coördinatiecommissie uitvoering wet verontreiniging oppervlaktewateren cuwvo

Transcriptie

1 coördinatiecommissie uitvoering wet verontreiniging oppervlaktewateren cuwvo - afvalwaterproblematiek glastuinbouw tussenrapportage

2 Overzicht CUWVO VI-rapporten Door CUWVO VI zijn reeds eerder rapporten uitgebracht over de afvalwatersituatie van: - verf-, lak- en drukinktfabrieken - grafische industrie - ziekenhuizen - diffuse bronnen - fotografische industrie - afvalstortplaatsen - bedrijven voor oppervlaktebehandeling van metalen - houtreinigingsbedrijven - stralen en conserveren van mobiele objecten - textielveredelingsindustrie - champignonteeltbedrijven - grondwaterbehandeling bij bodemsaneringsprojecten - laboratoria - bestrijdingsmiddelen-formulerende bedrijven, - auto- en aanvenvante bedrijven - zeefdrukkerijen - tandheelkundige verzorging - agrarische bedrijven en bestrijdingsmiddelen - het afspuiten van recreatievaartuigen - het stralen en conserveren bij scheepswerven voor beroepsvaart en grote jachten - houtimpregneerbedrijven - glastuinbouw, tussenrapportage i / / / i, i!! Bovenstaande rapporten kunnen worden aangevraagd bij het secretariaat van de CUWVO, Hoofddirectie van de Waterstaat, Koningskade 4, telefoon , Postbus 20906, 2500 EX 's-gravenhage. In voorbereiding zijn rapporten betreffende: farmaceutische industrie, vatenreconditioneerbedrijven, eisen rioolwateroverstorten, glastuinbouw, bloembollenteelt, autowrakkeninrichtingen, incidentele lozingen en baggeractiviteiten. I....

3 coördinatiecommissie uitvoering wet verontreiniging oppervlaktew ateren cuwvo werkgroep VI afval w a terproblematiek glas tuinbouw (tussenrapportage) aanbevelingen voor wvo-vergunningverlening aan nieuwe bedrijven februari 1992

4

5 -1- INHOUDSOPGAVE INLEIDING BELEIDSUITGANGSPUNTEN... 5 ASPECTEN VAN DE TEEL'ITECHNIEK... 7 Middelvoorschriften... 7 Bedrijfssystemen... 7 Grondgebonden teelten... 7 Los-van-de-ondergrond-teelt... 8 Beperkingen... 9 ALGEMENE KANmKENINGEN BIJ HET OPSTELLEN VAN DE AANBEVELINGEN Beperking aantal aanbevelingen Atmosferische depositie Riolering AANBEVELINGEN Opmerkingen vooraf Bespreking per aanbeveling Condenswater Hemelwater Drain.. drainage- en spuiwater Schrobputjes Reinigen en ontsmetten van opstallen Bloemvoorbehandelingsmiddelen Toedieningstechnieken voor bestrijdingsmiddelen Stoffenboekhouding SLOTOPMERKINGEN BIJLAGE I en I FIGUREN 1 en 2

6 -2-

7 -3-1. INLEIDING De CUWO-werkgroep VI, Emissies, heeft in februari 1991 de subwerkgroep "Glastuinbouw" in het leven geroepen (samenstelling is opgenomen in bijlage I). De subwerkgroep heeft als opdracht gekregen aanbevelingen te formuleren ten aanzien van de eisen die aan lozingen van nutriënten en bestrijdingsmiddelen door glastuinbouwbedrijven moeten worden gesteld om te voldoen aan het vereiste van emissie-aanpak via toepassing van best uitvoerbarebest bestaande technieken (b.u.t./b.b.t.), teneinde te bevorderen dat in de planperiode van de derde Nota Waterhuishouding de gewenste minimum waterkwaliteit zal worden bereikt. De door de subwerkgroep geformuleerde aanbevelingen zullen mede een belangrijke basis vormen voor de technisch-inhoudelijke invulling van de algemene regelgeving op basis van de W.V.O. Volgens de taakomschrijving dient de eindrapportage vóór 1 januari 1992 afgerond te zijn. Het blijkt echter niet mogelijk tijdig met een afgeronde rapportage te komen, aangezien het een complexe materie betreft waarin belangrijke ontwikkelingen gaande zijn, terwijl er op diverse plaatsen nog leemten in kennis bestaan. Intussen wordt wel de behoefte aan een duidelijk en uniform landelijk beleid met betrekking tot deze sector steeds groter. De discussie rond het convenant van Delfland en het Landbouwschap heeft hier een belangrijke impuls toe gegeven. De glastuinbouw is een groeiende sector waar continu nieuwe bedrijven worden opgericht en oude worden gerenoveerd. Nieuwe glastuinbouwgebieden worden gepland. Waterbeheerders dienen in afwachting van de algemene regels een individueel vergunningenbeleid te voeren en zijn mede onder invloed van de aangewakkerde discussie steeds minder geneigd om vergunningverlening uit te stellen en nieuwe gedoogsituaties te creëren, zeker waar het gaat om nieuwe bedrijven. Het is voor de waterkwaliteitsbeheerder, maar ook voor de glastuinbouwer zelf, van groot belang dat op zo kort mogelijke termijn duidelijkheid ontstaat over de emissiebeperkende maatregelen die vereist worden. Nieuwe glastuinbouwbedrijven lopen namelijk het risico dat indien niet nu voldoende wordt geïnvesteerd in milieumaatregelen, deze investeringen in de nabije toekomst toch zullen worden geëist. Onder de voorwaarde dat in het najaar van 1991 tenminste een tussenrapportage met aandacht voor nieuwe bedrijven zou verschijnen

8 -4- heeft CUWVO VI ermee ingestemd, dat de subwerkgroep de eindrapportage pas in de loop van 1992 zal afronden. In deze tussenrapportage wordt de stand van zaken van de discussie binnen de subwerkgroep "Glastuinbouw" weergegeven, waarbij tevens het commentaar van werkgroep VI is verwerkt. Met name de aanbevelingen zijn bedoeld om de lozingsvoorwaarden te beschrijven die naar de mening van de subwerkgroep nu al aan nieuwe bedrijven dienen te worden gesteld om invulling te geven aan de emissiesanering volgens b.b.t. en b.u.t.. Of hiermee kan worden voldaan aan de algemene milieukwaliteit (a.m.k.), is mede afhankelijk van andere factoren in het beheersgebied. In een vervolgrapportage c.q. de eindrapportage zullen deze aanbevelingen verder uitgewerkt en aangevuld worden en zullen er voorstellen worden gedaan over de wijze waarop met de specifieke problemen van de bestaande bedrijven kan worden omgegaan (vervangingstermijnen, mogelijkheden voor ttlos-van-de-ondergrond-teelt", tussenoplossingen, etc.).

