Westerhornseweg 13 te Usquert (gemeente Eemsmond) Een Archeologisch Bureauonderzoek

Transcriptie

1 Westerhornseweg 13 te Usquert (gemeente Eemsmond) Een Archeologisch Bureauonderzoek Libau, 2 februari 2016 rapport 16-08

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: bevoegd gezag: opdrachtgever: Groningen Eemsmond Usquert Westerhornseweg 13 (Groote Kruisstee) gemeente Eemsmond gemeente Eemsmond centrumcoördinaten: / kaartblad: 3D onderzoeksmeldingsnummer: beheer documentatie: Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente Eemsmond en E- depot uitvoerder: Libau rapport: auteur: autorisatie: M. de Jong MA N. van der Mei telefoon: Libau, 2 februari 2016 rapport 16-08

3 Westerhornseweg 13 te Usquert (gemeente Eemsmond) Een Archeologisch Bureauonderzoek Aanleiding In opdracht van de gemeente Eemsmond, vertegenwoordigd door dhr. B. Moes, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor de locatie Westerhornseweg 13 te Usquert (zie figuur 1). Deze boerderij staat bekend onder de naam Groote Kruisstee. Het planvoornemen behelst de sloop en vervanging van een rijksmonumentale schuur wegens stormschade. In de bestaande schuur was een tamelijk nieuwe betonvloer aanwezig, deze wordt hergebruikt binnen de nieuwe schuur. De nieuwe schuur wordt echter haaks op de oude georiënteerd en veel groter van omvang. De nieuwbouw meet circa 56 m bij 28 m en wordt gefundeerd middels heipalen. De exacte funderingswijze en de omvang van de benodigde grondwerkzaamheden is nog niet bekend. Het gebied waar de ingrepen zijn beoogd, wordt in dit bureauonderzoek verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: Topografische kaart van Uquert en omgeving (opentopo.nl) waarop Westerhornseweg 13 is aangegeven met een zwarte pijl en het plangebied met een rood kader. In de inzet is een recente luchtfoto van het plangebied opgenomen (PDOK). Landschappelijke en aardkundige informatie Usquert behoort tot het zogeheten Hoogeland van Groningen. Het Hoogeland bestaat uit meerdere hoog opgeslibde, boogvormige kwelderwallen en tussenliggende kweldervlaktes. De oudste kwelders van het Hoogeland waren al in de late ijzertijd of vroeg-romeinse tijd bewoonbaar. Deze liggen op een boogvormige kwelderwal die vanaf Winsum via Baflo en Warffum naar Usquert loopt en vandaar uit weer zuidwaarts afbuigt naar Middelstum. Groote Kruisstee ligt iets ten zuiden van Usquert op deze kwelderwal. Vanaf het begin van de jaartelling ontwikkelde zich aan de noordoostzijde van deze kwelderboog een reeks west-oost georiënteerde kwelderruggen. De rivier de Fivel, die eertijds bij Uithuizen in zee uitmondde, werd daardoor steeds verder naar het oosten gedrukt. Libau, 2 februari 2016, rapport

