Godlinze, Korenhornsterweg 2 Gemeente Delfzijl (Gr.) Archeologische begeleiding, conform protocol opgraven Definitief Steekproefrapport /09

Transcriptie

1 Godlinze, Korenhornsterweg 2 Gemeente Delfzijl (Gr.) Archeologische begeleiding, conform protocol opgraven Definitief Steekproefrapport /09

2 Godlinze, Korenhornsterweg 2 Gemeente Delfzijl (Gr.) Archeologische begeleiding, conform protocol opgraven Definitief Steekproefrapport /09

3 Godlinze, Korenhornsterweg 2 Gemeente Delfzijl (Gr.) Archeologische begeleiding conform protocol opgraven Een onderzoek in opdracht van Kenders Bouw bv Steekproefrapport /09 ISSN X Status: Definitief auteur: J.B. Veenstra MA (senior archeoloog) autorisatie: dr. J. Jelsma (senior archeoloog) De Steekproef bv werkt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 3.3 Foto s en tekeningen zijn gemaakt door De Steekproef, tenzij anders vermeld. De Steekproef bv, mei 2016 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding. De Steekproef bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. De Steekproef bv Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg TG Zuidhorn telefoon fax internet kvk info@desteekproef.nl

4 Inhoud Samenvatting Administratieve gegevens van het plangebied 1. Inleiding Ligging van het plangebied Bureauonderzoek Fysische geografie Archeologie Historische geografie Archeologische verwachting Veldonderzoek Werkwijze Resultaten van het onderzoek Conclusie Beantwoording onderzoeksvragen Advies Literatuur Appendix I: Archeologische periode-indeling

5 Samenvatting In opdracht van Kenders Bouw is in mei 2016 een archeologische begeleiding conform protocol opgraven uitgevoerd aan Korenhornsterweg 2 te Godlinze. De aanleiding voor het archeologisch onderzoek in het plangebied is de bouw van een nieuwe schuur. Uit het bureauonderzoek werd duidelijk dat in het plangebied mogelijk zowel het dijklichaam van een twaalfde-eeuwse dijk, als een laatmiddeleeuws erf aanwezig kon zijn. Tijdens het veldwerk bleek dat de bodem tot de maximale ontgravingsdiepte verstoord was, mogelijk door twintigste-eeuwse sloopwerkzaamheden. De archeologische begeleiding heeft geen sporen van archeologische waarde opgeleverd. Evenmin zijn er archeologische vondsten gedaan. Eventuele archeologische resten van een laatmiddeleeuws erf kunnen gezien de relatief hogere ligging, in het noordelijk deel van het plangebied aanwezig zijn. Indien nog resten van het twaalfde-eeuwse dijklichaam aanwezig zijn, zullen deze zich westelijk van de onderzochte werkput bevinden. Geadviseerd wordt om voorafgaand aan en/of tijdens toekomstige graafwerkzaamheden in het plangebied opnieuw archeologisch onderzoek uit te laten voeren.

6 Administratieve gegevens van het plangebied Provincie Groningen Gemeente Delfzijl Plaats Godlinze Toponiem Korenhornsterweg 2 Kaartblad 7F Centrum coördinaat plangebied / Oppervlakte van het plangebied Circa 925 m2 Uitvoering veldwerk Mei 2016 Bevoegde overheid Gemeente Delfzijl Johan van den Kornputplein EA Delfzijl Contactpersoon: Mevr. E. van Joolen E.vJoolen@delfzijl.nl, tel.: Opdrachtgever Kenders Bouw Industrieweg AC Bedum Contactpersoon: J. Cazemier OM-nummer AMK-terrein/monumentnummer n.v.t. Waarnemingsnummer n.v.t. ISSNnr X Uitvoerder De Steekproef bv Steekproef projectcode /09 Geomorfologische context Kwelderwal NAP-hoogte maaiveld Circa 0,5 meter boven NAP Maximale diepte onderzoek Circa 0,39 meter beneden NAP Huidig grondgebruik Erf/ bebouwing Beheer en plaats van documentatie De Steekproef, RCE, DANS, Noordelijk Archeologisch Depot te Nuis