9 -5-2. BELEIDSUITGANGSPUNTN Belangrijke beleidsuitgangspunten voor de sanering van emissies zijn volgens de Derde nota Waterhuishouding (NW3): het minimaal toepassen van best uitvoerbare en best bestaande technieken (b.u.t. en b.b.t.) om daarmee een bijdrage te leveren aan het bereiken van de vereiste waterkwaliteit, hetgeen minimaal de algemene milieukwaliteit (a.m.k.) inhoudt. De b.u.t. zijn voor de glastuinbouw met name van toepassing op de nutriënten en de b.b.t. met name op de bestrijdingsmiddelen. In deze rapportage wordt het waterkwaliteitsbeleid, zoals verwoord in de Derde nota Waterhuishouding, uitgewerkt voor de glastuinbouw. Het waterkwaliteitsbeleid kent als eerste uitgangspunt vermindering van de verontreiniging. Voor vrijwel alle stoffen staat daarbij de emissie-aanpak voorop. Dit betekent, afhankelijk van de aard van de stof, minimaal toepassing van best uitvoerbare of best bestaande technieken (but en bbt). Indien na toepassing van but en/of bbt de kwaliteit van het oppervlaktewater ter plaatse nog onvoldoende (of zelfs onacceptabel) is, wordt bezien welke aanvullende maatregelen nodig zijn om aan de kwaliteitsdoelstellingen te voldoen. Dit laatste wordt wel de immissietoets genoemd. Het tweede uitgangspunt van het waterkwaliteitsbeleid is het standstill-beginsel: emissies van stoffen van de zwarte lijst mogen, gerekend over een bepaald beheersgebied, niet toenemen. Voor overige stoffen mag de waterkwaliteit niet significant verslechteren. De Structuurnota Landbouw (SNL) geeft als belangrijke doelstelling dat in het jaar 2000 de produktie van de glastuinbouw voor een zeer groot deel in nagenoeg gesloten bedrijfssystemen plaatsvindt. In de Structuurnota Landbouw wordt ten aanzien van de ontwikkeling van de landbouw en ook ten aanzien van het gebruik van bestrijdingsmiddelen het beleid voor de komende decennia aangegeven. Het beleid voor de glastuinbouw is als volgt: "In het jaar 2000 dienen produkten van de glastuinbouw voor een zeer groot deel in nagenoeg gesloten bedrijfssystemen geproduceerd te worden. Dat wil zeggen, systemen waarbij water, bodem en lucht niet of nauwelijks rechtstreeks worden belast, de overblijvende rest- en afvalstoffen op verantwoorde wijze worden afgevoerd en elders worden hergebruikt of vernietigd". Dit beleid is in het Meerjarenprogramrna Gewasbescherming (MJP-G) voor de bestrijdingsmiddelen uitgewerkt, nl. "Voor wat betreft de kasteelten wordt op langere

10 -6- termijn gestreefd naar niet-grondgebonden teelttechnieken. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om het overschakelen op substraatteelt. Afvalwater vanuit de substraatteelt zal sterk moeten worden beperkt door over te schakelen op recircuiatiesystemen." Op dit moment is nog slechts ca. één procent van alle glastuinbouwbedrijven van een gesloten type dat, althans voor het watercompartiment en afgezien van een resterende spuistroom, aan deze doelstelling voldoet. In deze rapportage wordt in het verlengde van de Structuurnota en het MJP-G als uitgangspunt gehanteerd dat in alle nieuwe bedrijven wordt gestreefd naar een minimale spuistroom, hetgeen bereikt kan worden door maximale recirculatie van de waterstromen en bij andere bedrijfssystemen in een zorgvuldige afstemming van de watergift op de behoefte van de plant.

11 ASPECTEN VAN DE TEELTI'ECHNIEK Middelvoorschriften Het is naar de mening van de subwerkgroep nog niet goed mogelijk concreet handhaafbare voorschriften op te stellen ten aanzien van de kwaliteit van de lozing zelf, zogenaamde doelvoorschriften. Ook zijn er geen algemeen toepasbare zuiveringstechnieken zoals we die bij bijvoorbeeld galvanische industrie of garagebedrijven kennen. Zoals zal blijken, zijn alle voorgestelde voorschriften daarom gericht op de inrichting van de bedrijven en op de bedrijfsvoering, zogenaamde middelvoorschriften. Dit brengt een belangrijke beperking met zich mee. In andere bedrijfstakken zijn verschillen in soorten bedrijven binnen één bedrijfscategorie voor de op te stellen voorschriften vaak van ondergeschikt belang. Dit komt doordat er min of meer algemeen toepasbaar zuiveringstechnieken bestaan en er bovendien handhaafbare doelvoorschriften geformuleerd kunnen worden. In de algemeen geldende randvoorwaarden hoeft dan minder rekening te worden gehouden met de verschillen tussen de bedrijven. In de glastuinbouw leiden de middelvoorschriften er voorlopig toe dat verschillen in het bedrijfssysteem doorwerken in de op te stellen lozingsvoorwaarden. Een ander aspect van middelvoorschriften is, dat de voorgeschreven voorzieningen een duidelijke relatie dienen te hebben met het hier te beschermen belang, namelijk de oppervlaktewaterkwaliteit. Daarnaast dienen aangedragen alternatieve voorzieningen met een vergelij kbaar milieurendement en zekerheidsstelling in beginsel ook toelaatbaar te zijn. 3.2 Bedrijfssystemen In eerste instantie vallen er twee hoofdrichtingen in teelttechnieken te onderscheiden: 1. grondgebonden teelten; 2. los-van-de-ondergrond-teelt Grondgebonden teelten Bij grondgebonden teelt komt een deel van de meststoffen en bestrijdingsmiddelen via de bodem in het grondwater en het oppervlaktewa-

