Watertransportleiding ten westen van Haren (gemeente Haren) Een archeologisch bureauonderzoek

Transcriptie

1 Watertransportleiding ten westen van Haren (gemeente Haren) Een archeologisch bureauonderzoek Libau, 10 augustus 2017 rapport

2 Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: toponiem: Groningen Haren Haren A28, Nesciolaan en omgeving centrumcoördinaten (RD): Plangebied Transferium noord: / zuid: / Plangebied overig noord: / zuid: / opdrachtgever: bevoegde overheid: uitvoerder: Royal HaskoningDHV gemeente Haren Libau Hoge der A AC Groningen (050) archeologie@libau.nl auteur: kwaliteitscontrole: landelijk registratienummer: M. de Jong MA N. van der Mei (onderzoeksmeldingsnummer Archis3) Libau-rapport: (versie 2) beheer en plaats documentatie: Libau (Groningen), Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Amersfoort) en DANS afbeelding voorblad: Haren en omgeving rond 1900 Libau, 10 augustus 2017 rapport

3 Aanleiding In opdracht van Royal HaskoningDHV, vertegenwoordigd door dhr. F. van der Graaf, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een locatie in de omgeving van de Rijksweg A28 en de Nesciolaan aan de westzijde van Haren (zie figuur 1). Aanleiding voor dit onderzoek is de aanleg van een stalen watertransportleiding DN900. De transportleiding wordt aangelegd in een sleuf van 2,7 m diep en met een bovenbreedte van 6,3 m. De bodembreedte van de sleuf is 0,9 m. Ter plaatse van watergangen wordt de leiding dieper aangelegd. Een natuurgebied met petgaten wordt ontzien door de transportleiding middels een gestuurde boring aan te leggen. De bodemingrepen beperken zich aldaar tot het in- en uittredepunt van de boring. In het tracédeel langs de A28 wordt de nieuwe transportleiding in een bestaande sleuf aangelegd, de huidige transportleiding wordt gerooid. Binnen het werkterrein wordt de ontsluiting naar de aanlegwerkzaamheden gerealiseerd. Het is niet bekend of de teelaarde binnen (delen van) het werkterrein zal worden ontgraven. Vanwege de hoge grondwaterstand zal de teelaarde waarschijnlijk niet worden verwijderd. In het kader van de werkzaamheden worden tevens enkele bomen gekapt en een greppel opgevuld. Het gebied waar de werkzaamheden zijn beoogd, wordt hieronder verder aangeduid als plangebied. Op de archeologische verwachtingskaart en beleidsadvieskaart van de gemeente Haren heeft het plangebied de aanduidingen cultuurlandschappelijk waardevolle lijnelementen, hoge verwachting, beekdal en lage verwachting. In het bestemmingsplan zijn de archeologische waarden van de beleidskaart doorvertaald in een dubbelbestemming Waarde Archeologie (Ruimtelijkeplannen.nl). Het betreft respectievelijk een Waarde Archeologie 2, Waarde Archeologie 4 en Waarde Archeologie 5. Voor een lage verwachting is geen dubbelbestemming en geen onderzoeksplicht aan de orde. Aan de A28 is in 2014 en 2015 archeologisch onderzoek uitgevoerd in het kader van de aanleg van het Transferium (P&R Haren). Hierbij zijn archeologische resten aangetroffen. Uit dit onderzoek blijkt dat in een groter gebied een hoge kans bestaat op de aanwezigheid van archeologische resten dan op de beleidskaart uit 2012 is aangegeven. Deze gegevens zijn nog niet verwerkt in de archeologische beleidskaart en het gemeentelijk beleid. Vanwege de uitkomsten van het onderzoek op de transferiumlocatie wordt in het onderhavig bureauonderzoek ook aandacht besteed aan tracédelen die in een zone met een lage verwachting, maar buiten het bebouwde gebied liggen. Hierdoor valt alleen het deel van het plangebied aan de Nesciolaan buiten het doelgebied van het bureauonderzoek. Voor de volledigheid is dit gebied wel ingetekend in de figuren en bijlagen. Figuur 1: Topografische kaart van Haren en omgeving (Opentopo) met daarop het gehele tracé van de watertransportleiding. De watertransportleiding is aangegeven met een rode lijn en de werkterreinen zijn aangegeven met een zwart kader. Libau, 10 augustus 2017 rapport

