Bedrijfsverplaatsing Nieuwlandseweg (westzijde) Midwolda (gemeente Oldambt) Een Archeologisch Bureauonderzoek

Transcriptie

1 Bedrijfsverplaatsing Nieuwlandseweg (westzijde) Midwolda (gemeente Oldambt) Een Archeologisch Bureauonderzoek

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: bevoegd gezag: opdrachtgever: Groningen Oldambt Midwolda Nieuwlandseweg (westzijde) gemeente Oldambt gemeente Oldambt centrumcoördinaat: / kaartblad: 8C OM-nummer: beheer documentatie: uitvoerder: auteur : autorisatie : Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente Oldambt en E-depot Libau mw. N. van der Mei drs. J. Molema telefoon: fax: info@libau.nl

3 Bedrijfsverplaatsing Nieuwlandseweg (westzijde) te Midwolda (gemeente Oldambt) Een Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Oldambt, vertegenwoordigd door dhr. H. Huisman, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een locatie aan de Nieuwlandseweg ten noorden van Midwolda (zie figuur 1). Aanleiding voor het onderzoek is het planvoornemen om op het terrein een melkveebedrijf te realiseren. De boerderij is momenteel gevestigd in de bebouwde kom van Midwolda. Bedrijfsverplaatsing is noodzakelijk in verband met de aanleg van de noordelijke vaarverbinding tussen het Oldambtmeer en het Nieuwe Kanaal. Het gebied waarin de ingrepen zijn beoogd, wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: De Nieuwlandseweg te Midwolda (Topografische Atlas Groningen, 2004). De ligging van het plangebied is aangegeven met een rood kader. Informatie Midwolda ontstond omstreeks de 11 de eeuw en was in de late middeleeuwen het belangrijkste dorp van het Wold- Oldambt. De ontginning en ontwatering van de venen van het Wold-Oldambt zorgde voor een grote uitbreiding van beschikbare landbouwgrond waardoor een welvarende streek ontstond. De veenontginningen hadden echter klink tot gevolg. Na verloop van tijd kregen de dorpen te maken met wateroverlast vanuit het nog niet ontgonnen veengebied ten zuiden van het Wold-Oldambt. Al in de loop van de late middeleeuwen werden dorpen verplaatst naar de hogere gronden zoals zandruggen, oeverwallen en inversieruggen. Ook de bebouwing van Midwolda werd langzamerhand verplaatst naar de hogere glaciale rug waarop de dorpskern ook nu nog ligt. Gedurende de late middeleeuwen ontstond ook toenemende wateroverlast vanuit de zee en de Eemsmonding. Doordat het maaiveld in het ontgonnen veengebied gedaald was kon de zee bij overstromingen tot diep in het binnenland doordringen en ontstond de Dollard. Hierdoor werd een pakket klei afgezet op het veen. In 1509 bereikte de Dollard de grootste omvang. De middeleeuwse kerk van Midwolda (Ol kerke) bleef hierbij echter gespaard, maar lag vanaf toen pal aan zee. Vanaf de 16 de eeuw werd begonnen met de aanleg van dijken om het verloren land terug te winnen. De eerste dijk van ongeveer 1545 werd langs de Ol kerke aangelegd (zie ook figuur 3).