12 -8- ter terecht. In het laatste geval veelal via het drainagewater. Hieraan kunnen ingevolge de WVO eisen worden gesteld. De emissie van meststoffen kan beperkt worden door de water- en mestgift zoveel mogelijk af te stemmen op de behoefte van het gewas. Op dit punt loopt nog onderzoek, met name t.a.v. recirculatie van drainagewater. Het onderzoek wordt uitgevoerd door de proefstations voor de glastuinbouw en het bedrijfsleven Los-van-de-ondergrond-teelt Wanneer los-van-de-ondergrond (op substraat) wordt geteeld, is de afvalwaterstroom in tegenstelling tot de grondgebonden teelt goed beheersbaar. Dat wil echter niet zeggen dat in alle gevallen de emissiesituatie ook beter is. Dit hangt sterk af van de wijze waarop de waterhuishouding geregeld is. In dit kader kan er op verschillende manieren onderscheid worden gemaakt. Alle typeringen zijn terug te voeren tot een onderscheidend kenmerk: de wijze waarop de watergift in de los-van-de-ondergrond-teelt is geregeld. Dit is afhankelijk van het toegepaste bedrijfssysteem. Bij systemen, waarbij de watergift wordt afgestemd op de behoefte van de plant, hoeft geen lozing plaats te vinden. Er wordt dan nagenoeg gesloten geteeld. Op een deel van de potplantenbedrijven wordt dit toegepast. Het bezitten van een centrale opvang voor overtollig drainwater is dan niet nodig. Bij systemen, waarbij het uit teelttechnisch oogpunt noodzakelijk is om een overmaat aan gietwater toe te dienen, wordt het overtollige water met de daarin aanwezige meststoffen naar bodem, grond- en of oppervlaktewater afgevoerd. Het grootste deel van het areaal los-vande-ondergrond-teelt valt onder deze categorie. Het systeem met toediening van een overmaat gietwater in combinatie met vrije drainwaterafvoer veroorzaakt de grootste milieubelasting. Door recirculatie van de voedingsoplossing kan deze belasting aanmerkelijk worden terug gedrongen; naar verwachting zijn zeer aanzienlijke reductiepercentages mogelijk. Wanneer er recirculatie plaatsvindt, wordt het water een aantal malen hergebruikt totdat de zoutconcentratie zo hoog is opgelopen dat het ter voorkoming van groeiremming van het gewas gespuid moet worden. In de praktijk betekent dit dat voor een aantal zoutgevoelige gewassen bij gebruik van een optimale kwaliteit gietwater nog een klein deel gespuid moet worden. Voor zouttolerante gewassen is dit niet nodig. De verdamping van de gewassen is groter dan de neerslag en opvangmogelijkheden van het regenwater. Wan-

13 -9- neer de regenwatervoorraad is verbruikt, wordt op de meeste bedrijven aanvullend leidingwater toegepast. Dit water bevat meer natriumzout dan regenwater, waardoor recirculatie (vrijwel) onmogelijk is. Het overtollig drainwater wordt dan gespuid. Alhoewel het in bepaalde situaties ook mogelijk lijkt bij grondgebonden teelten recirculatie toe te passen, geldt in z'n algemeenheid dat los-van-de-ondergrond-teelt met recirculatie of een watergift die afgestemd is op de behoefte van de plant milieuhygiënisch de voorkeur verdient boven de andere genoemde systemen. Daaraan kan worden toegevoegd dat, alhoewel qua waterbeheersing de grondgebonden teelt minder gewenst is, ten gevolge van processen die zich in de ondergrond afspelen de totale emissie naar oppervlaktewater minder kan zijn dan los-van-de-ondergrond-teelten met vrije drainage, Vanuit de kwaliteit van het Oppervlaktewater kan dus geen algemene voorkeur worden uitgesproken, de situatie verschilt van gebied tot gebied. In de bovengenoemde mogelijkheden om de hoeveelheid te lozen drainwater te beperken, speelt in alle gevallen de kwaliteit van het gietwater een belangrijke rol. Hoe lager het zoutgehalte hoe kieiner de spui. In de praktijk betekent dit dat bij recirculatiesystemen gebruik moet worden gemaakt van regenwater of een centraal gietwaterprojekt (Emmen), bronwater met een laag zoutgehalte of water afkomstig uit een omgekeerde osmose-installatie (mits een oplossing wordt gevonden voor afvoer van de brijn). In het Westland worden momenteel ook de mogelijkheden van levering van natrium-arm leidingwater (klasse A-water) onderzocht. 33 Beperkingen Helaas is het zo dat op dit moment niet alle gewassen los-van-deondergrond geteeld kunnen worden. Deze techniek wordt voornamelijk toegepast voor vruchtgroenten: tomaten, komkommers, aubergines en paprika's alsmede voor potplanten. In de bloementeelt begint de ontwikkeling op gang te komen bij een aantal gewassen als roos, gerbera en anjer. Er wordt wel op grote schaal onderzoek gedaan om ook andere gewassen "uit de grond te halen", maar in de huidige situatie zijn er in veel gevallen nog bedrijfseconomische en teelttechnische onzekerheden. Daarbij moet worden bedacht, dat het uiteraard niet op de weg van de waterkwaliteitsbeheerder ligt om bepaalde teelttechnieken te

14 -10- verbieden, slechts de lozing naar het oppervlaktewater vormt het toetsingscriterium. Een nieuwe ontwikkeling die in dit verband moet worden genoemd, bestaat uit het drastisch terugdringen van de hoeveelheden toe te dienen stoffen, zodat de emissie tot een minimum zou worden beperkt, en de kwaliteit van het oppervlaktewater wellicht niet meer nadelig zou worden beïnvloed. Bij het opstellen van aanbevelingen voor de glastuinbouw, doet zich thans de principiële vraag voor of 1) aan nieuwe bedrijven in ieder geval de eis moet worden gesteld dat deze los-van-de-ondergrond zijn of 2) dat er toch eventueel tijdelijk ruimte wordt gelaten voor -1ozingen van- nieuwe grondgebonden bedrijven, een type waar het beleid (SNL, MJP-G), gelet op het onbeheersbare emissiekarakter, juist op langere termijn vanaf wil. In het eerste geval betekent dit een beperking van de ontwikkeling van belangrijke sectoren in de glastuinbouw, met name in de snijbloementeelt die op dit moment een groei doormaakt, waardoor de economische en sectorale ontwikkeling van de bedrijfstak geremd wordt. Juist het in standhouden van een breed produktenpakket acht de bedrijfstak van groot belang voor de concurrentiepositie van de hele glastuinbouw. Dit betekent dat deze concurrentiepositie ook in stand zou moeten kunnen blijven indien ondanks alle inspanningen enkele gewassen nog niet op recirculerende substraatsystemen geteeld kunnen worden in de nabije toekomst. In het tweede geval zouden in nieuwe onbelaste gebieden ontwikkelingen toegelaten worden, waarvan op voorhand duidelijk is dat deze een schadelijke invloed of verslechtering van het milieu tot gevolg hebben. Dit terwijl juist zowel het landbouwbeleid (Structuurnota, MJP-G) als het milieubeleid (NW3, NMP) erop is gericht deze ontwikkeling tegen te gaan. Uitwerking van de emissie-aanpak (beleid NW3, zie hoofdstuk 2, landelijk beleid) voor de glastuinbouw betekent het volgende. Voor meststoffen moet but worden toegepast. Bestrijdingsmiddelen behoren tot de stoffen waarvoor bbt moet worden toegepast. Voor gewassen waarvoor dat redelijkenvijs kan, is los-van-de-ondergrond-teelt met maximale recirculatie te beschouwen als but/bbt. Voor de gewassen die momenteel nog niet los van de ondergrond kunnen geteeld worden, moet van geval tot geval beoordeeld worden wat voor die betreffende teelt als but/bbt beschouwd wordt. Te denken valt aan voorzieningen en technieken als regenwateropvang, stomen, minimale