7 1. Inleiding In opdracht van Kenders Bouw, vertegenwoordigd door dhr. J. Cazemier, is in mei 2016 een archeologische begeleiding conform protocol opgraven uitgevoerd aan de Korenhornsterweg 2, te Godlinze, provincie Groningen (zie Figuur 1). De aanleiding voor het archeologisch onderzoek was de sloop van een schuur en de vervangende nieuwbouw hiervan. De nieuwbouw wordt voorzien van een inpandige garage en uitbreiding van de bestaande woning. De fundering zal bestaan uit betonpoeren en strokenfundering. De aanleg van de fundering gaat gepaard met graafwerkzaamheden. Op basis van een bureauonderzoek uitgevoerd door Libau (De Jong 2016a) blijkt dat het erf van de Korenhornsterweg 2 te Godlinze mogelijk al vanaf de late middeleeuwen bewoond is en bovendien overlapt met een dijk uit de twaalfde eeuw. Verder is in het bureauonderzoek is geconstateerd dat de sloopwerkzaamheden zonder archeologische begeleiding kunnen worden uitgevoerd, omdat de bodem ter plekke van de oude schuur is verstoord. De geplande nieuwbouw is echter groter dan de omvang van de gesloopte schuur. Deze strekt zich circa veertien meter verder noordelijker uit dan de oude schuur. De graafwerkzaamheden buiten de contouren van de oude schuur, zouden de vermoede onverstoorde bodem verstoren, waardoor archeologische waarden verstoord of vernietigd konden worden. De gemeente Delfzijl heeft daarom besloten deze graafwerkzaamheden onder archeologische begeleiding te laten plaatsvinden. De begeleiding is onder protocol opgraven uitgevoerd. Dit wil zeggen dat eventuele archeologische resten direct volledig kunnen worden onderzocht en verzameld zodat de werkzaamheden er zo min mogelijk onder lijden. Voor deze archeologische begeleiding onder protocol opgraven is door Libau een Programma van Eisen (PvE) opgesteld (De Jong 2016b), door mevr. E. van Joolen voor de gemeente Delfzijl is goedgekeurd. Het onderzoek is uitgevoerd op basis van dat PvE en de Kwaliteitnorm Nederlandse Archeologie (KNA) 3.3. Het doel van de archeologische begeleiding onder protocol opgraven was het documenteren en registreren van de in het plangebied aanwezige archeologische waarden met betrekking tot de boerderijplaat uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd, de Fiveldijk uit de twaalfde eeuw en mogelijk ook resten van bewoning op de onbedijkte kwelderwal. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van een mogelijke verstoring van archeologische resten en is derhalve niet in een specifiek wetenschappelijk onderzoekskader uitgevoerd. Het onderzoek zou een bijdrage kunnen leveren aan onderzoeksvragen uit de Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA) 2.0. Bijvoorbeeld aan vraag 19 In hoeverre beïnvloedden reeds aanwezige antropogene structuren de verdere inrichting en ontwikkeling van cultuurlandschappen? en aan vraag 49 Wat zijn de verschijningsvormen en sociaaleconomische context van agrarische specialisatie?. Het veldwerk is uitgevoerd op 18 mei 2016 door dhr. J.B. Veenstra MA (senior archeoloog). In het Programma van Eisen (De Jong 2016b) zijn de volgende onderzoeksvragen voor de archeologische begeleiding geformuleerd: 1. Wat is de omvang, aard en datering van de archeologische resten in het plangebied? 2. Wat is de gaafheid en conserveringsgraad van deze resten? 3. Wat voor informatie geven deze resten over de bewoning van de historische 1

8 boerderijplaats? 4. Liggen binnen het plangebied resten van de 12de-eeuwse dijk of eraan gerelateerde resten? Zo ja: -Waaruit bestaan deze resten? -Wat voor informatie geven de resten over de constructie van de dijk? -Kan worden vastgesteld of het erf op (of aan) de dijk is aangelegd of dat de dijk rondom een al bestaand erf is aangelegd? 5. Komen binnen het plangebied aanwijzingen voor bewoning op de onbedijkte kwelderwal voor (ijzertijd, Romeinse tijd en/of vroege middeleeuwen)? Zo ja: -Waaruit bestaan deze resten? -Wat is de aard, datering en spreiding ervan? 1.1 Ligging van het plangebied Het plangebied ligt circa 400 meter ten noorden van de dorpskern van Godlinze, aan de Korenhornsterweg (zie Figuur 1). Figuur 1. Godlinze, Korenhornsterweg 2, Topografische kaart van de onderzoekslocatie. Het plangebied wordt door een rode pijl aangeduid en is rood omlijnd. Langs de rand zijn coördinaten in RD weergegeven (bron: 2

