Klein Garnwerd 4 te Winsum, gemeente Winsum Een Archeologisch Bureauonderzoek

Transcriptie

1 Klein Garnwerd 4 te Winsum, gemeente Winsum Een Archeologisch Bureauonderzoek Libau, 22 september 2016 rapport

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: Groningen Winsum Winsum toponiem: Klein Garnwerd 4 bevoegd gezag: opdrachtgever: gemeente Winsum Hollema Bouw BV centrumcoördinaten: / kaartblad: 7A onderzoeksmeldingsnummer: beheer documentatie: uitvoerder: auteur: autorisatie: Libau, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, gemeente Winsum en E-depot Libau M. de Jong N. van der Mei rapport: telefoon: archeologie@libau.nl Libau, 22 september 2016 rapport

3 Klein Garnwerd 4 (Alinghuizen) te Winsum, gemeente Winsum Een Archeologisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van Hollema Bouw B.V., vertegenwoordigd door de heer F. Schotanus, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd naar Klein Garnwerd 4 te Winsum (zie figuur 1). Klein Garnwerd 4 en de naastgelegen woning vormen samen de bebouwing van Alinghuizen. Aanleiding voor het onderzoek is de uitbreiding van een loods ten behoeve van de bestaande manege. De nieuwbouw wordt circa 15 m bij 17 m groot en wordt vorstvrij gefundeerd op poeren met poerplaten. Het gebied waar de ingrepen gaan plaatsvinden, wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Figuur 1: Topografische kaart van het plangebied en omgeving (Opentopo). De ligging van het plangebied is aangegeven met een pijl. In de inzet is een recente luchtfoto (PDOK) opgenomen waarop het plangebied met een rood kader is aangegeven. Landschappelijke en aardkundige informatie Het plangebied ligt te Alinghuizen, ten zuidwesten van Winsum en ten noordoosten van Garnwerd en Klein Garnwerd (zie figuur 1). Ten oosten van Alinghuizen slingert de loop van het Oude Diepje, de oude loop van het Reitdiep. Tussen Alinghuizen en Garnwerd loopt sinds 1629 het huidige Reitdiep dat was aangelegd om de reistijd tussen Groningen en Zoutkamp te verkorten (Schroor & Meijering, 2007). Tijdens het Holoceen ontstond in het Groningse kustgebied een uitgestrekte kwelderzone, die in de ijzertijd bewoonbaar werd. Aanvankelijk woonde men in onverhoogde nederzettingen (vlaknederzettingen), maar vanaf de midden-ijzertijd werd het nodig om woonplaatsen op te hogen. Deze opgehoogde woonplaatsen, wierden genaamd, boden bescherming tegen opkomend zeewater bij stormvloeden. In de vroege middeleeuwen steeg de zeespiegel en ontstond het Lauwersestuarium. Vanuit dit estuarium brak het zeewater via rivieren door tot diep in Libau, 22 september rapport

4 het laaggelegen binnenland. Zo werden smalle afwateringsrivieren brede zeearmen en raakten grote delen van de kwelders overspoeld of door zeearmen omgeven; het Reitdiep is één van deze zeearmen. Hierdoor ontstonden het eiland Humsterland en het schiereiland Middag. Het plangebied ligt op Middag. Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen is aangegeven dat het plangebied ligt op een kwelder- of oeverwalachtige vlakte (code Mv9; zie bijlage Fysisch geografische kaart; de hier weergegeven kleur is onjuist, deze hoort grijs te zijn). Het noordelijk deel van Alinghuizen, dat het erf van Klein Garnwerd 3 omvat, is benoemd als wierde (code t). Het plangebied zelf ligt hier net buiten. De wierde grenst aan een dijktracé. Het betreft de Garnwerderrakdijk uit 1364 (CWK provincie Groningen). Alinghuizen wordt omsloten door het Oude Diepje/Reitdiep (code Ml3) en oude, afgesneden meandergeulen (code Ml2) van het Reitdiep. Ten noorden van Alinghuizen en de Garnwerderrakdijk is de getijrivier uiterwaard (code Mv7) relatief hoog opgeslibd mede doordat het Reitdiep in open verbinding met zee stond. De geomorfologische kaart benoemt de ondergrond van het plangebied als een vlakte van getij-riviermond afzettingen (code 2M34; Alterra, geraadpleegd via Archis). Op de bodemkaart is de wierde Alinghuizen niet weergegeven (zie bijlage Bodemkaart). Het plangebied ligt op de overgang van kalkarme poldervaaggronden bestaande uit klei (code Mn85C) in het noorden en knippige poldervaaggronden bestaande uit klei (code gmn85c) in het zuiden. Op het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2) valt het onderscheid in hoogte op tussen de aanvankelijk onbedijkte Reitdiepbedding en het in de middeleeuwen bedijkte land (zie figuur 2). Het onbedijkte land kon nog eeuwenlang hoger opslibben met sediment. Het oude dijktracé is niet meer als verhoging te zien maar de loop ervan is te herleiden door de scherpe begrenzing tussen de hoge en lage gronden. Het noordelijk deel van Alinghuizen is duidelijk herkenbaar als wierde. Ook het zuidelijk deel van Alinghuizen is verhoogd, maar alleen ter plaatse van de woning. Mogelijk betreft het een kleine huiswierde. Het plangebied ligt ten westen hiervan, net buiten de verhoging. De oude afgesneden meandergeul ten zuiden van Alinghuizen is herkenbaar aan de iets lagere ligging. Figuur 2: Hoogtekaart van het plangebied en omgeving (AHN2). Klein Garnwerd 4 is aangegeven met een pijl. In de inzet linksonder een detailopname van het plangebied met dezelfde legenda-instellingen. Het plangebied is hierop aangegeven met een zwart kader. Libau, 22 september rapport