15 -11- watergift, hergebruik drainagewater en dubbele drainagesystemen voor de gescheiden afvoer van kwevgrondwater en inzijgend gietwater (nieuwe ontwikkeling). Verdere concretisering is op dit punt echter noodzakelijk. De invulling van de begrippen butbbt is afhankelijk van nieuwe ontwikkelingen: zodra voor bepaalde gewassen substraatteelt mogelij k wordt, wordt dit beschouwd als butbbt. Hiertoe is het wenselijk dat een lijst van gewassen, welke op substraat kunnen worden geteeld, zal worden opgesteld. Deze lijst zal geregeld geactualiseerd dienen te worden. Na toepassing van butbbt wordt in principe de immissietoets uitgevoerd: de waterkwaliteitsbeheerder gaat na of de resterende lozing op het ontvangende oppervlaktewater geaccepteerd kan worden. Hieruit kunnen aanvullende eisen volgen, of, indien met aanvullende eisen de noodzakelijke reductie niet te bereiken is, het niet toelaten van de nieuwe lozing. Omdat op basis van de beschikbare gegevens mag worden verwacht dat de emissie uit grondgebonden teelten, ook na toepassing van bovengenoemde but/bbt, gemiddeld aantoonbaar groter zal zijn dan die uit los-van-de-ondergrond-teelten met recirculatie, is de kans dat bij grondgebonden teelten geen vergunning gegeven wordt, niet uitgesloten. Terzijde wordt opgemerkt, dat bovenstaande het beleid ten aanzien van WVO-aspecten betreft. Andere overheden kunnen op basis van andere (mi1ieu)wetgeving ook regels stellen, bijvoorbeeld ter bescherming van bodem en grondwater. Daardoor kan het voorkomen dat een bepaalde situatie voor de waterkwaliteitsbeheerder wel acceptabel is, maar op grond van andere wetgeving nadere beperkingen opgelegd krijgt; ook het omgekeerde kan voorkomen.

16 -12-

17 ALGEMENE KAN'ITEKENINGEN BIJ HET OPSTELLEN VAN DE AANBEVELINGEN Beperking aantal aanbevelingen De subwerkgroep streeft er naar de differentiatie in de aanbevelingen zo klein mogelijk te houden. Vergunningstechnisch schept dit de meeste duidelijkheid, hetgeen in het belang van alle betrokken partijen is. Zeker waar voorlopig alleen wordt gesproken over middelvoorschriften gaat dit op. Middelvoorschriften richten zich immers rechtstreeks op inrichting en bedrijfsvoering van de betreffende bedrijven, een gebied waar de vergunningaanvrager bij uitstek over de nodige knowhow beschikt. Zonder aan de uiteindelijke doelstellingen met betrekking tot de kwaliteit van de lozing te tomen, is het streven er op gericht de aanbevelingen zo te formuleren, dat de individuele aanvrager zo veel mogelijk ruimte heeft om de noodzakelijke voorzieningen af te stemmen op zijn specifieke bedrijfsomstandigheden. 4.2 Atmosferische depositie Het is bekend dat bij toepassing van bestrijdingsmiddelen een deel ervan via de atmosfeer met de neerslag in het oppervlaktewater terecht komt, zo ook in tuinbouwgebieden. Het ligt niet in de lijn van de WVO om luchtverontreiniging op zich tegen te gaan; voor dit doel dienen andere wegen te worden bewandeld (Bestrijdingsmiddelenwet, Hinderwet, Wet op de Luchtverontreiniging). Een nog niet definitief beantwoorde vraag is of de WVO het instrument biedt om het lozen van verontreinigende stoffen, die met de neerslag uit de atmosfeer zijn meegekomen te reguleren. De subwerkgroep is er vanuit gegaan, dat dit niet het geval is. Een ander punt is echter dat een deel van de verontreiniging afkomstig is van het bedrijf. Condenswater aan de binnenzijde van de kas komt via de ventilatiekier tussen glasdek en goot in de regengoot terecht. Dit condenswater wordt vervolgens op dezelfde wijze afgevoerd als het regenwater. In hoeverre er een relatie is tussen een bespuiting en directe verontreiniging van het glasdek, is onbekend. Momenteel wordt daar onderzoek naar gedaan. De subwerkgroep is van menig dat de verontreiniging, die het directe gevolg is van eigen bedrijfsaktiviteiten, in ieder geval wel onder de regulerende werking van de WVO valt. Dit wordt vertaald in een aanbeveling om tenmin-