4 Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen is aangegeven dat het plangebied op een langgerekte, van west naar oost lopende, kwelder- of oeverwalachtige vlakte ligt (code Mv9; zie bijlage Fysisch geografische kaart). In noordoostelijke richting zet deze zich voort in een hoger opgeslibde kwelderwal (code Mw1). Langs de gehele noordzijde van de kwelderwal is in de late middeleeuwen een dijk aangelegd. Ten noorden van de kwelderwal ligt een (voormalige) aanwasvlakte (code Mv3), waarbinnen relatief hoger en relatief lager gelegen gebieden zijn aangegeven. Ten zuiden van de kwelderwal zijn een kwelderflank (code Mv8) en getij-afzettingsvlakte (codes Mv1 en Mv2) weergegeven. In de omgeving van het plangebied komen meerdere wierden voor. Het plangebied ligt op dezelfde kwelderwal als onder andere de wierden Usquert en Wadwerd. De bodem in het plangebied bestaat uit kalkarme poldervaaggronden, bestaande uit lichte zavel (code Mn15C; zie bijlage Bodemkaart). Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is de hogere ligging van de kwelderwal duidelijk te herkennen (zie figuur 2). De wierden Usquert, Wadwerd en de gedeeltelijk afgegraven wierde t Klooster Wijtwerd vallen op door hun (deels) hogere ligging. Ook Groote Kruisstee is beduidend hoger gelegen dan de directe omgeving. Vermoedelijk betreft het erf in oorsprong een huiswierde. Figuur 2: Hoogteverschillen in en rondom Usquert (AHN2; nationaalgeoregister.nl). Westerhornseweg 13 is aangegeven met een pijl; het plangebied is aangegeven met een zwart kader. Archeologische informatie Groote Kruisstee is geregistreerd op de Archeologische Monumentenkaart (AMK-terrein 5770; zie bijlage: Kaart archeologie). Kruisstee was in de late middeleeuwen een kloostervoorwerk dat aanvankelijk eigendom van de proosdij te Usquert was. Voor 1480 werd de eigendom overgenomen door het benedictijner klooster te Rottum (Bierema, 2002: boerderij 71; HisGIS). Waarschijnlijk was Groote Kruisstee een steenhuis (Formsma et al., 1973: p. 437) en zeker is dat in de 15 de eeuw een huis met schuur aanwezig was (Bierema et al., 2002: p. 202). Het oudste deel van de huidige boerderij stamt uit de 16 de eeuw (zie bijlage: Uitgebreide rapportage monumenten). Volgens Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG) zou het oudste deel van de bebouwing al in 1380 aanwezig zijn geweest. Libau, 2 februari 2016, rapport

5 De overige geregistreerde terreinen in de omgeving van het plangebied betreffen de wierden Usquert (AMKterrein 5068), Helwerd (AMK-terrein 5062), t Klooster Wijtwerd (AMK-terrein 10299) en een wierde aan de Streeksterweg (AMK-terreinen 459 en 1091) uit de (late) ijzertijd. Op de wierde t Klooster Wijtwerd is in de late middeleeuwen een Johannieter nonnenklooster gevestigd. De wierde Wadwerd stamt in oorsprong uit de Romeinse tijd, erlangs loopt een laatmiddeleeuwse dijk (AMK-terreinen 5066 en 14886). Te Wadwerd is een vroegmiddeleeuws wapengraf aangetroffen. De overige terreinen betreffen middeleeuwse (huis)wierden (AMKterreinen 5772 en 14888), op twee ervan bevindt zich een kloostervoorwerk (AMK-terreinen 5766 en 5767) en op één ervan een borg (AMK-terrein 5067). Op de archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Eemsmond (RAAP 2008; Libau, 2015) is Groote Kruisstee weergegeven als AMK-terrein en als historische boerderijplaats. Bij het erf zijn tevens twee aandachtspunten aangegeven, namelijk een vijver of mogelijke viskenij en een gebouw. Beiden zijn overgenomen van de kadastrale minuut uit het begin van de 19 de eeuw. Het gebouw overlapt mogelijk met het plangebied. Voor de omgeving van Groote Kruisstee is een hoge verwachting op de aanwezigheid van archeologische resten aan de orde (zie figuur 3). Het plangebied overlapt iets met het AMK-terrein en de oude boerderijplaats, maar ligt voornamelijk binnen het gebied met de aanduiding hoge verwachting. Vanwege de ouderdom van het erf is in 2011 een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd in het kader van de geplande baggerwerkzaamheden van de oude omgrachting (onderzoeksmelding 48244; De Jong, ). Destijds is geadviseerd de werkzaamheden te laten begeleiden door een archeoloog. Het is niet duidelijk of dit inmiddels is uitgevoerd (er is geen veldonderzoek aangemeld in de database Archis). Figuur 3: Plangebied Westerhornseweg 13 te Usquert op de Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart van de gemeente Eemsmond (Libau, 2015; naar RAAP 2008). Het plangebied is aangegeven met een zwarte pijl. Historische geografie Op de kadastrale minuut (gemeente Usquert, sectie D1) uit 1828 valt op dat het voorhuis kruisvormig is. Mogelijk is de naam Kruisstee hieraan ontleend. De boerderij is omringd door een brede gracht. De omgrachting loopt door tot aan het uiteinde van de schuur. Het is mogelijk dat indertijd een klein deel van de omgrachting gedempt is om ruimte te kunnen bieden aan de schuur. Buiten de omgrachting zijn twee schuren of bijgebouwen weergegeven (zie figuur 4). Beide overlappen voor een klein deel met het westelijk deel van het plangebied. De 1 Een deel van de informatie in het onderhavige bureauonderzoek is hieruit overgenomen. Libau, 2 februari 2016, rapport