5 Archeologie Het plangebied is geregistreerd op de Archeologische Monumentenkaart van de provincie Groningen (AMK; zie bijlage Kaart archeologie). Het betreft de wierde Alinghuizen met daaronder een vlaknederzetting uit de Romeinse tijd (AMK-terrein 5319). In de late middeleeuwen is hier een kloostervoorwerk van het klooster Aduard gevestigd. De dobbe die ten zuiden van Alinghuizen aan de weg ligt, dateert volgens de archeologische database Archis eveneens uit de middeleeuwen. In de 19 de eeuw is de vondst van graven gemeld; het is niet bekend waar deze precies zijn gevonden. Dit duidt er echter op dat binnen het terrein een middeleeuws kerkhof en mogelijk ook resten van een kapel aanwezig zijn. In het noordelijk deel van het AMK-terrein, ten noorden van het plangebied, zijn bij graafwerkzaamheden muurresten van een vroegmiddeleeuws zodenhuis gevonden (vondstlocaties en ; eerstgenoemde hiervan is in Archis niet op de juiste plaats weergegeven). In de jaren 70 heeft Alinghuizen deel uitgemaakt van een groot onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van deze omgeving (Miedema, 1983). Ook in dit onderzoek is alleen het noordelijk deel van Alinghuizen (Klein Garnwerd 3) benoemd als huiswierde. Klein Garnwerd 4 is benoemd als boerderijplaats (Miedema, 1983: catalogusnr. 7Az175). Op het erf zijn twee boringen uitgevoerd, waaruit bleek dat plaatselijk van cm puinsporen van oudere bebouwing aanwezig zijn en van cm bewoningssporen voorkomen. De exacte locatie van deze boringen is niet bekend. De AMK-terreinen in de omgeving van het plangebied betreffen de wierden Tijum (AMK-terreinen 1184 en 11671), Valcum (AMK-terreinen 5256 en 6893) en Garnwerd (AMK-terrein 5416) uit de (late) ijzertijd en drie middeleeuwse huiswierden (AMK-terreinen 5336, 6288 en 6289). Iets ten zuiden van Alinghuizen zijn op de wierde Klein Garnwerd vroegmiddeleeuwse graven van een man en een vrouw gevonden; in de graven lagen een zwaard en glazen kralen (vondstlocatie ). Ten noordwesten van Alinghuizen zijn nabij het Reitdiep bewoningssporen uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd gevonden. Waarschijnlijk bevond zich hier een erf (vondstlocaties en ; zie bijlage Kaart archeologie). Op de archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart van de gemeente Winsum (RAAP, 2008) is aangegeven dat Alinghuizen een AMK-terrein betreft en dat de twee erven historische boerderijplaatsen betreffen. Voor de directe omgeving is een hoge verwachting op het aantreffen van archeologische resten aan de orde. In de herziene editie van de beleidskaart (Libau, 2016) is de situatie ter plaatse van Alinghuizen ongewijzigd. Het plangebied ligt binnen het AMK-terrein en de boerderijplaats. Historische geografie Alinghuizen en grote delen van de omgeving waren in de late middeleeuwen eigendom van het klooster te Aduard. Na de reductie van Groningen werden de kloostergoederen geconfisqueerd door de Stad en Provincie Groningen. In de 18 de eeuw lieten zij hun eigendommen in kaart brengen (Schroor, 1996; Schroor, 1997). Alinghuizen en omgeving ontbreken hierin echter. Op de kadastrale minuut uit 1828 (gemeente Winsum, blad F3) is de boerderij weergegeven met erf, boomgaard en (moes)tuin. De percelen er omheen waren in gebruik als bouw- en weiland. Het plangebied bevindt zich ter plaatse van de boomgaard (zie figuur 3). De boerderij en landerijen waren destijds eigendom van Pieter Douwes Antuma (HisGIS). Uit de kadastrale minuut is te herleiden dat het Oude Diepje toen niet meer van belang was voor de scheepvaart en waarschijnlijk al grotendeels was dichtgeslibd. Op basis van historische kaarten uit (Grote historische atlas) en 1864 (HisGIS) lijkt de situatie in het plangebied gedurende de 19 de eeuw niet te zijn gewijzigd. Op de Bonnekaart uit 1909 is een deel van de boomgaard in gebruik genomen als moestuin. Dit gedeelte overlapt waarschijnlijk met het plangebied (Topotijdreis). Vanaf de jaren 30 wordt de dobbe ten zuiden van het erf weergegeven op de topografische kaarten. De erfinrichting zelf lijkt niet tot nauwelijks gewijzigd te zijn. Vanaf de jaren 60 is het erf ten westen van de bebouwing, waaronder ook het plangebied, aangegeven als grasland. Vanaf toen is tussen beide erven van Alinghuizen een pad aangegeven. Daarvoor liep het pad langs de noordzijde van Alinghuizen. Ter plaatse van de nu uit te breiden loods is sinds de jaren 80 bebouwing aanwezig (Topotijdreis). Het huidige plangebied is onbebouwd en onverhard (zie figuur 1). Libau, 22 september rapport

