Zo goed werd het onderzoek van de Commissie Parlementair Onderzoek Onderwijsvernieuwingen vorig jaar ontvangen, dat het Haagse woordenboek er een lemma bij kreeg: Dijsselbloemproof. Bob ten Bruggencate ziet vooral gemiste kansen. Wie het neoliberale tij van privatisering en marktwerking in het onderwijs niet bekritiseert, voedt het. Ook de lappendeken aan leerroutes in de onderbouw van het voortgezet onderwijs heeft de commissie niet aan de kaak gesteld. Durft de PvdA tegen de stroom in te roeien? Wie springt er op de bres voor de promotion de tous? Basisvorming voor iedereen is een mooi ideaal, beamen Staf Depla en Marijke Linthorst, maar sommige kinderen leren nu eenmaal het liefst met hun handen. Vmbo en mbo verdienen het om in de schijnwerpers te worden gezet. Meer in het algemeen moet de overheid haar kerntaak uiterst serieus nemen: De vrijheid van onderwijs moet niet worden verward met het recht om slecht onderwijs te geven. f o t o johannes abeling hollandse hoog te

13 15

14 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? (1) Weg met de lappendeken aan leerroutes bob ten bruggencate 16 Het stof dat het eindrapport Tijd voor onderwijs van de Commissie Parlementair Onderzoek Onderwijsvernieuwingen, onder voorzitterschap van Jeroen Dijsselbloem, deed opwaaien is weer wat neergedaald. Na de Tweede Kamer heeft ook de regering het rapport, gepresenteerd op 13 februari 2008, omarmd. De loftuitingen waren verre in de meerderheid. In de media werden slechts enkele kritische noten gekraakt. 1 Ook in s&d verschenen twee analyses, van Greetje van den Bergh en Sietske Waslander. 2 Zelf heb ik twee fundamentele kritiekpunten. Het eerste betreft de stelling dat de politiekideologische inkleuring van onderwijsvernieuwingsplannen leidde tot een snelle afkalving van het draagvlak voor die plannen en daarmee tot het mislukken ervan. De commissie-dijsselbloem constateert dat er een sterke samenhang heeft bestaan tussen die ideologische inkleuring enerzijds en de tunnelvisie van de gesloten beleidskring van verantwoordelijke bewindslieden en vernieuwers anderzijds. 3 Maakt de commissie-dijsselbloem zelf geen ideologische keuzes? Een tweede punt van kritiek betreft het laten voortsudderen door de commissie-dijsselbloem Over de auteur Bob ten Bruggencate is oud-schoolleider in het basisonderwijs en voormalig plaatsvervangend directeur onderwijs bij de gemeente Groningen. Noten zie pagina 22 van het probleem van de grote milieugebonden selectie in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Waarschijnlijk is dit ingegeven door angst om de overheid nieuw beleid te laten ontwikkelen na de vele mislukkingen uit de afgelopen decennia. onderwijsbeleid met kleur Ideologie speelt een essentiële rol bij de totstandkoming van politieke keuzes. Ankersmit betoogt zelfs dat een niet-ideologische overheid als instituut eo ipso een domme en machteloze overheid is. 4 In de praktijk wordt de term ideologie echter vaak geassocieerd met valse of misleidende voorstellingen van de sociale werkelijkheid. De Franse socioloog Boudon 5 ontwikkelde criteria voor het categoriseren van ideologieën: zijn ze waar, zingevend, irrationeel dan wel rationeel? Binnen een ideologie die stoelt op rationaliteit zoals de sociaal-democratie zijn redeneringen en argumenten consistent: ze veranderen niet van dag tot dag. Ze leiden tot tastbare maatschappelijke uitkomsten die controleerbaar een relatie hebben met de doelen van een ideologie. Dat geeft vertrouwen en geeft aanleiding tot adhesiebetuigingen. Ze maken ook begrijpelijk dat er bepaalde keuzes worden gemaakt of achterwege gelaten. Ideologie kan aldus worden opgevat als pogingen om aan anders onbegrijpelijke situaties betekenis te geven