4 Volgens de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen ligt het plangebied op een getijafzettingsvlakte (code Mv2). De bodemkaart geeft aan dat in het plangebied kalkarme poldervaaggronden bestaande uit klei aanwezig zijn (Mn 85C). De aardkundige kaarten behandelen echter alleen de bovenste 120 cm van de bodem. Echter onder het kleipakket en veenlandschap ligt het pleistocene landschap dat hier bestaat uit glaciale ruggen bedekt met dekzand. Het zandlandschap lag in de steentijd aan het maaiveld en raakte vanaf de bronstijd met veen bedekt. Midwolda en Oostwold liggen op een glaciale rug. De hoge ligging van de rug is duidelijk te zien op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Ook de inversierug ten zuiden van het plangebied is als verhoging herkenbaar (zie figuur 2). Verder zijn de (resten) van meerdere oude dijken zichtbaar door hun iets hogere ligging en door de kolken langs de oude dijktracés. Eén van de oude dijken loopt direct ten zuiden van plangebied. Figuur 2: Hoogteverschillen in en rondom Winschoten ( Het plangebied is rood omlijnd. De hoogte op het kaartbeeld varieert van circa 2,8 m +NAP (rood) tot 2 m NAP (donkerblauw). Het plangebied is niet geregistreerd op de Archeologische monumentenkaart (AMK). Wel is ten zuiden van het plangebied een waarneming van archeologische resten bekend (waarneming 57532; zie bijlagen: Kaart archeologie & Uitgebreide rapportage waarnemingen). Tijdens archeologisch onderzoek is hier een vindplaats uit de steentijd aangetroffen. In het kader van de toenmalige werkzaamheden was het niet nodig om de vindplaats nader te onderzoeken. De exacte omvang is daardoor onbekend. De vindplaats ligt op een dekzandopduiking die vrijwel aan het maaiveld ligt en daardoor gedeeltelijk in de bouwvoor is opgenomen. De vondsten lagen aan het oppervlak (Molema & Veenstra, 2004: p. 18). Hieruit blijkt dat de pleistocene zandgrond plaatselijk ondieper ligt dan de aardkundige kaarten aangeven (zie boven). Dat het pleistocene oppervlak in dit gebied, in tegenspraak met de aardkundige kaarten, soms aan of vlak onder het maaiveld ligt, blijkt ook uit de resultaten van diverse booronderzoeken die in het verleden in de omgeving van het plangebied zijn uitgevoerd (boorgegevens geraadpleegd via Op de inversierug zijn meer vindplaatsen aanwezig. Het gaat om nederzettingsresten en losse vondsten uit de steentijd en middeleeuwen (waarnemingen & ) en de oude kerk (Ol kerke) van Midwolda (AMKterrein 6806 & waarnemingen 9946, & ).

5 Verder liggen in de omgeving van het plangebied resten van het Grijzevrouwenklooster van Midwolda (AMKterrein 7213), resten van middeleeuwse bebouwing (AMK-terreinen 6809 & 7214) en de Ennemaborg uit de middeleeuwen (AMK-terrein 6830). De waarneming is hoogstwaarschijnlijk op de verkeerde locatie weergegeven en zou binnen het terrein van het Grijzevrouwenklooster moeten liggen. Ook werd in de omgeving van het plangebied een vuurstenen bijl uit het neolithicum aangetroffen (waarneming 18229) en tijdens archeologisch onderzoek in verband met de aanleg van het Oldambtmeer zijn op meerdere plaatsen nederzettingsresten uit de steentijd aangetroffen. Op de kadastrale minuut (gemeente Midwolda, sectie H1) uit het begin van de 19 de eeuw (gekarteerd tussen 1811 en 1832) is te zien dat het plangebied in gebruik was als bouwland (watwaswaar.nl & hisgis.nl). Verder is goed te zien dat de oude dijken nabij het plangebied toen geen functie meer hadden. Alleen aan het slotenpatroon en de aanwezigheid van kolken zijn ze nog enigszins herkenbaar. Op een kaart van 1725 is aangegeven dat de eerste oude dijk, die zo n 400 meter ten zuiden van het plangebied loopt, dan al bijna geheel geslecht is (Schroor, 1997: stadsland 4). Dit is de Oude Dijk die omstreeks 1545 werd aangelegd (zie Schroor & Meijering, 2007: p. 81). Een groot deel van de Oude Dijk verviel in 1626 door de aanleg van een nieuwe dijk die bij Ol Kerke op de bestaande aansloot. Ten oosten van Ol Kerke bleef de Oude Dijk echter in functie totdat in 1665 verder naar het noorden een nieuwe dijk werd aangelegd. De restanten van deze laatste dijk liggen direct ten zuiden van het plangebied. (zie figuur 3) Figuur 3: Uitsnede van een kaart uit 1850, vermoedelijk van de hand van G.A. Venema, waarop de inpolderingen van de Dollard zijn aangegeven. De globale ligging van het plangebied is aangegeven met een rode pijl.