9 2. Bureauonderzoek Voor dit hoofdstuk is gebruik gemaakt van de gegevens genoemd in het Programma van Eisen en door Libau uitgevoerde bureauonderzoek (De Jong 2016a en b). In Appendix I staat een lijst weergegeven met de verschillende archeologische perioden op chronologische volgorde met datering. De gebruikte bronnen voor dit hoofdstuk zijn opgenomen aan het einde van dit rapport. 2.1 Fysische geografie Het plangebied ligt ten noorden van Godlinze in het wierdenlandschap van Oost-Fivelingo en ligt op dezelfde kwelderwal waarop ook de dorpen Godlinze en Spijk zijn gelegen. De wierden Godlinze en Spijk ontstonden in de ijzertijd. Ten westen van de kwelderwal ligt de zeeboezemvlakte van de voormalige Fivelboezem. Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is de loop van de kwelderwal herkenbaar aan de iets hogere ligging ten opzichte van de omgeving; vooral ten opzichte van de ten oosten ervan gelegen getijafzettingsvlakte. Ter plaatse van Korenhornsterweg 2 lijkt geen (huis)wierde aanwezig te zijn. De Fivelboezem is, doordat deze langer in open verbinding met zee stond, vrijwel even hoog opgeslibd geraakt als de (bedijkte) kwelderwal. Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen (Snijders 1985) is aangegeven dat langs de westelijke rand van de kwelderwal een dijk is aangelegd. De dijk is in de 12de eeuw aangelegd ter bescherming tegen de Fivelboezem. Deze dijk overlapt met het erf van Korenhornsterweg 2. Het dijktracé van de 12de-eeuwse Fiveldijk is tegenwoordig niet meer als hoogte herkenbaar. De bodemkaart (Stiboka 1985) geeft aan dat in het plangebied kalkarme poldervaaggronden bestaande uit lichte zavel aanwezig zijn (code Mn15C). 2.2 Archeologie Op de kwelderwal waarop ook het plangebied gelegen is, bevinden zich de bovengenoemde wierden Godlinze (AMK-terreinen 365, t/m en t/m 11771) en Spijk. Niet alleen de kwelderwal maar ook de naastgelegen kweldervlakte was vanaf de ijzertijd geschikt voor bewoning (althans na ophoging tot wierde). Hier ligt de wierde Losdorp (AMK-terreinen 5616 en 5622). Daarnaast ligt in de omgeving van het plangebied een onverhoogde vlaknederzetting die in de Romeinse tijd verlaten werd en vervolgens met klei overslibt is geraakt (AMK-terrein 7011). Gedurende de laat Romeinse tijd en het begin van de vroege middeleeuwen raakte de omgeving (grotendeels) verlaten. Vanaf de vroege middeleeuwen nam de bevolking opnieuw toe en werden nieuwe wierden opgeworpen. Op de Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Delfzijl (Molema et al., 2013) is aangegeven dat het plangebied binnen een historische boerderijplaats ligt. Zeer waarschijnlijk was hier vanaf de late middeleeuwen een boerderij aanwezig. De vondst van kogelpotaardewerk duidt hierop (Miedema 1990, cat.nr. 7FN79). Voor de omgeving ervan is een hoge verwachting voor archeologische resten aan de orde. 2.3 Historische geografie De oude boerderij is weergegeven op de kadastrale minuut uit 1826 (zie Figuur 2). De boerderij bestond toen al geruime tijd, de eigenaren en gebruikers ervan zijn vanaf 1687 bekend (De Boer et al., 1996). Waarschijnlijk was hier vanaf de late middeleeuwen een 3