15 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? Bob ten Bruggencate Weg met de lappendeken aan leerroutes op een zodanige wijze dat het mogelijk wordt er doelgericht in te handelen. 6 De laatste decennia domineert de gedachte dat ideologieën een beperkte betekenis hebben, vaak in negatieve zin. Aan het einde van de vorige eeuw speelden de grote partijen verstoppertje met hun (eigen) politiek-ideologische opvattingen alleen Frits Bolkestein deed daar niet aan mee, die vond dat de liberale ideologie in de gehele wereld had gezegevierd. 7 De grote partijen vonden elkaar in een ideologisch poldermodel met vele neoliberale trekken: vergroting van de marktwerking, verzelfstandiging van overheidstaken, privatisering, een terugtredende overheid. Dat het neoliberalisme zo de boventoon voerde had uiteraard invloed op het politieke beleid, dus ook op het onderwijsbeleid. Termen als tunnelvisie en politiek-ideologisch gebruikt de commissie-dijsselbloem zonder ze nader te definiëren. In haar optiek ging er iets mis met de brede overeenstemming over de keuze om bijvoorbeeld in de onderbouw van het voortgezet onderwijs een breed curriculum aan te bieden gericht op burgerschapsvorming. 8 Dat op zichzelf past, aldus de commissie, binnen het mandaat van de overheid: het gaat daar om het wat. Problemen ontstonden er vanwege de politiek-ideologische inkleuring van de plannen, de ongewenste sturing op de pedagogisch-didactische aanpak (het hoe ), en de grote onderschatting van de implementatie van onderwijsvernieuwingen. 9 Dat er veel is misgelopen bij de implementatie van onderwijsvernieuwingen klopt. Dat de overheid zich niet te veel met de microsituatie in de scholen moet bezighouden is ook waar, al is het te kort door de bocht om te concluderen dat de overheid zich er in het geheel niet mee moet bezighouden. 10 Fundamenteler is de fout die de commissie maakt door de hoofdoorzaak van het mislukken van de onderzochte onderwijsvernieuwingen te zoeken in een al te sterke politiek-ideologische inkleuring van die plannen. Het tegenovergestelde is waar: het was juist een aanzienlijke kleurloosheid, gekoppeld aan een overdaad aan ad hoc genomen besluiten en pogingen tot bijsturen, die problemen in de hand werkte. Onderwijsbeleid is een grondwettelijke taak van de overheid. Politici horen er sturing aan te geven vanuit hun ideologische overtuigingen. Op basis daarvan formuleren zij politieke opvattingen, zoals een visie op onderwijs. Alleen een rationeel-ideologisch uitgangspunt kan richting geven aan langlopend, veelomvattend onderwijsbeleid Daaruit ontstaat concreet onderwijsbeleid dat invloed heeft op de onderwijspraktijk dus ook op de microsituatie. Het is van groot belang dat politici met betrokkenen communiceren over hun ideologische uitgangspunten en dat zij draagvlak creëren voor hun beleid. Dat zal ondersteund moeten worden met voldoende middelen en infrastructurele voorzieningen en er zullen duidelijke doelen en randvoorwaarden moeten worden gesteld. Maar de kern van de zaak blijft dat alleen een rationeel-ideologisch uitgangspunt richting kan geven aan langlopend, veelomvattend onderwijsbeleid. 11 Op het onderscheid tussen het wat en het hoe dat de commissie-dijsselbloem hanteert levert Sietske Waslander scherpe kritiek in haar artikel in s&d. Dat onderscheid is inderdaad nogal gekunsteld. Wat moet de overheid bijvoorbeeld doen met de constatering van de Rijksinspectie dat de daling van de prestaties in het rekenonderwijs geheel te wijten zijn aan het realistisch rekenen? 12 Het gaat hier tegelijkertijd over de inhoud en de didactiek van het rekenen. Die zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Uit haar analyse van het broddelwerk van de overheid bij de onderwijsvernieuwingen in de afgelopen decennia trekt Waslander de conclusie dat de overheid zich dient terug te trekken 17

