Slootdempingen Maarhuizerweg te Baflo, gemeente Winsum Een Archeologisch Bureauonderzoek

Transcriptie

1 Slootdempingen Maarhuizerweg te Baflo, gemeente Winsum Een Archeologisch Bureauonderzoek Libau, 24 augustus 2016 rapport

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: bevoegd gezag: opdrachtgever: Groningen Winsum Baflo Maarhuizerweg gemeente Winsum Noordelijke Rentmeesters BV centrumcoördinaten: / kaartblad: 07A onderzoekmeldingsnummer: beheer documentatie uitvoerder: Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente Winsum en E-depot Libau rapportnummer: auteur autorisatie I. van der Velde MA N. van der Mei telefoon: info@libau.nl Libau, 24 augustus 2016 rapport

3 Slootdempingen Maarhuizerweg te Baflo, gemeente Winsum Een Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van Noordelijke Rentmeesters BV, vertegenwoordigd door dhr. M. Pijlman, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor de locatie Maarhuizerweg te Baflo (zie figuur 1). Aanleiding voor het onderzoek is het voornemen tot het dempen van sloten binnen een blok percelen ten noorden van de Maarhuizerweg. Het gebied waar de ingrepen zijn beoogd, wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: Topografische kaart waarop de ligging van het plangebied ten noorden van de Maarhuizerweg te Baflo is aangegeven met een rood kader. In de inzet een recente luchtfoto (PDOK) is de locatie van de te dempen sloten eveneens aangeduid met een rood kader. Landschappelijke en aardkundige informatie Het plangebied is gelegen ten westen van het wierdedorp Baflo, in de regio Halfambt. Direct ten noorden van het plangebied loopt de Eenrumerweg evenals het kanaal Baflo-Mensingeweer. Ten zuiden van het plangebied loopt de Maarhuizerweg. De oudste bewoning op de kwelders van het Halfambt begint in de ijzertijd. Men vestigde zich bij voorkeur op de hogere kwelder- en oeverwallen langs getijdenrivieren, kreken en prielen. In de loop van de ijzertijd werd het vanwege het stijgen van de zeespiegel nodig om woonplaatsen op te hogen waardoor wierden ontstonden. Deze wierden boden bescherming tegen het zeewater. Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen is te zien dat het plangebied is gelegen op een kwelder-/oeverwalachtige vlakte (code Mv9; zie bijlage Fysisch geografische kaart). Het uiterste zuiden van het plangebied ligt op een kwelderflank (code Mv8). In het oosten van het plangebied is een wierde (code t) gelegen, evenals enkele kruinige percelen. Vrijwel alle overige wierden in de omgeving van het plangebied zijn eveneens op de kwelder-/oeverwalachtige vlakte gelegen. Zo bevindt zich direct aan de overzijde van de Maarhuizerweg een wierde. Ten westen en oosten van het plangebied zijn enkele grotere wierden gelegen, waaronder die van Baflo, Rasquert en Lutke Saaxum (zie bijlage Fysisch geografische kaart en figuur 1), waarvan de laatste twee voor een deel zijn afgegraven. Libau, 24 augustus 2016 rapport

4 De bodemkaart toont aan dat de bodem ter plaatse van het plangebied bestaat uit kalkarme poldervaaggronden met lichte zavel (code Mn25C; zie bijlage Bodemkaart). Verder is alleen Lutke Saaksum weergegeven als wierde. Op de kwelderflanken ten noorden en zuiden van het plangebied is sprake van kalkarme poldervaaggronden in zware zavel (code Mn25C). Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) is de hogere ligging van de kwelder-/oeverwalachtige vlakte waarop plangebied gelegen is goed zichtbaar (zie bijlage Hoogtekaart AHN2). Ook de wierde Baflo, de noordelijk daarvan gelegen wierde Rasquert en de nog intacte delen van de wierde Lutke Saaxum zijn goed te herkennen door hun hoge ligging. Direct naast de sloten in het oostelijke gedeelte van het plangebied is een huiswierde als duidelijke hoogte herkenbaar. De sloten ten noorden en oosten van deze huiswierde snijden een deel van de wierde zichtbaar af (zie bijlage AHN2-detailkaart). Verder zijn nog twee huiswierden herkenbaar ten zuiden van het plangebied, ter plaatse van de boerderijen Maarhuizerweg 2 en 3. Figuur 2: De archeologische beleidsadvieskaart van de gemeente Winsum (RAAP, 2008) met het plangebied in paars weergegeven. Acheologie Binnen en aangrenzend aan het plangebied liggen twee terreinen die geregistreerd staan op de Archeologische Monumentenkaart (AMK; AMK-terreinen 5314 en 6252). Het betreft een terrein met resten van de Saaksumborg uit de 16 de eeuw of eerder (AMK-terrein 6252; Formsma et al., 1987: pp ) en een middeleeuwse huiswierde (AMK-terrein 5314). Binnen het plangebied zijn geen vondstlocaties bekend (zie bijlage Kaart archeologie). In de omgeving van het plangebied ligt de wierde Lutke Saaksum die waarschijnlijk in de vroege middeleeuwen ontstond (AMK-terrein 5313) en een middeleeuwse huiswierde (AMK-terrein 5317). Bij bouwwerkzaamheden op de wierde van Lutke Saaksum zijn restanten aangetroffen van een middeleeuwse kerk en is in een woning op een diepte van circa -1 meter een intacte trechterbeker gevonden, die daar mogelijk secundair terecht is gekomen (vondstlocatie ). Ten noorden van het plangebied ligt een terrein met mogelijke resten van een laatmiddeleeuws kloostervoorwerk genaamd Westermeeden (AMK-terrein 6246). Ten oosten van het plangebied liggen de dorpswierde Baflo (AMK-terrein 5315) en de wierde Rasquert (AMK-terreinen 5252 en 6890). Beide wierden dateren uit de ijzertijd. Overige vondstlocaties hebben betrekking op bijbehorende AMK-terreinen. Dit geldt ook voor vondstlocatie die, ondanks de ligging buiten het AMK-terrein, tevens betrekking heeft op de wierde van Baflo. De archeologische beleidsadvieskaart van de gemeente Winsum geeft aan dat het plangebied in een gebied met een hoge archeologische verwachting ligt. Daarnaast grenzen, zoals hierboven besproken, twee AMK-terreinen aan het plangebied, waarvan één een borgterrein betreft. Uit de beleidsadvieskaart blijkt tevens dat er twee mogelijke vijvers en/of viskenijen gelegen zijn in het westelijke gedeelte van het plangebied. Ten noorden van het plangebied is de wierde van Lutke Saaksum opgenomen met bijbehorende AMK-terreinen. In de omgeving van Libau, 24 augustus 2016 rapport