18 Riolering ste de "first flush" van een regenbui op te vangen, bedoeld om in ieder geval de in de regengoot aanwezige bestrijdingsmiddelen (afkomstig uit het condenswater) los te weken en op te vangen. Een belangrijk deel van de in hoofdstuk 3. gevoerde discussie rond de toelaatbaarheid van nieuwe lozingen, hangt nauw samen met het al dan niet aanwezig zijn van riolering. In bestaande glastuinbouwgebieden is riolering beperkt of niet aanwezig. De aanbevelingen van de subwerkgroep zijn geënt op nieuwe bedrijven in nieuwe gebieden (projekt-gebieden). Er wordt vanuit gegaan dat in dergelijke gebieden een rioleringsstelsel wordt aangelegd dat zorgt voor de afvoer van al het afvalwater van de glastuinbouwbedrijven. Voor deze categorie zijn alle aanbevelingen van toepassing. In andere nieuwbouw situaties zijn sommige aanbevelingen gedeeltelijk toepasbaar. Alhoewel het landbouwkundig beleid erop is gericht de belasting van het milieu met bestrijdingsmiddelen te minimaliseren, zal de lozing aan bestrijdingsmiddelen, ontsmettingsmiddelen en nutriënten uiteindelijk nog wel zodanig zijn dat aansluiting op de riolering in alle gevallen een aan te bevelen zaak is. Intussen moet geconstateerd worden, dat slechts betrekkelijk weinig bedrijven op de riolering zijn aangesloten. Enerzijds is dit terug te voeren op een beperkte rioleringsgraad en anderzijds op de grote omvang van het bij de huidige teelttechnieken vrijkomende hemelwater, drainagewater en bedrijfswater die niet door de gangbare rioolstelsels kunnen worden afgevoerd. De ontwikkelingen naar los-van-de-ondergrond-teelten met recirculatie brengt de mogelijkheid van aansluiting op de riolering dichterbij. Met uitzondering van hemelwater en het niet door bedrijfsaktiviteiten beïnvloed drainagewater, die in het algemeen blijvend op oppervlaktewater zullen worden geloosd, kunnen alle lozingen dan op de riolering worden aangesloten. In glastuinbouwcentra betreft dit nog altijd grote hoeveelheden water, die op het riool zullen worden gebracht, mits aanwezig en van voldoende capaciteit. De riolering dient te worden gedimensioneerd op de hoeveelheid spuiwater, die bij gebruik van aanvullend natrium-houdend (1eiding)water vrij komt. De huidige rioolstelsels zijn daar meestal niet op berekend. Bij verspreid liggende glastuinbouwbedrijven zal de waterkwaliteitsbeheerder de noodzaak tot afvoer van restemissies op de riolering moeten afwegen tegen de gestelde waterkwaliteitsdoelstellingen.

19 -15- Veel bedrijven met een los-van-de-ondergrond-teelt houden na toepassing van de voorgestelde maatregelen nog een restlozing over. Hierbij moet worden gedacht aan de recirculatiespui van water met meststoffen. Verder heeft men incidenteel voor het reinigen en ontsmetten van opstallen chemische middelen nodig. Op een aantal bloemisterijbedrijven zal ook de aangebrachte kalk op het kasdek in de nazomer worden verwijderd met water. In met name nieuw te ontwikkelen glastuinbouwgebieden zou in de aanleg van een adequaat rioleringsnet wel meteen moeten worden voorzien. Daarbuiten zal de noodzaak tot aansluiting op de riolering regionaal en van bedrijf tot bedrijf moeten worden beoordeeld aan de hand van de beschikbare mogelijkheden en de waterkwaliteitsdoelstellingen ter plaatse. De waterkwaliteitsbeheerders zullen het water afkomstig uit de glastuinbouw op de RWZI s moeten verwerken. Nu de RWZI s in verband met het defosfateren en de stikstofverwijdering de komende jaren worden aangepast, kan hiermee tegelijkertijd rekening worden gehouden. De aanwezigheid van bestrijdingsmiddelen in het te behandelen rioolwater is bij de uitvoering van de aanbevelingen reeds tot een minimum beperkt, maar een verdere beperking valt te verwachten door toepassing van biologische bestrijding, toelating van beter afbreekbare middelen en het ontwikkelen en gebruik van resistente gewassen.

20 -16-

21 AANBEVELINGEN Opmerkingen vooraf a. De aanbevelingen zijn primair gericht op nieuwe bedrijven, waaronder in dit kader worden verstaan nieuwbouwsituaties (van gras naar glas) en situaties van substantiële wijzigingen in respectievelijk bedrijfssysteem, installaties en/of inrichting van opstanden bij individuele bedrijven in bijvoorbeeld reconstructiegebieden en situaties van partiële nieuwbouw. b. Onderstaande aanbevelingen zijn afgestemd op los-van-de-ondergrond-teelten met een minimale drainwaterlozing, die bereikt wordt door recirculatie en op het streven naar aansluiting op de riolering. Voor situaties waar geen drainwater wordt geloosd is een deel van de aanbevelingen niet relevant. Voor nieuwe bedrijven met grondgebonden teelten, moet van geval tot geval worden beoordeeld, wat voor die betreffende teelt als butbbt wordt beschouwd. In is een aantal mogelijke technieken genoemd. Deze technieken zijn echter vaak nog in ontwikkeling, en dienen geconcretiseerd te worden in de praktijk. Het is wenselijk dat er een lijst wordt opgesteld met gewassen, welke op substraat kunnen worden geteeld. Deze lijst zal regelmatig geactualiseerd dienen te worden. Zodra een bepaald gewas op substraat kan worden geteeld, zal voor dit gewas substraatteelt met recirculatie als butbbt worden beschouwd. Na toepassing van butbbt wordt in principe de immissie- of waterkwaliteitstoets uitgevoerd, en wordt bezien of voldaan wordt aan het stand-still beginsel. In hoeverre dit tot aanvullende eisen zal leiden, hangt van zowel locale als regionale factoren af en is thans nog niet in algemene zin aan te geven. c. De waterkwaliteitsbeheerder vormt het bevoegde gezag dat een eigen verantwoordelijkheid met betrekking tot het handhaven van een goede waterkwaliteit en het daartoe te voeren vergunningenbeleid heeft. Voor het geval dat nieuwe bedrijven nog niet aan de in deze nota genoemde voorwaarden voldoen, zal daarom elke waterkwaliteitsbeheerder voor zich van geval tot geval moeten beoordelen, in samenhang met de beschikbare alternatieven, of en onder welke condities afgeweken kan worden van de aanbevelingen. In het bijzonder geldt dat voor de vraag of bij afwezigheid van riolering