16 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? Bob ten Bruggencate Weg met de lappendeken aan leerroutes 18 uit dit veld; zij heeft er hooguit nog een rol op hoofdlijnen. Waslander acht de voortekenen niet gunstig om berhaupt via parlementaire besluitvorming een consistent onderwijsbeleid te voeren waarmee meer verscheidenheid en dynamiek in het stelsel ontstaan. 13 Hier trapt ze, mijns inziens, in de val van het neoliberale denken, dat ertoe heeft geleid dat sinds de jaren tachtig Rijk en gemeenten op steeds grotere afstand van de scholen zijn komen te staan. In alle grote steden deed het gemeentebestuur het openbaar onderwijs in de uitverkoop, door een verzelfstandigd schoolbestuur (openbare stichting) voor deze scholen toe te staan. Tegenwoordig bedelen gemeenten bij de centrale overheid om instrumenten en bevoegdheden om moeilijke jeugd aan te pakken, maar een van Bij de invoering van de basisvorming is scholen een veel te grote vrijheid gegeven dat was de grondfout de belangrijkste instrumenten daarvoor, het openbaar onderwijs, gaven ze zelf uit handen! Mijns inziens zou de conclusie uit het betoog van Waslander moeten zijn dat de overheid haar performance in het onderwijsbeleid moet verbeteren. Terecht wijst zij erop dat een consistent beleid voor de lange termijn een must is; alleen zo kan scholen duidelijkheid worden geboden. Zo n beleid berust, noodzakelijkerwijs, op heldere ideologische keuzes. groninger expertise Een voorbeeld. Neem nu de keuzes die Jacques Wallage maakte in de periode dat hij staatssecretaris van Onderwijs was, van 1989 tot Wallage kwam voor uiterst belangrijke beslissingen te staan over omvangrijke onderwijsvernieuwingen, waarbij de invoering van de basisvorming het scharnierpunt vormde. Gebleken was dat leerlingen uit sociaal zwakkere milieus er nadeel van ondervinden als zij reeds op twaalfjarige leeftijd een schooltype moeten kiezen. Van gelijke kansen is in een verticaal georganiseerd onderwijssysteem als het Nederlandse onvoldoende sprake. 14 Uitgaande van de sociaal-democratische ideologie koos Wallage ervoor sociaal-zwakkere leerlingen op een hoger plan te brengen ( promotion de tous ), door de introductie van een breed vakkenaanbod voor alle leerlingen gedurende de fase van de basisvorming. Gemeenschappelijk cultuurbezit zou men dat kunnen noemen, een minimumpakket waar alle leerlingen vertrouwd mee moeten worden gemaakt, uiteraard niet zonder rekening te houden met verschillen in kennis, vaardigheden, motivatie en interesse. 15 Het is onzin om Wallage aan te rekenen dat hij als staatssecretaris politiek-ideologisch gekleurde keuzes maakte. Van een politicus mag men juist verwachten dat hij dat doet en dat hij zich daar goed bewust van is. De grondfout die ik constateer is een heel andere, namelijk dat er vanaf het moment van de invoering Wallage verliet kort daarna het departement een veel te grote vrijheid aan scholen is gegeven om de basisvorming naar eigen believen in te richten. Het was zeker niet zo dat scholen zich als makke schapen naar de slachtbank lieten leiden. 16 Een belangrijke storende factor bij de implementatie van het beleid was bovendien het sterk confessioneel-ideologisch geladen artikel 23 van de Grondwet dat handelt over de vrijheid van onderwijs, in het bijzonder de vrijheid van inrichting van het bijzonder onderwijs. Al vrij snel vielen scholen terug op oude, bekende selectieprocessen die veelal gekoppeld waren aan het categoriale onderwijssysteem in het voortgezet onderwijs. Verder had het mislukken van het beleid veel te maken met de grote onduidelijkheid over de concrete inhoud van de basisvorming, over het invoeringsproces en over de zin en strekking van de einddoelen van het beleid. Aan de facilitering schortte ook nog eens van alles.