4 Landschappelijke en aardkundige informatie Het plangebied strekt zich uit langs de westzijde van de bebouwde kom van Haren. Haren ligt op de verhoging van de Hondsrug die vanuit Drenthe tot aan de stad Groningen boven het omringende landschap uitsteekt. Bij Haren wordt de Hondsrug geflankeerd door de rivier de Hunze in het oosten en de rivier de Drentsche Aa in het westen. Ter plaatse van het plangebied loopt de Hondsrug af naar het dal van de Drentse Aa. De gehele Hondsrug is langdurig en intensief bewoond geweest. De oudste sporen van menselijke bewoning in het gebied rond Haren dateren reeds uit de tijd van de rendierjagers, zo n jaar geleden. De lager gelegen omgeving van de Hondsrug is lange tijd moeilijk begaanbaar en onbewoonbaar geweest vanwege vernatting en het ontstaan van een uitgestrekt veengebied. Vanaf het mesolithicum 1 ontwikkelde zich een veenpakket in de lagere, natte delen van het landschap. Het veenpakket werd langzamerhand metersdik en overgroeide ook hogere zandkoppen en -ruggen. Hierdoor zijn ook de lagere flanken van de Hondsrug uiteindelijk te nat geworden voor bewoning. De Hondsrug bleef als een smalle bewoonbare rug en doorgangsroute boven het veenlandschap uitsteken. Op de fysisch geografische kaart van de provincie Groningen is de ligging op de overgang van de Hondsrug naar het beekdal van de Drentsche Aa te herleiden (zie bijlage 2 Fysisch geografische kaart). Een deel van het plangebied overlapt met de dekzandglooiing (code Ng1) van de Hondsrug waar plaatselijk glaciaal materiaal binnen 120 cm onder maaiveld voorkomt (code Ng1g). Ten oosten van de dekzandglooiing loopt het landschap verder op en is de ondergrond benoemd als glaciale heuvelrug (code Gh1) en glaciale rug (code Gr1). Een groot deel van het plangebied overlapt met de ontgonnen veenvlakte (code Ov2) die zich aangrenzend ten westen van de dekzandglooiing bevindt. In de veenontginning bevinden zich petgaten. Doordat bij overstromingen het zeewater in rivieren tot diep het binnenland in opstuwde, is langs de oevers van de Drentsche Aa zeeklei afgezet. Ook binnen een deel van plangebied is dit het geval. Dit gebied is geclassificeerd als een vlakke getij-afzettingsvlakte (code Mv2). Op een deel van de ontgonnen veenvlakte is eveneens een dun pakket zeeklei, van cm dikte, afgezet (code mov2). De geomorfologische kaart geeft hetzelfde beeld van het plangebied en de directe omgeving (Alterra, geraadpleegd via ARCHIS3). Figuur 2: Detailopname van de hoogtekaart (AHN2). De ligging van het plangebied is aangegeven met een rode lijn voor de watertransportleiding en zwarte kaders voor de werkterreinen. Op de bodemkaart is het noordelijk deel van het plangebied weergegeven als bebouwd gebied (zie bijlage 3 Bodemkaart). Gelet op de omgeving bevindt dit deel van het plangebied zich op veldpodzolgronden bestaande uit lemig fijn zand (code Hn23) en kalkarme drechtvaaggronden bestaande uit zware klei (code Mv41C). Het zuidelijk deel van het 1 Zie bijlage 1 voor een vereenvoudigd overzicht van de archeologische perioden. Libau, 10 augustus 2017 rapport