10 boerderij aanwezig. Het is vooralsnog niet duidelijk of het erf op of aan de verhoging van de twaalfde- eeuwse dijk is aangelegd of dat hier al een erf aanwezig was dat vervolgens binnendijks is komen te liggen. Zowel het AHN als historische kaarten geven hierover geen uitsluitsel. Figuur Godlinze, Korenhornsterweg 2: Het plangebied, aangewezen door een zwarte pijl, op de kadastraal minuutplan uit 1826 (bron: HISgis). Archeologische verwachting Aard en ouderdom van de vindplaats(en) De vindplaats betreft een historische boerderijplaats die vanaf de late middeleeuwen moet hebben bestaan en op of aan een twaalfde-eeuwse dijk ligt. In het plangebied bestaat kans op archeologische resten gerelateerd aan de bewoning van de boerderij uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd (zoals funderingsresten, paalgaten, waterputten, afvalkuilen, grachtvullingen, beerputten). De exacte ligging van de dijk ten opzichte van het erf is niet bekend. De kans bestaat dat dijkresten of aan dijkaanleg gerelateerde archeologische resten in het plangebied aanwezig zijn. Aangezien de kwelderwal al in de (loop van de) ijzertijd bewoonbaar was, is ook rekening te houden met nederzettingsresten uit de ijzertijd en Romeinse tijd (zoals paalgaten, waterputten etc.). Begrenzing en oppervlakte van de vindplaats(en) Het exacte oppervlak van de vindplaats is onbekend, maar vermoedelijk gelijk aan het historische erf (vergelijk met de weergave op de kadastrale minuut). Het gehele plangebied ligt binnen het oude erf. 4

11 Structuren en sporen Nederzettingsresten gerelateerd aan het historische erf en mogelijk ook aan bewoning op de kwelderwal voorafgaand aan de bedijking. Hierbij is te denken aan funderingsresten, paalgaten, waterputten, afvalkuilen, beerputten, greppels, etc.). Het voorkomen van dijkophogingen of aan dijkaanleg gerelateerde sporen is niet uit te sluiten. Anorganische artefacten Aardewerk, bouwmateriaal, glas, metaal en steen. Organische artefacten Hout, leer, textiel, ivoor, been en hoorn. Archeologische stratigrafie en diepte van de vondstenlagen Binnen het erf kunnen vanaf 30 cm onder maaiveld bewoningssporen voorkomen. Plaatselijk reiken deze tot 70 cm onder maaiveld (Miedema, 1990). Het is onbekend op welke locatie binnen het erf deze diepten zijn vastgesteld. Binnen het plangebied is de bodem gedeeltelijk verstoord door de bouw en sloop van de 20ste-eeuwse schuur. Onder en naast de verstoringen worden archeologische resten verwacht. Gaafheid en conservering De bodem binnen het plangebied is gedeeltelijk verstoord door de voormalige bebouwing. Naar verwachting beperkt de verstoring zich voornamelijk tot de locatie van de muren. Buiten de verstoringen (eronder en ernaast) worden intacte archeologische resten verwacht. Anorganische resten, ook metaal blijven over het algemeen redelijk tot goed bewaard in kleigrond. Ook organische resten blijven doorgaans redelijk goed bewaard in kleigrond of zijn in gecalcineerde of verkoolde toestand of in natte context bewaard gebleven. 5

12 3. Veldonderzoek 3.1 Werkwijze Het onderzoek is uitgevoerd conform het PvE en de richtlijnen van de KNA versie 3.3. Voorafgaande aan de graafwerkzaamheden, zijn met de uitvoerende aannemer (tevens opdrachtgever) en diens kraanmachinist afspraken gemaakt over de te volgen werkwijze. Enkel van de noordelijke veertien meter van de te bouwen schuur dienden de graafwerkzaamheden archeologisch begeleid te worden. Omdat gefundeerd wordt op poeren en in het onderzoeksgebied geen kelder wordt aangelegd, hoefden enkel graafwerkzaamheden uitgevoerd te worden op de plek van de toekomstige buitenwand en één binnenwand van de te bouwen schuur (zie Figuur 4). Binnen deze sleuf worden de poeren geplaatst. Er is laagsgewijs verdiept, indien archeologische resten gevonden zouden worden kon er voldoende tijd ter beschikking worden gesteld om deze resten te documenteren. De graafwerkzaamheden zijn uitgevoerd door een graafmachine met een gesloten bak met een recht snijvlak en zijn op aanwijzingen van de aanwezige senior-archeoloog uitgevoerd. Er is een goed leesbaar archeologisch vlak aangelegd, dat is gecontroleerd op de aanwezigheid van archeologische resten en sporen. Deze bleken niet aanwezig. De locatie van het aangelegde vlak en profielen zijn aangegeven op een overzichtstekening (zie Figuur 5). De NAP-hoogten van het vlak zijn bepaald. Op twee plekken is een profiel gedocumenteerd over een breedte van twee meter (zie Figuur 5). Figuur 3. Godlinze, Korenhornsterweg 2: Het plangebied voorafgaand aan de graafwerkzaamheden. 6