17 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? Bob ten Bruggencate Weg met de lappendeken aan leerroutes Een interessante vraag is of bij een voortzetting van het staatssecretariaat van Wallage op het departement van onderwijs de koers wel zou zijn vastgehouden en of de gestelde doelen beter zouden zijn gerealiseerd via een consequente uitvoering van het beleid. Ik zou daar een positief antwoord op willen geven. Die overtuiging baseer ik op de successen die op onderwijsvlak werden geboekt in Groningen in de tijd dat Wallage daar wethouder was ( ). Anders dan elders in het land verliepen complexe en langdurige onderwijsinnovaties in de stad Groningen tamelijk succesvol. Zo werd in het basisonderwijs een gemiddelde achterstand van drie standaardpunten op de Cito-toets ten opzichte van het landelijk gemiddelde weggewerkt. Niet alleen was Wallage de politiek-ideologische grondlegger van het lokale onderwijsbeleid, hij gaf ook stevig leiding aan de uitvoering ervan. In het achterstandenbeleid werd gekozen voor de cultuurvisie, niet voor de visie van het instrumenteel deficit die in binnen- en buitenland zeer populair was. 17 Uiteindelijk zou die route leiden naar de oprichting sterk geïnspireerd door d66-wethouder Pijlman van Vensterscholen, die tegenwoordig in het hele land bekendheid genieten onder de naam brede scholen. Langzamerhand wint de cultuurvisie terrein op de deficitvisie, een ontwikkeling waarvan ook de brede aanpak van achterstandenproblematiek in de zogenoemde Vogelaarwijken getuigt. versplintering Of in een onderwijsstelsel waar de eerste jaren van het voortgezet onderwijs zijn geïntegreerd veel hooggeïndustrialiseerde landen kennen een middenschoolachtige constructie de kansen van jongeren uit lagere sociale milieus groter zijn dan in een categoriaal systeem als het Nederlandse, waar de selectie al vroeg plaatsvindt, is overigens een vraag die door onderzoek niet eenduidig wordt beantwoord. Naar verschillen tussen de schoolloopbanen van jongeren is veel studie verricht. 18 De verschillen in prestaties blijken klein te zijn; zwakke leerlingen lijken in een geïntegreerd stelsel licht in het voordeel. Veel hangt af van welke differentiatievorm en didactische aanpak men kiest. Er zijn differentiatievormen (bijvoorbeeld niveaugroepen) binnen geïntegreerde scholen voor voortgezet onderwijs denkbaar die uiteindelijk dezelfde effecten hebben als een categoriaal systeem. Onderwijssocioloog Jaap Dronkers stelt dat het erom gaat leerlingen zo veel mogelijk (voor)bij latere selectiemomenten te brengen: hoe later die momenten, des te kleiner is de invloed van het gezinsmilieu. 19 Het moet gaan om de promotion de tous en dat principe conflicteert met het recht op vrije individuele ontplooiing Een stelsel met een middenschool of een andere vorm van geïntegreerd onderwijs, bijvoorbeeld binnen een scholengemeenschap, kán die invloed helpen terugdringen en op die manier gelijke kansen bevorderen. De overdracht van gemeenschappelijk cultuurbezit aan alle jongeren kan zo ook worden gerealiseerd. Een voorwaarde is wel dat deze twee doelen dan ook werkelijk de belangrijkste intenties zijn achter het onderwijsbestel. Het moet gaan om de promotion de tous en dat principe conflicteert met het recht op vrije individuele ontplooiing. In Nederland zien we juist dat de structuur van de basisvorming zich als een kameleon aanpaste aan de individuele ontplooiingsmogelijkheden van scholieren. De overdracht van het gemeenschappelijke cultuurbezit, op een hoger niveau dan dat van de basisschool, is steeds verder uit beeld geraakt. Langzamerhand dreigt de fragmentatie in allerlei stroompjes uit de hand te lopen. Voor ieder knelpunt bij leerlingen wordt een nieuwe route bedacht. Met een dergelijke versplintering wordt het ideaal van gelijke kansen zeker niet dichterbij gebracht. 19