22 -18- rechtstreekse lozing op oppervlaktewater (tijdelijk) toelaatbaar is, of in hoeverre nieuwe lozingen zich verdragen met specifieke functies. d. Bij het formuleren van de aanbevelingen is als uitgangspunt gekozen dat het condenswater niet wordt geloosd, maar wordt opgevangen en hergebruikt, en dat de ttfirst-flushtt van het regenwater niet wordt geloosd maar wordt opgevangen en hergebruikt. e. Het is van belang dat het gietwater zo min mogelijk zout bevat, opdat zoveel mogelijk van recirculatiewater gebruik wordt gemaakt en er minimaal gespuid hoeft te worden. In deze rapportage worden nog geen normen voorgesteld voor de recirculatiefactor of het spuivolume, wel wordt de aanleg van een recirculatiesysteem verplicht gesteld voor bedrijfssystemen, die gericht zijn op het geven van een overmaat aan gietwater met de daarin aanwezige meststoffen. Voor een goed recirculatiesysteem is in alle gevallen het gebruik van gietwater met een zeer laag zoutgehalte noodzakelijk. Meestal zal hiervoor regenwater worden gebruikt. Uit bedrijfstechnische overwegingen zal het regenwaterbassin minimaal 500 m3 per ha groot moeten zijn. Wordt gebruik gemaakt van een andere gietwatervoorziening, dan moet hiermee eenzelfde mate van recirculatie worden gehaald. f. Bovenstaande geeft een basissysteem voor de waterhuishouding in een kas. De essentie van het systeem bestaat hieruit dat er alleen sprake is van vrije lozing waar het niet door bedrijfsaktiviteiten verontreinigd hemel- en drainagewater betreft. De lozing van verontreinigde stromen (op het riool) vindt op gecontroleerde wijze plaats. Wellicht kan, door combinatie van onderdelen, het systeem eenvoudiger worden opgezet. Men dient er echter wel op bedacht te zijn dat ook het schoonmaakwater van glasdek en opstanden gedeeltelijk via dezelfde routes naar de riolering wordt afgevoerd. Dit water moet -indien gebruik gemaakt is van chemische toevoegingen- altijd gescheiden van het recirculatiewater kunnen worden opgevangen. g. De kosten of baten van dit basissysteem worden in belangrijke mate bepaald door de recirculatievoorzieningen, wijze van regenwateropslag en de aanleg van zinkvrije regengoten, alsmede door aansluitkosten op de riolering.

23 -19- Op het kostenaspect zal in de vervolgrapportage uitvoerig worden ingegaan. Een verklarende woordenlijst is opgenomen in bijlage 11. Achter bijlagen I en I1 zijn twee figuren opgenomen met principeschema s van het waterhuishoudkundig systeem in een nieuw glastuinbouwbedrijf met recirculerende substraatteelt en een nieuw glastuinbouwbedrijf met een op de behoefte van het gewas afgestemde watergift. 5.2 Bespreking per aanbeveling In dit hoofdstuk worden per onderwerp aanbevelingen gedaan. Voorop staan daarbij de randvoorwaarden waaraan het afvoersysteem moet voldoen. De eerste vier paragrafen geven deze aan. Een viertal belangrijke losstaande onderwerpen komt in de overige paragrafen aan de orde Condenswater Condenswater kan een hoeveelheid bestrijdingsmiddelen bevatten, die afneemt naarmate de toepassing ervan verder in het verleden ligt en die o.a. afhankelijk is van de toedieningstechniek en het soort middel dat is toegepast. Condensvorming treedt op tegen het glasdek, tegen de onderkant van de regengoot en tegen de verticale glaswanden. In de eerste twee gevallen wordt het condenswater opgevangen in een condensgoot. Een deel van het condenswater komt, afhankelijk van de kasconstructie, via de ventilatiekier in het glasdek in de hemelwaterafvoer terecht. De hoeveelheid condenswater, die via de condensgootjes wordt afgevoerd, ligt in de orde van 2 m3ha per dag. Om het condenswater opnieuw te kunnen gebruiken, mag geen zink van de onderzijde van de regengoot in de condenswatergootjes komen. Bedrijven zullen uit voorzorg over moeten schakelen naar kasconstructies met aluminium of duurzaam verzinkt stalen goten. De aanbeveling voor opvang en hergebruik van condenswater regelt impliciet de emissie van zink afkomstig van de regengoot. Aanbev. Het water uit de condensgootjes mag niet worden geloosd en dient opgevangen te worden in een opslagbassin zonder overloop naar oppervlaktewater of riolering.

24 -20- Aanbevolen wordt een inhoud van minimaal 5 m3ha en hergebruik van het water in het proces Hemelwater Met de "first-flush" van een regenbui wordt de verontreiniging, afkomstig van condenswater voor een belangrijk deel in de regengoot meegevoerd. Deze verontreiniging moet worden opgevangen. Impliciet worden hiermee ook verontreinigingen vanaf het glasdek opgevangen, waarvan de exacte herkomst niet duidelijk is. Het opgevangen water dient te worden hergebruikt. Ten einde te bewerkstelligen dat de opvangtank voor regenwater ook bij bedrijven, die discontinu water geven zo snel mogelijk geleegd wordt, dient bij deze bedrijven door compartimentering voor een regelmatige watergift gezorgd te worden. Aanbev. a. b. c. De lozing van de "first-flush" van regenwater is verboden. Aanbevolen wordt het eerste regenwater op te vangen in een tank van minimaal 5 m3/ha. De tank mag niet voorzien zijn van een overloop naar oppervlaktewater of riolering. Een overschot aan regenwater dient buiten de tank om geloosd te worden. Bedrijven met een bedrijfssysteem, gericht op de waterbehoefte van de plant geven niet dagelijks water. Opvang en hergebruik van regedcondenswater in een gecombineerde buffer van 30 m3/ha wordt aanbevolen. De tank mag niet voorzien zijn van een overloop naar oppervlaktewater of riolering. De bedrijfsvoering moet erop gericht te zijn via hergebruik van het water deze tank altijd zo snel mogelijk te legen Drain-, drainage- en spuiwater Er wordt onderscheid gemaakt naar drainwater en naar drainagewater (zie ook de verklarende woordenlijst). Kort gezegd is het drainwater het los van de ondergrond opgevangen overtollig gietwater. Drainwater vormt dus een beheersbare stroom. Drainagewater loopt via de ondergrond zelf en is dus in principe niet beheersbaar. Voor nieuwe bedrijven met een los van de grondteelt behoort het drainagewater niet verontreinigd te zijn.