5 het plangebied liggen meerdere historische boerderijplaatsen. De historische boerderijplaatsen die het meest nabij het plangebied gelegen zijn, zijn Maarhuizerweg 2 en 3 ten zuiden van het plangebied, en de twee boerderijen te Lutke Saaksum (zie figuur 2). Figuur 3: De kadastrale minuut (HisGIS), met het plangebied aangegeven met zwarte pijlen. Historische geografie Het merendeel van het plangebied was, evenals grote delen van de omgeving, in de late middeleeuwen in eigendom van het klooster te Selwerd (HisGIS). De noordelijk van het plangebied gelegen boerderij Westermei of Westermee (AMK-terrein 6246) behoorde echter volgens Boerma et al. (1992) tot het klooster van Warffum. De kloostergoederen werden in 1594 in beslag genomen door de stad en de provincie Groningen. In de 18 de eeuw zijn veel van deze landerijen opgetekend. Eind 20 ste eeuw zijn deze tekeningen in boekvorm uitgebracht (Schroor, 1996 en 1997). Onderhavig plangebied staat hier echter niet in beschreven. De blokverkaveling die zichtbaar is binnen het plangebied en omgeving is een van de kenmerken van (vroeg)middeleeuwse bewoning op wierden in het kleigebied, hetgeen vanwege de ligging nabij de vroegmiddeleeuwse wierde Lutke Saaksum aannemelijk is. Het is echter ook mogelijk dat de verkaveling in dit gebied samenhangt met ontginningen vanuit het kloostervoorwerk. Op de kadastrale minuut (gemeente Baflo, sectie E2) uit het begin van de 19 de eeuw (gekarteerd tussen 1811 en 1832) is de huidige verkaveling van het plangebied in grote lijnen reeds herkenbaar. De landerijen rondom het plangebied waren destijds in gebruik als weiland (lichtgroen) en bouwland (beige). Ook het terrein van de Saaksumborg is duidelijk herkenbaar en heeft enkel in het zuidelijke gedeelte van het terrein bebouwing (rood). De borg werd voor 1606 en mogelijk zelfs voor 1567 gebouwd als heerd. Van 1601 tot 1719 was de Saaksumborg in bezit van de familie Van Deest. Om die reden wordt het huis op kaarten uit het midden van de 17 de eeuw dan ook aangeduid met De Eest, D Eest en Deest. In een akte uit 1672 is pas sprake van de naam Saaksumborg. In 1785 werd de borg gesloopt. Het schathuis bleef staan en was in 1806 in gebruik door Hindrik Mindelts als boerderij. Het schathuis bleef tot de sloop in 1972 in gebruik (Formsma et al., 1987). Ook de mogelijke vijvers en/of viskenijen zoals weergegeven op de beleidsadvieskaart van de gemeente Winsum (zie figuur 2) zijn herkenbaar op de kadastrale minuut. In het weiland tussen de zuidelijke sloten is nog een cirkelvormige mogelijke watervoorziening zichtbaar. De huiswierde in het oosten van het plangebied is daarentegen niet herkenbaar op de kadastrale minuut (zie figuur 3). Wel is in het pad (oranje) dat destijds noordelijk van de huiswierde liep een bocht herkenbaar die zeer waarschijnlijk de noordgrens van de huiswierde vormde. Tegenwoordig ligt hier een rechte sloot (zie figuur 1). Op basis hiervan kan worden verwacht dat er zich resten van de wierde in de sloot(talud) bevinden. Het kanaal Baflo-Mensingeweer is begin 19 de eeuw nog een tocht. In 1860 wordt deze vergraven tot het huidige kanaal (Formsma et al., 1987). Libau, 24 augustus 2016 rapport