18 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? Bob ten Bruggencate Weg met de lappendeken aan leerroutes 20 De fragmentatie in allerlei stroompjes dreigt uit de hand te lopen: voor ieder knelpunt bij leerlingen wordt een nieuwe leerroute bedacht Het was mij dan ook een raadsel hoe men, toen midden jaren negentig de eerste ideeën over het vmbo de ronde deden, dacht tot een imagoverbetering van het vbo te komen terwijl het mavo de vrijheid werd gegeven om wel of niet met het vbo in één school samen te gaan. Bij de invoering van de wet in 1999 bleef die vrijheid bestaan. De naam van mavo werd veranderd in theoretische leerweg, maar dit type onderwijs bleef zitten waar het zat: bij het avo. Intussen fungeren de mavo-leerlingen in menige scholengemeenschap als een melkkoe om kleinere groepen in het havo/vwo mogelijk te maken. Veel vmbo-scholen zijn, kortom, de vboscholen gebleven die ze al waren, met dezelfde leerlingpopulatie als voorheen of zelfs een gecompliceerdere, doordat enkele typen voortgezet speciaal onderwijs in het vmbo werden geïntegreerd. Daar dacht men de leerwegondersteuning voor uit. In feite is de ene opleiding waar alle kinderen werden voorbereid op een beroep, het vbo, nu opgedeeld in vier hiërarchische niveaus. Dat komt dus neer op een verdere verticalisering. Dominant blijft de gedachte dat voor elke twaalfjarige bepaald kan worden in welke stroom hij of zij terecht moet komen. Er zijn er, zoals de commissie-dijsselbloem, die denken dat door het scheppen van meer dwarsverbanden en grotere mogelijkheden tot stapeling er een betere op-, af- en doorstroming zal gaan plaatsvinden binnen hetzelfde gefragmenteerde onderwijssysteem. Ik plaats daar grote vraagtekens bij en vraag mij af wat daarvan de wetenschappelijke onderbouwing is. De commissie- Dijsselbloem zet geen stap in de richting van een afzwakking van de categoriale en gefragmenteerde structuur van het voortgezet onderwijs. Zij voegt er zelfs nog een categorie aan toe: de arbeidsmarktgerichte leerweg. Als deze verticalisering gepaard gaat met neoliberale maatregelen als vergroting van de marktwerking in het onderwijsveld en terugtreding van de overheid (versterking van de concurrentie, de school als bedrijf, scholen louter op output beoordelen, de afrekencultuur), dan zal dat selectiemechanismen die de marktpositie van een school versterken extra aantrekkelijk maken denk aan het weren van moeilijke leerlingen, toenemende segregatie van witte en zwarte scholen, groei van avo-scholengemeenschappen (met van het vmbo dus uitsluitend de theoretische leerweg) en toename van het aantal zelfstandige gymnasia. Het is een illusie te denken dat er op deze manier een gedegen, niet door afkomst beïnvloede doorstroming in de onderbouw van het voortgezet onderwijs tot stand zal komen. Door de bank genomen blijft elke leerling naar het type onderwijs gaan waar hij of zij voor lijkt voorbestemd: zo vader, zo zoon. Voor kinderen uit de nieuwe sociale onderklasse van allochtonen geldt dat zij overwegend naar het vmbo, met al zijn verschillende leerwegen, zullen blijven gaan, net als autochtone leerlingen uit de lagere sociaal-economische milieus. een inspirerende visie Het zal duidelijk zijn dat ik de door Waslander gesuggereerde initiatieven voor privatisering in het onderwijs niet onderschrijf. 20 Verdere onoverzichtelijkheid en fragmentering van het voorgezet onderwijs en vergroting van segregatieverschijnselen zullen daarvan het gevolg zijn. Ook nu al bestaat er, zoals eerder opgemerkt, een zeer grote vrijheid voor scholen om eigen beleid te voeren. De vraag is echter of hun sturend vermogen wel groot genoeg is; de suggesties van Waslander om dat te vergroten zijn wel de moeite waard.