13 Figuur 4. Godlinze, Korenhornsterweg 2: Ontwerptekening van de te bouwen schuur, met in de wanden de locaties van de poeren (zwarte vierkanten). Rood omlijnd is het gedeelte dat archeologisch begeleid is. 7

14 4. Resultaten van het onderzoek Bij aankomst aan de Korenhornsterweg 2 bleek in het plangebied een hoogteverschil aanwezig dat in noordelijke richting opliep. Het huidige woonhuis ligt op het hoogste deel. De locatie van de archeologische begeleiding bevond zich in het laagst gelegen deel. Tijdens het ontgraven van de sleuf voor de poeren, bleek al snel dat het plangebied tot de maximale ontgravingsdiepte (0,9 meter) verstoord was. Tot op de maximale ontgravingsdiepte bleek recent puin, mortel en plastic aanwezig (zie Figuur 6 en 7). Op basis hiervan kan geconcludeerd worden dat de bodem in de twintigste eeuw verstoord moet zijn geraakt, mogelijk tijdens de afbraak van een eerdere schuur. De twee gedocumenteerde profielen vertonen een verstoorde bodemopbouw, waarbij de onderste laag wordt gevormd door een grijs pakket klei met ook hierin recent baksteen, cement en incidenteel plastic. Mogelijk betreft deze laag de verstoorde top van de natuurlijke bodem. Al met al heeft de archeologische begeleiding geen sporen van archeologische waarde opgeleverd. Evenmin zijn vondsten gedaan van archeologische waarde. Indien in het plangebied archeologische resten van een laatmiddeleeuws erf aanwezig zijn, bevinden deze zich mogelijk in noordelijke richting, ter hoogte van het huidige woonhuis. Indien nog resten van het twaalfde-eeuwse dijklichaam aanwezig zijn, bevinden deze zich mogelijk iets verder in westelijke richting, op de plek waar deze aangegeven staat op de fysisch geografische kaart (Snijders 1985). Figuur 5. Godlinze, Korenhornsterweg 2: Vlaktekening met de hoogtes van het vlak en het maaiveldten opzichte van het NAP plus de locaties van de profielen. 8

15 Figuur 6. Godlinze, Korenhornsterweg 2: Detail van het vlak in het zuidwestelijk deel van de werkput. Zichtbaar is veel recent puin, dat tot in het vlak aanwezig is. Foto genomen in zuidelijke richting. 9

16 Figuur 7. Godlinze, Korenhornsterweg 2: Profiel 2, zichtbaar is puin en cement dat tot in de onderste laag aanwezig is. 10