6 In de Grote Historische Atlas van Nederland staat de Saaxumborg wederom aangegeven maar de huiswierde niet. Ook de mogelijke vijvers en/of viskenijen en de cirkelvormige watervoorziening in het zuiden van het plangebied worden niet aangegeven. Wel wordt duidelijk dat de paden die ook op de kadastrale minuut gekarteerd zijn, singels betreffen. Het noordelijke gedeelte van de borg staat daar aangegeven als boomgaard. De Grote Historische Topografische Atlas Groningen ± (verkend in 1905) geeft dezelfde situatie in het plangebied weer als de Grote Historische Atlas van Nederland Het plangebied en naastgelegen landerijen zijn heden ten dage nog steeds in agrarisch gebruik (zie inzet figuur 1). Overweging en advies Het plangebied ligt op een kwelder-/oeverwalachtige vlakte die vanaf de ijzertijd bewoond werd en waarop de wierden Lutke Saaxum, Baflo en Rasquert liggen. De blokverkaveling die binnen het plangebied en omgeving zichtbaar is, is een van de kenmerken voor een gebied met (vroeg)middeleeuwse bewoning op wierden. Binnen en aangrenzend aan het plangebied komen een middeleeuwse huiswierde (AMK-terrein 5314), een voormalig borgterrein (AMK-terrein 6252) en twee mogelijke vijvers en/of viskenijen voor. Verder is het plangebied gelegen binnen een gebied met een hoge archeologische verwachting. Langs het merendeel van de sloten binnen het plangebied hebben in het verleden paden/singels gelopen die bij de huiswierde en het borgterrein hoorden. De sloten binnen het plangebied maken deel uit van de oude landschapsinrichting die onlosmakelijk is verbonden met het borgterrein en de huiswierde. Het dempen van de sloten leidt tot aantasting van deze cultuurhistorisch waardevolle landinrichting. Gezien de huiswierde iets is afgesneden door de aangrenzende sloten, zal de wierde bij het dempen van sloten verder aangetast worden. Tevens zal de huiswierde in het geval dat de sloten gedempt worden in het midden van het kavel komen te liggen. Hierdoor zal de wierde bij bewerking van het land sneller eroderen dan met de huidige ligging in een hoek van de kavel het geval is. Daarnaast wijst Libau erop dat de sloten deel uitmaken van de oorspronkelijke (vroeg)middeleeuwse verkaveling. Demping van de sloten leidt tot ernstige aantasting van het cultuurhistorisch waardevolle verkavelingspatroon. Derhalve is Libau van mening dat demping vanuit cultuurhistorisch en archeologisch oogpunt zeer onwenselijk is. Wanneer de werkzaamheden onvermijdelijk zijn mag dit niet leiden tot aantasting van het aanwezige reliëf en dient archeologisch onderzoek plaats te vinden. Voor een desbetreffend archeologisch onderzoek is een door de bevoegde overheid goedgekeurd Programma van Eisen (PvE) benodigd. Bijlagen: - Fysisch geografische kaart; - Bodemkaart; - Hoogtekaart AHN2; - AHN2-detailkaart; - Kaart archeologie. Libau, 24 augustus 2016 rapport

7 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland ( Archeologische Monumentenkaart (AMK) van de provincie Groningen. Archeologisch Informatie Systeem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Archeologische verwachtingskaart en beleidskaart, Regio Noord-Groningen. Beek, J.L. & P.C. Vos, Regio Noord Groningen, Gemeenten De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer, Loppersum, Eemsmond, Appingedam en Delfzijl. Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart. RAAP-rapport Boerma, G., A.F. Kruizenga, R. van der Tuuk (red.), Boerderijen in het Halfambt. Wolters- Noordhoff/Forsten, Groningen. Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Cultuurhistorische Waardenkaart Groningen. Provincie Groningen Formsma, W.J., R.A. Luitjens - Dijkveld Stol & A. Pathuis, 1987 (tweede, herziene druk). De Ommelander borgen en steenhuizen. Van Gorcum, Assen/Maastricht. Grote Historische Atlas van Nederland, 1: Deel 2: Noord-Nederland Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen. Grote Historische Topografische Atlas Groningen ± , schaal 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem ( Opentopo ( PDOK, Publieke Dienstverlening op de Kaart ( Schroor, M., De atlas der Provincielanden van Groningen ( ). REGIO-Project Uitgevers, Groningen. Schroor, M., De atlas der Stadslanden van Groningen ( ). REGIO-Project Uitgevers, Groningen. Schroor, M & J. Meijering, Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders. F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka Wageningen. Topografische atlas Groningen 1: ANWB bv, Den Haag. Libau, 24 augustus 2016 rapport

8 Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot C C C v.chr C C v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr heden n.chr n.chr heden Libau, 24 augustus 2016 rapport

9

10

11

12

13