19 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? Bob ten Bruggencate Weg met de lappendeken aan leerroutes Te twisten valt er ook over een andere gedachte, van Van den Bergh, dat voor de autochtone bevolking geldt dat de lagere strata ( ) vrijwel uitontwikkeld zijn als het gaat om de bijdrage die de school kan leveren in het doorstromen naar het hoger onderwijs. 21 Voor leerlingen uit migrantenmilieus trekt zij nadrukkelijk een tegenovergestelde conclusie: hun onderwijskansen zijn nog onvoldoende tot ontwikkeling gebracht. Deze stellingname brengt de discussie in herinnering die eind vorige eeuw werd gevoerd naar aanleiding van het boek The bell curve van de Amerikanen Herrnstein en Murray. 22 Daarin wordt gesteld dat de meritocratische werking van het onderwijs in de vs vrijwel optimaal is: de efficiency in de doorstroming is zeer groot. Het gevolg is dat de cognitieve elite steeds verder verwijderd raakt van de rest van de bevolking. Aangezien erfelijkheid volgens de auteurs in hoge mate (60%) het iq bepaalt is meteen aangetoond waarom allerlei compensatie- en stimuleringsprogramma s mislukken. Op deze visie zijn veel felle reacties gekomen. Met hetzelfde materiaal van Herrnstein en Murray werd twee jaar later precies het omgekeerde aangetoond door Fischer et al. 23 een mooi voorbeeld van de soms geringe eenduidigheid in de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek. Behoedzaamheid is geboden. Voor je het weet wordt het gelijke-kansenbeleid bij het vuilnis gezet. Soms waait de wind uit onverdachte hoek. Zo bracht de Wiardi Beckman Stichting in 1992 het boekje Een school om te kiezen van Hans Wansink uit. Onderwijs kon volgens Wansink geen bijdrage leveren aan het verkleinen van sociale ongelijkheid. 24 Hij bepleitte verregaande liberalisering en introductie van het marktmechanisme in het onderwijs. In latere wbs-publicaties werden heel andere stellingen betrokken. 25 Hoewel haar felle aanklacht tegen een politiek-ideologische inkleuring van onderwijsbeleid anders doet vermoeden, maakt ook de commissie-dijsselbloem ideologisch gerichte keuzes. Daar is niets op tegen, sterker nog: politici horen dat te doen. Het probleem is alleen dat de commissie de indruk wil wekken dat haar conclusies juist van ideologie gespeend zijn. In feite is de inslag van het advies van de commissie-dijsselbloem een neoliberale: zij kiest voor grote autonomie voor de scholen, die gaan over het hoe. De overheid bepaalt het wat en toetst aan de hand daarvan de onderwijsresultaten. Voor het wat moet eerst draagvlak gecreëerd worden bij de onderwijsbesturen en bij de professionals, de leraren. Dit alles vindt plaats In de kern komt mijn kritiek op de commissie-dijsselbloem erop neer dat zij het neoliberale tij van privatisering en marktwerking in het onderwijs laat voortkabbelen binnen een onderwijsbestuurlijk stelsel waarin vele verantwoordelijkheden mét het bijbehorende geld en dat zijn grote bedragen in de afgelopen twee decennia door de overheid zijn overgedragen aan verzelfstandigde onderwijsbesturen. Zelfs het openbaar onderwijs is min of meer geprivatiseerd. Dit proces is vergelijkbaar met de privatisering van tal van andere overheidsorganen (energiebedrijven, woningcorporaties, zorginstellingen). Het heeft de machtsverhoudingen drastisch gewijzigd. De rol van de overheid is zeer ingeperkt. De commissie-dijsselbloem mag dan beweren dat de overheid haar regierol weer zal opeisen 26, zij laat na zich expliciet uit te spreken over wijziging van de neoliberale machtsverhoudingen. De reeks van instrumenten die zij voorstelt ter toetsing van de kwaliteit van het onderwijs op scholen komt daardoor in de lucht te hangen. Nu al zijn er tal van voorbeelden die duidelijk maken dat de overheid vrijwel met lege handen staat als onderwijsresultaten onder de maat zijn. Denk aan iederwijsscholen, slecht presterende scho- 21