6 rest van het plangebied was destijds in gebruik als moestuin en weiland. Het plangebied ligt parallel aan de toenmalige en huidige oprit (zie figuur 4). Op een kaart uit 1694 was deze oprit al aanwezig, erlangs is een bomenrij aangegeven (Bierema et al., 2002: p. 204). De huidige schuur is in 1841 gebouwd (Bierema et al., 2002: p. 202). Desondanks zijn op kaarten uit het midden van de 19 de eeuw (Topografische Militaire Kaart 1853 en 1864; De Jong, 2011) geen duidelijke veranderingen te zien ten opzichte van de kadastrale minuut. Op de Bonnekaart uit 1914 (Grote Historische Atlas ) is de bestaande, te vervangen, schuur wel duidelijk weergegeven (zie figuur 5). Sindsdien is geen bebouwing aan het erf toegevoegd (zie figuur 1). Figuur 4: Westerhornseweg 13 te Usquert op de kadastrale minuut uit 1828 (HisGIS), met in de inzet een uitsnede uit het oorspronkelijke kaartblad (Usquert D1). Het plangebied ligt binnen de zwarte omlijning. Overweging en advies Groote Kruisstee was in de late middeleeuwen een kloosterboerderij en is daarvoor mogelijk ook een steenhuis geweest. Het erf is geregistreerd op de Archeologische Monumentenkaart (AMK-terrein 5770). Gezien de verhoogde ligging van het erf betreft het waarschijnlijk tevens een huiswierde. Deze is echter van onbekende ouderdom. De kwelderwal waarop het plangebied ligt was al in de (late) ijzertijd bewoonbaar. Het plangebied overlapt voor een klein deel met het als AMK-terrein geregistreerde erf. In het plangebied bestaat daarom voornamelijk kans op archeologische resten die gerelateerd zijn aan de bewoning op het oude erf en de vermoede huiswierde. De kans op bewoningsstructuren zelf wordt binnen het plangebied klein geacht vanwege de directe nabijheid tot het oude erf; deze hebben zich immers binnen het omgrachte erf bevonden. Het voorkomen van archeologische resten ouder dan de middeleeuwen is niet op voorhand uit te sluiten, maar de kans daarop is klein. In het westen overlapt het plangebied met de bestaande schuur en mogelijk ook met de voorganger ervan die op de kadastrale minuut is aangegeven. De bodem zal hier iets verstoord zijn geraakt door de historische Libau, 2 februari 2016, rapport