17 5. Conclusie In opdracht van Kenders Bouw is in mei 2016 een archeologische begeleiding conform protocol opgraven uitgevoerd aan Korenhornsterweg 2 te Godlinze. De aanleiding voor het archeologisch onderzoek in het plangebied is de bouw van een nieuwe schuur. Uit het bureauonderzoek werd duidelijk dat in het plangebied mogelijk zowel het dijklichaam van een twaalfde-eeuwse dijk, als een laatmiddeleeuws erf aanwezig kon zijn. Tijdens het veldwerk bleek dat de bodem tot de maximale ontgravingsdiepte verstoord was, mogelijk door twintigste eeuwse sloopwerkzaamheden. De archeologische begeleiding heeft geen sporen van archeologische waarde opgeleverd. Evenmin zijn er archeologische vondsten gedaan. 5.1 Beantwoording onderzoeksvragen Alle onderzoeksvragen gaan uit van het aantreffen van resten van archeologische waarden. Aangezien deze niet zijn gevonden, kunnen de onderzoeksvragen niet worden beantwoord. 5.2 Advies Ondanks dat tijdens het onderzoek geen resten van archeologische waarde zijn gevonden, wil dit niet zeggen dat deze niet aanwezig zijn geweest. Eventuele archeologische resten van een laatmiddeleeuws erf kunnen gezien de relatief hogere ligging in het noordelijk deel van het plangebied aanwezig zijn. Indien nog resten van het twaalfde-eeuwse dijklichaam aanwezig zijn, zullen deze zich westelijk van de onderzochte werkput bevinden. Geadviseerd wordt om voorafgaand aan en/of tijdens toekomstige graafwerkzaamheden in het plangebied opnieuw archeologisch onderzoek uit te laten voeren. 11

18 Literatuur Boer, E. de, L.E. Bos & O.T. Mulder-Steenbrink, Het Bierumer Boerderijenboek. Een bijdrage tot de geschiedenis van noordoost-fivelingo. Drukkerij Actief Scheemda. Cultuurhistorische Waardenkaart Groningen. Provincie Groningen Jong, M. de, 2016a. Korenhornsterweg 2 te Godlinze. Een archeologisch bureauonderzoek. Libau Jong, M. de, 2016b. Programma van Eisen Archeologische Begeleiding (AB) Protocol Opgraven: Korenhornsterweg 2 te Godlinze. Libau Miedema, M., Oost-Fivelingo 250 v. C n. C. Archeologische kartering en beschrijving van 2100 jaar bewoning in Noordoost Groningen. Paleohistoria 32, pp Molema, J., A. Mennens-Van Zeist & M. de Jong, Herziening archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart gemeente Delfzijl. Libau, Groningen. Snijders, F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka, Wageningen (Toelichting gepubliceerd in 1986; kaartopname door A.E. Clingeborg et al.). Internet: Actueel Hoogtebestand Nederland ( Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geoinformatie en ICT.Archeologische Monumentenkaart (AMK). Centraal College van Deskundigen, Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.3. SIKB, Gouda. HISgis ( Kadaster (mijn.kadaster.nl). NOaA, Nationale Onderzoeksagenda Archeologie ( Topo Tijdreis (

19 Appendix I: Archeologische periode-indeling bronstijd: bronstijd vroeg: bronstijd midden: bronstijd midden A: bronstijd midden B: bronstijd laat: ijzertijd: ijzertijd vroeg: tot BP ijzertijd midden: BP ijzertijd laat: BP vc BP BP vc romeinse tijd: romeinse tijd vroeg: romeinse tijd vroeg A: romeinse tijd vroeg B: romeinse tijd midden: vc romeinse tijd midden A: vc romeinse tijd midden B: vc romeinse tijd laat: romeinse tijd laat A: romeinse tijd laat B: vc vc middeleeuwen: vc middeleeuwen vroeg: vc middeleeuwen vroeg A: vc middeleeuwen vroeg B: vc middeleeuwen vroeg C: vc middeleeuwen vroeg D: vc middeleeuwen laat: vc middeleeuwen laat A: middeleeuwen laat B: vc nieuwe tijd: vc nieuwe tijd A: vc nieuwe tijd B: vc nieuwe tijd C: vc Jonge Dryas: BP paleolithicum: paleolithicum vroeg: paleolithicum midden: paleolithicum laat: paleolithicum laat A: paleolithicum laat B: mesolithicum: mesolithicum vroeg: mesolithicum midden: mesolithicum laat: neolithicum: neolithicum vroeg: neolithicum vroeg A: neolithicum vroeg B: neolithicum midden: neolithicum midden A: neolithicum midden B: neolithicum laat: neolithicum laat A: neolithicum laat B: Weichselien Vroeg-Weichselien: BP Midden-Weichselien: BP Laat-Weichselien: BP vc.: nc: BP: vc vc vc 12 vc - 70 nc 12 vc - 25 nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc nc heden voor Christus na Christus Before Present; Present = 1950