20 Hoe verder met het voortgezet onderwijs? Bob ten Bruggencate Weg met de lappendeken aan leerroutes len in de grote steden (waaronder scholen van islamitische signatuur), schooluitval in het mbo, tegenvallende resultaten van het rekenonderwijs, de vergroting van de kloof tussen hoog- en laagopgeleiden, enzovoort. In de kern komt mijn kritiek op de commissie-dijsselbloem erop neer dat zij het neoliberale tij van privatisering en marktwerking in het onderwijs laat voortkabbelen. Doordat zij verzuimt een alternatief te formuleren voor het neoliberale denken, maakt zij zichzelf tegen wil en dank medeplichtig aan deze zienswijze. Daarnaast stel ik vast dat de commissie in haar denken over de vormgeving van het voortgezet onderwijs aan tunnelvisie lijdt: men wenst of durft niet te discussiëren over de lappendeken aan leerroutes in de onderbouw van het voortgezet onderwijs, laat staan over de vraag of die fragmentatie wel bevorderlijk is voor een gelijke of, zo men wil, billijke verdeling van onderwijskansen. Daar lijkt een taboe op te rusten. De integrerende functie van de onderbouw wordt afgewezen en zelfs veroordeeld. 27 Het streven naar gedeeld cultuurbezit voor alle burgers van morgen raakt op deze manier steeds verder buiten beeld. De segregatie van bevolkingsgroepen zal er eerder door worden bevorderd dan geremd. Het is van groot belang dat de Partij van de Arbeid deze thema s grondig bespreekt. Zij moet niet schromen om, uitgaande van haar ideologie, een consistente langetermijnvisie te ontwikkelen. Geboden is een inspirerend, sociaal-democratisch antwoord op de sterke neoliberale trends in ons onderwijs en het onderwijsbeleid. 22 Noten 1 R. J. in t Veldt, Het broddelwerk van Dijsselbloem, in: nrc Handelsblad, 14 april G. van den Bergh, Laat geen enkel talent verloren gaan. De actualiteit van sociaal-democratische onderwijsidealen, in: s&d 2008/4, p S. Waslander, Minder overheid voor meer dynamiek in het onderwijs, in: s&d 2008/10, p Commissie-Dijsselbloem, Tijd voor onderwijs, Den Haag: Tweede Kamer, 2008, p F.R. Ankersmit, Macht door representatie. Exploraties iii: politieke filosofie, Kampen, Kok Agora, 1997, p R. Boudon, L idéologie. L origine des idées reçues, Fayard, Het citaat is van Joop Goudsblom (zie J. Goudsblom, Balans van de sociologie, Utrecht, Het Spectrum, 1974, p.135) die de omschrijving van het begrip ideologie heeft overgenomen van Clifford Geertz. Zie C. Geertz, Ideology as a cultural system, in: D. A. Apter, Ideology and discontent, Londen, The free press of Glencoe, 1964, p. 64. De etnoloog Geertz leverde, evenals de postmodernisten, impliciet kritiek op het verlichtingsdenken. 7 G. Voerman, Bij een feestrede van F. Bolkestein. Over hybris en historie, in: s&d 1998/4, p Commissie-Dijsselbloem, ibid., p Ibid. 10 Zie ook S. Waslander, ibid., p Een belangrijke conclusie in mijn proefschrift (zie noot 16). 12 Inspectie van het onderwijs, De staat van het onderwijs, Onderwijsverslag 2006/2007, Utrecht, 2008, p S. Waslander, ibid., p Zeker ook allochtone leerlingen krijgen vaak een te laag advies voor het voortgezet onderwijs. Zie C. Speksnijder, Allochtone leerling vaak onderschat, in: de Volkskrant, 13 mei 2008, p Zie bijvoorbeeld: Gemeentebestuur Groningen, Schoolplan 1984, Leon van Geldermiddenschool, Groningen, Zie B.H. ten Bruggencate, Het laatste kwartier, Gelijke kansen in het Groninger onderwijsbeleid in de jaren , Assen, Van Gorcum, 2005 (proefschrift), p Dit historischonderwijssociologische onderzoek heeft betrekking op het basisonderwijs en de eerste fase van het voortgezet onderwijs in Groningen. De invloed van het landelijke beleid op het plaatselijke beleid kwam daarin aan de orde. Ideologische strijd werd in het Groningse niet gemeden. Groningen is de stad waar de eerste nieuwe middenschool werd gesticht en onder een andere naam de eerste brede school. 17 Het voert te ver om deze twee visies op het gelijke-kansenbeleid hier verder uit te werken (zie daarvoor: B.H. ten Brug-