7 bouwwerkzaamheden. De eventuele resten van de oude schuur bevinden zich ter plaatse van de te behouden en hergebruiken betonvloer die recentelijk in de bestaande schuur is aangelegd. Indien de bestaande, te vervangen, schuur alleen boven maaiveld gesloopt wordt zal dit geen bodemverstoring veroorzaken. Binnen het AMK-terrein zullen dan geen andere bodemingrepen plaatsvinden dan de bouw van de muren van de nieuwe schuur. Als dit door middel van smalle funderingssleuven gebeurt blijft de bodemverstoring beperkt. In het overig deel van het plangebied zal de nieuwbouw meer ingrijpende bodemverstoring veroorzaken. Dit deel van het plangebied ligt echter op grotere afstand van het oude erf en heeft waarschijnlijk altijd deel uitgemaakt van wei- en/of bouwland. De kans op de aanwezigheid van archeologische resten is daardoor aanmerkelijk kleiner. Archeologisch vervolgonderzoek wordt daarom niet noodzakelijk geacht. Mochten tijdens de werkzaamheden onverhoopt toch archeologische resten aan het licht komen, dan geldt krachtens de Monumentenwet (1988) een meldingsplicht. Sporen en vondsten dienen zo spoedig mogelijk te worden gemeld bij de gemeente Eemsmond en bij Libau. Libau kan vervolgens zorg dragen voor de bij het rijk verplichte melding. Figuur 5: Westerhornseweg 13 te Usquert op de Bonnekaart uit 1914 (Grote historische atlas ). De ligging van het plangebied is aangegeven met een blauwe cirkel. Libau, 2 februari 2016, rapport

8 Bijlagen: - Fysisch geografische kaart; - Bodemkaart; - Kaart archeologie - Uitgebreide rapportage monumenten. Libau, 2 februari 2016, rapport

9 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland ( nationaalgeoregister.nl). Archeologische Monumentenkaart. Archis (Archeologisch Informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed). BAG, Basisregistraties Adressen en Gebouwen ( Bing Maps ( recente luchtfoto s. Bierema, T.B., J. de Boer & R. van der Tuuk (red.), Boerderijen op het Hogeland. Stichting Boerderijenboek Het Hogeland, Oudeschip. Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Cultuurhistorische Waardenkaart Groningen. Provincie Groningen Grote Historische topografische Atlas Groningen ± , schaal 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. Grote Historische Atlas van Nederland, 1: Deel 2: Noord-Nederland Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen. HisGIS Groningen ( Jong, M. de, Het uitbaggeren van de gracht van twee boerderijen te Usquert en Uithuizen (gemeente Eemsmond). Een archeologisch bureauonderzoek. Libau Libau, Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart gemeente Eemsmond. PDOK, Publieke Dienstverlening op de Kaart. RAAP Regio Noord Groningen, Gemeenten De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer, Loppersum, Eemsmond, Appingedam en Delfzijl. Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart. RAAP-rapport Schroor, M., De Atlas der Provincielanden van Groningen ( ). REGIO-Project Uitgevers, Groningen. Schroor, M De Atlas der Stadslanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M & J. Meijering, Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders, F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka Wageningen. Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. Libau, 2 februari 2016, rapport

10 Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot C C C v.chr C C v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr heden n.chr n.chr heden Libau, 2 februari 2016, rapport

11

12

13

14 Uitgebreide Rapportage Monumenten Monumentnr: CMA-nr: Status: Toponiem: Plaats: Gemeente: Provincie: Coördinaten: Terreinbeheerder: D Terrein van hoge archeologische waarde GROOTE KRUISSTEE Usquert Eemsmond Groningen / Niet van toepassing Oppervlakte: m2 Complexen Complextype Begindatering Einddatering Klooster(complex) Middeleeuwen laat Nieuwe tijd Beschrijving Terrein met resten van kloostervoorwerk bij het klooster Rottum, mogelijk ook een steenhuis. Situatie 2000: verhoogde boerderijplaats, 16de eeuws voorhuis, deels omgracht. Veldcontrole juli 1971 ROB (R. Klok). Veldcontrole april 2000 RAAP (J. Molema). Documentatie Type: Beheerder: Toelichting: Type: Beheerder: Toelichting: Type: Beheerder: Toelichting: Type: Beheerder: Toelichting: Type: Beheerder: Toelichting: Kaart Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek topografische kaart 1: met terreinaanduiding Foto Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek zw, zie cardbox Krantenartikel Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek dd NvhN Kaart Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek kadasterkaart Verslag Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek kopie verslag veldwerk Literatuur FORMSMA,W.J., LUITJENS-DIJVED SOL,R.A. & PATHUIS,A. 1973, in: De Ommelander borgen en steenhuizen (p.437) 1 van 1