25 -21- Bij recirculatie van de verschillende bedrijfswaterstromen loopt het zoutgehalte na enige tijd zodanig op dat in alle gevallen een zekere spui en aanvulling met vers gietwater noodzakelijk is. Dit spuiwater kan worden geloosd. Beperking van de lozing kan geschieden door gebruik te maken van een gietwater met een zeer laag zoutgehalte. Aanbev. a. b. Niet door bedrijfsaktiviteiten verontreinigd drainagewater kan op oppervlaktewater worden geloosd. Bedrijven met een systeem, waarbij een overmaat aan gietwater en meststoffen wordt gegeven, dienen over een recirculerend systeem te beschikken. Het drainwater dient zoveel mogelijk te worden hergebruikt. Het resterende spuiwater dient bij voorkeur op de riolering (voor zover aanwezig) te worden geloosd. Bij gebruik van regenwater ais gietwater wordt een regenwaterbassin van minimaal 500 m3 per ha aanbevolen. Bij gebruik van een andere gietwatervoorziening dan regenwater moet eenzelfde mate van recirculatie worden behaald Schrobputjes De opslag van bestrijdingsmiddelen is wettelijk geregeld in de Bestrijdingsmiddelenwet en de Hinderwet. De aanmaak van bestrijdingsmiddelen kan in principe overal plaatsvinden. In de meeste gevallen zal dit (afgescheiden) in de nabijheid van de bestrijdingsmiddelenopslag gebeuren. Bij voorkeur dient de aanmaak van spuitmiddelen en schoonmaak van spuitapparatuur op een daartoe bestemde plaats te geschieden, dus gescheiden van de rest van de schuur, kas en opslag, waar adequate spoel- en opvangvoorzieningen kunnen worden gerealiseerd. Aanbev. a. b. Vanuit de plaats waar bestrijdingsmiddelen worden aangemaakt en waar toepassingsapparatuur wordt schoongemaakt, mag geen lozing via schrobputjes op de riolering of op oppervlaktewater plaatsvinden. De overige schrobputjes dienen op de riolering te worden aangesloten.

26 Reinigen en ontsmetten van opstallen Voor de meeste toepassingen voor reinigen van de buitenkant behoeven geen chemische middelen te worden gebruikt. Er kan volstaan worden met een borstelmachine of handmatig borstelen, waarbij alleen water wordt gebruikt. De borstelmachine kan het water recirculeren en filteren, waardoor de hoeveelheden afvalwater worden geminimaliseerd. De routes van het vervuilde water bij het reinigen van de binnenkant van de kas (bijvoorbeeld m.b.v. een hoge-drukreiniger) gaat meestal via eerder genoemde emissieroutes, en is afhankelijk van de kasconstructie. Er behoeven geen aparte aanbevelingen te worden opgenomen m.b.t. het reinigen van de binnenkant van de kas. Wel moet voorkomen worden dat water, waar reinigings- of desinfecterende middelen aan zijn toegevoegd, wordt geloosd op oppervlaktewater. Lozing op de riolering kan plaatsvinden wanneer geen middelen worden geloosd, die schadelijk zijn voor de goede werking van de RWZI. Aanbev. a. b. Het reinigingswater voor de buitenkant van de kas kan eventueel worden geloosd op oppervlaktewater mits er geen chemische schoonmaakmiddelen aan het water zijn toegevoegd. Lozing van afvalwater met reinigings- of desinfecterende middelen kan op de riolering plaatsvinden wanneer geen middelen worden geloosd die schadelijk zijn voor de goede werking van de RWZI Bloemvoorbehandeling smiddelen Er wordt op omvangrijke schaal bij een groot aantal siergewassen een verplichte voorbehandeling toegepast alvorens ze op de veiling worden aangevoerd. Een aantal middelen wordt toegepast als (voor)behandeling tegen onder meer verwelking, vergeling van het blad, verslijming en ter stimulering van de wateropname door de bloem na droogliggen. Het grootste deel van de middelen zal dan ook via de veiling worden geloosd of verwerkt. In de praktijk blijkt dat ook lozingen vanaf de glastuinbouwbedrijven zelf plaatsvinden. Oorzaken hiervoor kunnen zijn calamiteiten, te veel aangemaakt produkt, overschrijding houdbaarheidstermijn, etc. De veiling heeft een afnameplicht voor het voorbehandelingsmiddel zilverthiosulfaat, maar nog niet voor andere

27 -23- middelen. Overigens kan worden vermeld dat in de rapportage van de bedrijfstakstudie Bloemisterij van het MJP-G aangegeven wordt dat de veiling, indien zij bepaalde voorbehandelingsmiddelen voorschrijft of adviseert, de verantwoordelijkheid draagt voor de realisatie van een adequaat en milieuhygiënisch verantwoord inzamelings- en verwerkingscircuit. Voor chloorhoudende bloemvoorbehandelingsmiddelen, zoals chlooramine-t, natriumhypochloriet of trichloorisocyaanzuur is afvoer vanaf het bedrijf niet geregeld. Zodoende zal voor de afvoer van chloorhoudende bloemvoorbehandelingsmiddelen -toegepast bij een beperkt aantal bloemisterijgewassen- een oplossing moeten worden gevonden. Lozing op het rioleringsnet is een mogelijkheid voor middelen die geen effekt hebben op, of schadelijk zijn voor de goede werking van de rioolwaterzuiveringsinstallatie. Aanbev. Bloemvoorbehandelingsmiddelen mogen niet worden geloosd, met uitzondering van chloorhoudende middelen. Deze kunnen op de riolering worden geloosd, mits bedoelde middelen geen nadelig effekt hebben op de goede werking van de rioolwaterzuiveringsinstallatie Toedieningstechnieken voor bestrijdingsmiddelen Ter voorkoming van schade door ziekten, plagen en onkruiden aan gewassen of produkten staan de tuinder vele preventieve en curatieve maatregelen ten dienste zoals het ontsmetten, c.q. het behandelen van de grond of het substraat, het behandelen van gewassen en van teeltruimten. Voor het uitvoeren van de vereiste behandeling zijn verschillende technieken beschikbaar, zoals strooien, druppelen, schuimen, spuiten, stuiven, nevelen en gassen. De mate van de milieubelasting is onder andere afhankelijk van de techniek die wordt toegepast en de zorgvuldigheid waarmee dit plaatsvindt. Het convenant van Delfland en het Landbouwschap gaat uitgebreid op dit onderwerp in. De subwerkgroep is van mening dat in het kader van de WVO hiervoor momenteel echter nauwelijks of geen richtlijnen kunnen worden opgesteld Stoffenboekhouding Een stoffenboekhouding geeft inzicht in het gebruik van de verschillende stoffen op het bedrijf. Dit is een belangrijk hulpmiddel voor de tuinder om tot een vermindering van het verbruik te komen o.a. door

28 -24- vergelijking met elders bekende cijfers. Het werkt ook mee aan het bewustwordingsproces ten aanzien van het stoffengebruik. Een en ander leidt tot een vermindering van de milieubelasting ten gevolge van deze stoffen. Vanuit het Landbouwschap wordt op dit moment gewerkt aan het opzetten van milieuzorgsystemen in diverse sectoren van de land- en tuinbouw, waaronder de glastuinbouw. Ook de NTS (vereniging van tuinbouwstudiegroepen) is actief op dit terrein. Werkgroepen en studieclubs vergelij ken hun bedrijfsgegevens. Ingevolge Tweede Kamer notitie inzake Bedrijfsinterne milieuzorg is er voor 1995 een inspanningsverplichting m.b.t. een stoffenboekhouding. In het kader van het convenant met Delfland wordt een snellere invoering voor de glastuinbouw (uiterlijk september 1993) nagestreefd. De subwerkgroep heeft in afwachting van de uitkomst van de initiatieven van de bedrijfstak zelf op dit gebied momenteel nog geen overwegende argumenten om op basis van de WVO nadere regels te stellen.