5 plangebied is wel gekarteerd. Hier bevinden zich van noord(west) naar zuid(oost) koopveengronden op zeggeveen, rietzeggeveen of mesotroof broekveen (code hvc), koopveengronden op zand, beginnend ondieper dan 120 cm (code hvz) en veldpodzolgronden bestaande uit lemig fijn zand (code Hn23). Op de kaart van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN2) is goed te zien hoe abrupt de Hondsrug afloopt naar het dal (zie figuur 2 en bijlage 4 Hoogtekaart). De laagste delen van het plangebied, aan de west- en zuidkant van de woonwijk Maarwold, liggen rond 0,00 m NAP. Ten noorden van het transferium aan de A28, aan de Nesciolaan en ter hoogte van het zuidelijk uiteinde van de watertransportleiding ligt de hoogte rond 1,00 m NAP. De aansluiting van het werkterrein op de Lutsborgweg ligt op ongeveer 1,80 m NAP. Archeologie Binnen het plangebied komen geen terreinen voor die geregistreerd zijn op de Archeologische Monumentenkaart (AMK). Wel zijn in de omgeving van het plangebied enkele geregistreerde terreinen aanwezig en zijn vele vondsten gedaan. Enkele van deze archeologische terreinen en vondsten zijn hieronder nader toegelicht. De meeste vondsten en terreinen zijn te koppelen aan de bewoning op de Hondsrug. Een uitzondering daarop vormt een nabij het plangebied aangetroffen vondst, aan de Nesciolaan. Dit betreft een omgevallen eikenboom die op ongeveer 2 m onder maaiveld in het veen is aangetroffen (vondstlocatie ). De boom stierf af door oprukkende veengroei en is in het veen geconserveerd gebleven. De boom is door middel van dendrochronologie gedateerd op v. C., dat wil zeggen in het laat-neolithicum, en geeft daarmee indirect een datering voor de vernatting en het onbewoonbaar worden van dit lager gelegen gebied langs de rand van de Hondsrug. Even verderop is in het veen een laat-neolitische hamerbijl gevonden (vondslocatie ). Waarschijnlijk betrof het een offer in het veen, wat er op duidt dat het veen al zover tot op de helling reikte dat dit deel van de Hondsrug toen hoogstwaarschijnlijk niet meer bewoonbaar was. Ten oosten van deze locatie, iets hoger op de helling, zorgde veengroei vermoedelijk niet voor beperkingen, hier is vuursteen en aardewerk uit het neolithicum en aardewerk uit de ijzertijd aangetroffen (vondstlocatie ). Op de uitbreidingslocatie van het Transferium aan de A28 heeft in 2014 en 2015 archeologisch onderzoek plaatsgevonden (ten zuiden van vondstmelding ). Daaruit bleek dat in de ondergrond een archeologische vindplaats aanwezig is met bewoningsresten uit het mesolithicum en neolithicum. Verder is één bewerkte vuursteen uit het laat-paleolithicum en aardewerk uit de ijzertijd en middeleeuwen aangetroffen. De uitbreidingslocatie van het Transferium is verhoogd om zo de aanwezige vindplaats in situ (ter plaatse in de ondergrond) te kunnen behouden. De vindplaats strekt zich verder uit dan het onderzochte gebied. De oudste bewoningsresten komen hier met name wat lager op de flank van de Hondsrug voor (maar beperken zich daar niet toe) en, vanwege de latere vernatting van het landschap, liggen de jongere bewoningsresten (neolithicum) iets hoger op de helling. De scherven uit de ijzertijd en middeleeuwen konden vooralsnog niet aan bewoningssporen ter plaatse gekoppeld worden. 2 Vanaf de middeleeuwen zijn de venen in het dal van de Drentsche Aa ontgonnen. Ter plaatse van het huidige Paterswoldse meer en omgeving lag in de late middeleeuwen de streek Neerwolde die uit vele veenterpen bestond (AMK-terrein 13978; vondstlocaties en ). Iets ten noorden van het plangebied ligt de borg Huis te Hemmen die uit de late middeleeuwen dateert (AMK-terrein 5448). Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Haren (Molema et al., 2012; zie figuur 3) is aangegeven dat het tracé van de watertransportleiding van noord naar zuid ter plaatse van een lage verwachting (lichtgroen), beekdal (blauw raster) en hoge verwachting (licht roze) ligt. Ook wordt aan de noordzijde van het plangebied een cultuurlandschappelijk waardevol lijnelement doorsneden (bruine lijn). Dit betreft een oud weggetje tussen de Drentsche Aa en het huis Warmolts bij het Huis te Hemmen. De archeologische beleidskaart zal in de toekomst worden aangepast op basis van de bevindingen uit het onderzoek ter plaatse van het Transferium. Dit onderzoek heeft uitgewezen dat ook op de lagere flanken van de Hondsrug een hoge verwachting op archeologische resten bestaat; met name op resten uit de steentijd, ongeveer tot aan het laat-neolithicum. 2 Het onderzoeksrapport m.b.t. het Transferium is nog in voorbereiding. De informatie is afkomstig van dhr. J. Mendelts, RAAP. Libau, 10 augustus 2017 rapport