6 Figuur 3: Alinghuizen en omgeving op de kadastrale minuut uit 1828 (HisGIS). De ligging van het plangebied is aangegeven met een zwarte pijl. Overweging en advies Het plangebied ligt te Alinghuizen, ten zuiden van de gelijknamige middeleeuwse wierde. Het plangebied ligt binnen een historische boerderijplaats waarvan een deel duidelijk verhoogd is. Het is niet zeker of deze verhoging een huiswierde betreft. De verhoging ligt pal ten oosten van het plangebied. Onder de wierde Alinghuizen is een vlaknederzetting uit de Romeinse tijd aanwezig. De omvang ervan is onbekend, mogelijk is deze groter dan de wierde. In de late middeleeuwen was Alinghuizen een voorwerk van het klooster te Aduard. In het plangebied bestaat kans op archeologische resten van de historische boerderijplaats, het kloostervoorwerk, de vlaknederzetting en op resten gerelateerd aan bewoning op de wierde(n). Derhalve wordt geadviseerd om de bodemingrepen onder maaiveld (aanleg poeren en poerplaten) te laten uitvoeren onder archeologische begeleiding (onder het protocol Opgraven Landbodems). Voor het uitvoeren van een archeologische begeleiding is een door het bevoegd gezag goedgekeurd Programma van Eisen (PvE) benodigd. Bijlagen: - Fysisch geografische kaart; - Bodemkaart; - Kaart archeologie. Libau, 22 september rapport

7 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten Actueel Hoogtebestand Nederland ( Archeologische Monumentenkaart (AMK) van de provincie Groningen. ARCHIS, Archeologisch Informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart, gemeente Winsum. In: Beek, J.L. & P.C. Vos, Regio Noord Groningen, Gemeenten De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer, Loppersum, Eemsmond, Appingedam en Delfzijl. Archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart. RAAP-rapport Beeldbank Groningen (Ommelander landenkaarten). Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi, Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-Projekt Uitgevers, Groningen. Cultuurhistorische waardenkaart (CWK) Provincie Groningen ( Grote Historische Atlas van Nederland, 1: Deel 2: Noord-Nederland Wolters-Noordhoff Atlasproducties, Groningen. Grote Historische topografische Atlas Groningen ± , schaal 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem ( Libau, Herziening archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart gemeente WInsum. Opentopo ( PDOK, Publieke Dienstverlening op de Kaart ( Schroor, M De Atlas der Provincielanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M De Atlas der Stadslanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M & J. Meijering, Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders. F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka Wageningen. TopoTijdreis, Tijdreis over 200 jaar topografie. Kadaster ( Topografische atlas Groningen 1: ANWB bv, Den Haag. Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. Libau, 22 september rapport

8 Archeologische perioden paleolithicum paleolithicum vroeg paleolithicum midden paleolithicum laat paleolithicum laat A paleolithicum laat B mesolithicum mesolithicum vroeg mesolithicum midden mesolithicum laat neolithicum neolithicum vroeg neolithicum vroeg A neolithicum vroeg B neolithicum midden neolithicum midden A neolithicum midden B neolithicum laat neolithicum laat A neolithicum laat B bronstijd bronstijd vroeg bronstijd midden bronstijd midden A bronstijd midden B bronstijd laat ijzertijd ijzertijd vroeg ijzertijd midden ijzertijd laat Romeinse tijd Romeinse tijd vroeg Romeinse tijd vroeg A Romeinse tijd vroeg B Romeinse tijd midden Romeinse tijd midden A Romeinse tijd midden B Romeinse tijd laat Romeinse tijd laat A Romeinse tijd laat B middeleeuwen middeleeuwen vroeg middeleeuwen vroeg A middeleeuwen vroeg B middeleeuwen vroeg C middeleeuwen vroeg D middeleeuwen laat middeleeuwen laat A middeleeuwen laat B nieuwe tijd nieuwe tijd A nieuwe tijd B nieuwe tijd C tot 8800 v.chr. tot C C C v.chr C C v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr. 12 v.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr n.chr heden n.chr n.chr heden Libau, 22 september rapport

9

10

11