29 SLOTOPMERKINGEN Met deze notitie is de stand van zaken van de discussie met betrekking tot nieuwe bedrijven binnen CUWVO VI weergegeven. Het geheel wordt in een volgende fase uitgewerkt voor bestaande bedrijven, o.a. om als basis te dienen voor het opstellen van algemene regels. De aanbevelingen zijn bedoeld om de CUWVO en de betrokken partijen (vergunningaanvrager en -verlener) nu al een zo goed mogelijk beeld te geven welke richting de algemene regels naar de mening van de subwerkgroep zullen moeten uitgaan, zodat daarop bij de individuele vergunningverlening voor nieuwe bedrijven kan worden ingespeeld. Verschillende onderwerpen dienen nog aan de orde te komen of verder te worden uitgewerkt. Te noemen zijn bijvoorbeeld: - compost- en substraatopslag; - koelwater; - chemicaliën voor druppelaars; - ph; spoelwaterfilters en ontijzering.

30 -26-

31 -27- BIJLAGE I Samenstelling van de CUWVO VI subwerkgroep 'glastuinbouw' drs. E.R. Dingemans (Zuiveringsschap Oostelijk Gelderland), voorzitter; ing. P.J. Hoogervorst (Consulentschap voor de Landbouw, Zuid- Holland); ir. P. Jellema (Plantenziektenkundige Dienst); ir. K. Krijt (VROMDGM); ing. J. Luman (RIZA), secretaris tot medio januari 1992; ing. J. Loois (Zuiveringsschap Amstel & Gooiland); ir. J. Rienks (RIZA), secretaris vanaf medio januari 1992; ir. J.K. Vink (Hoogheemraadschap van Delfland); ing. F.H. Wagemaker (RIZA); ing. H. van Werven (Hoogheemraadschap van Schieland); ing. A.P. Wubben (Landbouwschap)*. Het Landbouwschap heeft een minderheidsstandpunt ingenomen ten aanzien van de definitie van nieuwe bedrijven en de toepassing van de immissietoets. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar de bij dit rapport behorende aanbiedingsbrief.

32 -28-

33 -29- BIJLAGE I1 Verklarende woordenliist: aanmaakruimte: condenswater: condensgootje: directe lozingen: drainagewater: drainwater: bestrijdingsmiddelen: gietwater: glastuinbouw: Het aanmaken van bestrijdingsmiddelen dient plaats te vinden in de daarvoor bestemde ruimte. Deze ruimte kan tevens worden gebruikt voor de opslag van de spuitapparatuur. Condensvorming treedt op tegen het glasdek, tegen de onderkant van de regengoot en tegen de vertikale glaswanden. Is onderdeel van condenswaterafvoersysteem. Iedere lozing op oppervlaktewater die plaatsvindt via bijv. drainagebuizen, schrobputjes etc., maar niet via transport door de bodem of de buitenlucht. Een systeem van ontwatering via een stelsel van geperforeerde buizen, die op een bepaalde diepte in de grond zijn aangebracht. Afwatering vindt plaats via centrale of decentrale afvoer naar het oppervlaktewater. Teeltwater dat in de kas bij het gewas wordt gedoseerd, maar niet wordt opgenomen. Dit wordt bovengronds weer opgevangen of stroomt uit naar de grond enlof het drainagesysteem. Stoffen, mengsels van stoffen alsmede miho-organismen en virussen als bedoeld in artikel 1, lid 1 en 2 van de Bestrijdingsmiddelen wet. Is het aan het gewas toegediende water. Gietwater kan zijn regenwater, oppervlaktewater, grondwater of leidingwater. Het op bedrijfsmatige wijze telen van groenten, siergewassen en/of potplanten onder een opstand

34 -30- van glas danwel van kunststof met uitzonccring van de teelt van eetbare paddestoelen en het trekken van witlof. indire kte lozingen: kas: nutriënten: opslagruimten: recirkulatie: spoelwater: Het lozen van (overtollig) water via een riolering en/of rioolwaterzuiveringsinstallatie. Een opstand voor telen van groenten, siergewassen en/of potplanten. (Kunst)meststoffen stikstof(n) en fosfaat (P). Ruimten waarin bestrijdingsmiddelen en/of bespuitingsapparatuur worden opgeslagen. Voor de opslag gelden voorschriften van de Arbeidsinspectie en/of Bestrijdingsmiddelenwet. Het lekken van middelen dient te worden voorkomen door opvangbakken. Hierin kan onderscheid gemaakt worden tussen kasten en betreedbare ruimten. Geheel of gedeeltelijk hergebruik van uitgedraineerd teeltwater. Spoelwater dat is gebruikt om toedieningsapparatuur van bestrijdingsmiddelen inklusief aan- en afvoerleidingen door te spoelen.

35 , Figuur 1: Situatieschets van nieuw glastuinbouwbedrijf, met substraatteelt en recirculatie. drainwater - L kas I overschot regenwater > oppervlaktewater spuiwater riool < condenswatertank 1 5m3/ha regenwatertank 1 5m3/ha gietwater, bijv. : regenwater* grondwater oppervlaktewater etc.

36 Figuur 2: Situatieschets van nieuw glastuinbouwbedrijf, met een watergift die is afgestemd op de behoefte van de plant (in gebruik bij een deel van het potplantenareaal). kas I overschot regenwater > oppervlaktewater condens/ regenwatertank I I gietwater, bijv. : regenwater* grondwater oppervlaktewater etc. gietwateropslag * Als wordt gekozen voor regenwater als gietwater, kan de regenwatertank worden vergroot naar minimaal 500 m3/ha.