6 Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Oldambt (zie figuur 4) is aangegeven dat het plangebied ligt in een gebied met een hoge archeologische verwachtingswaarde voor de veenbodem en zandbodem die zich onder het kleipakket bevinden (oranje gerasterd). Ook is aangegeven dat de dijk van 1665 langs de zuidwestelijke hoek van het plangebied loopt (bruine lijn). Figuur 4: Uitsnede van de Archeologische beleidskaart van de gemeente Oldambt. Het plangebied is globaal aangegeven met een rood kader. De bruine lijnen geven oude dijken aan; van zuid naar noord betreft het dijken van omstreeks 1545, 1665 en Overweging en advies In het plangebied bestaat de kans op het aantreffen van archeologische resten uit de middeleeuwen en mogelijk de steentijd. In de omgeving van het plangebied zijn archeologische resten aangetroffen uit de steentijd en vooral de middeleeuwen. Direct ten zuidwesten van het plangebied loopt het tracé van een 17 e eeuwse dijk. Geadviseerd wordt om voorafgaand aan de bodemingrepen een archeologisch booronderzoek (Inventariserend Veldonderzoek [IVO]; fase 1) uit te voeren. Gelijktijdig met het booronderzoek dient een oppervlaktekartering te worden uitgevoerd. Het booronderzoek dient te bestaan uit zes boringen per hectare en heeft tot doel om de gaafheid van de bodem in beeld te brengen en de aan- of afwezigheid van archeologische resten in het plangebied aan te tonen. De opgeboorde grond dient te worden onderzocht op archeologische indicatoren. Op de boorlocaties waar de onder de klei en/of het veen aanwezige podzolbodem gaaf is, dient ook een megaboring uit te worden uitgevoerd (behalve wanneer dit door de diepte onder maaiveld technisch onmogelijk is). De relevante bodemlagen dienen te worden gezeefd. Indien nodig vloeit uit het booronderzoek een advies voor vervolgonderzoek voort. Bijlagen: - Uitsnede fysisch geografische kaart - Kaart archeologie - Projectie van de huidige situatie op de kadastrale minuut

7 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland ( Archeologische Monumentenkaart (AMK). ARCHIS, archeologisch informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-PRojekt Uitgevers, Groningen. Cultuurhistorische Waardenkaart Groningen. Provincie Groningen DINO (Data en Informatie van de Nederlandse Ondergrond) ( Grote Historische topografische Atlas Groningen ± , schaal 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. Grote Historische Atlas van Nederland, 1: Deel 2: Noord-Nederland Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen. Historisch Geografisch Informatiesysteem ( Libau, Archeologische beleidskaart gemeente Oldambt. Luchtfoto s maps.google.nl en bing.com/maps Molema, J. & H. Veenstra, Gasleidingaanleg Oude Statenzijl-Midwolda. Gastransport services / NV Nederlandse Gasunie; een inventariserend archeologisch onderzoek (Inventariserend Veldonderzoek: IVO). RAAP-rapport Schroor, M. & J. Meijering, Golden Raand. Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers bv, Assen. Snijders, F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka, Wageningen (Toelichting gepubliceerd in 1986; kaartopname door A.E. Clingeborg et al.). Venema, G.A., 1850: Kaart van de inpolderingen van de Dollard (via Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. Wat Was Waar: kadastrale minuutplans uit het begin van de 19 de eeuw en overige historische kaarten (

8 Archeologische periodes paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot C C C v.chr C C v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr heden n.chr n.chr heden

9 Uitsnede uit de fysisch geografische kaart Plangebied Nieuwlandseweg (westzijde) te Midwolda in de blauwe cirkel

10 Kaart archeologie bedrijfsverplaatsing Nieuwlandseweg te Midwolda (gemeente Oldambt) Combinatiekaart van AMK, bodemkaart en Archis / Mn85C Mn82C Mn85C kwz h BEBOUW pzn kwz kwz kwp h BEBOUW hvz pvc / Legenda WAARNEMINGEN HUIZEN BODEM ((c)alterra) MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) bebouwd gebied doorgaande wegen bos bouwland weiland boomgaard/kwekerij heide zand begraafplaats water overig bodemgebruik 0 1 km N Archis2

11 Kadastrale minuut met huidige topografie (via HisGIS) Plangebied Nieuwlandseweg (westzijde) te Midwolda in de blauwe cirkel