6 Figuur 3: Uitsnede uit de archeologische beleidskaart van de gemeente Haren (Molema et al., 2012). De ligging van de watertransportleiding is aangegeven met een zwarte lijn. Historische geografie Op het kadastrale minuutplan uit 1828 (Haren, bladen K2, K3 en K4) is te zien dat het plangebied voornamelijk ter plaatse van de toenmalige hooilanden ligt (lichtgeel; zie figuur 4) en gedeeltelijk dicht nabij de overgang tussen hooiland en weide. Op deze overgang is een waterloop aanwezig, het plangebied ligt ten westen van deze waterloop. Twee lange smalle percelen zijn benoemd als dijk. Aan het uiteinde van het waterleidingtracé ligt één klein perceel dat voldoende hoog gelegen was om destijds te worden gebruikt als bouwland (wit). In de loop van de 19 de en 20 ste eeuw is de ontginning en vervening van de hooilanden verder doorgezet. Op de Topografische kaart (Bonneblad) uit 1903 is Haren voorzien van een haven in de vorm van een opvaart naar het Noord Willems Kanaal/Hoornsche Diep (zie figuur 5). Deze haven is waarschijnlijk in de jaren 60 van de 20 ste eeuw buiten gebruik geraakt (Topotijdreis). De voormalige haven wordt doorsneden door het plangebied. Gedurende de 20 ste eeuw is de bebouwing van Haren meer en meer uitgebreid. Het plangebied ligt voornamelijk langs de rand van het bebouwde gebied. Libau, 10 augustus 2017 rapport

7 Figuur 4: Uitsnede van de kadastrale minuut uit 1828 (HisGIS). De ligging van het watertransportleidingtracé is globaal aangegeven met een zwarte lijn. Figuur 5: Uitsnede van de Topografische kaart uit 1903/1908 (Topotijdreis). De ligging van het watertransportleidingtracé is globaal aangegeven met een zwarte lijn. Libau, 10 augustus 2017 rapport

8 Overweging en advies Het tracé van de watertransportleiding ligt voornamelijk langs de rand van het bebouwde gebied van Haren. Het tracé volgt tevens de richting van de Hondsrug. Op en langs de Hondsrug zijn archeologische resten vanaf de steentijd tot in de nieuwe tijd aangetroffen. Ter plaatse van het Transferium loopt het plangebied door het gebied van een bekende vindplaats uit het mesolithicum en neolithicum. Aangezien het tracé wat lager op de flank van de Hondsrug ligt zal binnen het plangebied voornamelijk rekening te houden zijn met resten uit het mesolithicum, de jongere bewoningsfasen liggen iets hoger op de Hondsrug. Uit de overige delen van het plangebied zijn geen archeologische resten bekend, maar is wel rekening te houden met de aanwezigheid van archeologische resten. Op de archeologische beleidskaart zijn enkele delen van het plangebied aangegeven met een lage verwachting op de aanwezigheid van archeologische resten. Uit voortschrijdend inzicht, namelijk het onderzoek ter plaatse van onder meer de Transferiumlocatie, blijkt dat over de hele flank van de Hondsrug een hoge verwachting op archeologische resten bestaat. Daarom is besloten om het gehele tracédeel buiten bebouwd gebied in onderhavig bureauonderzoek op te nemen. Doordat de watertransportleiding een bovenbreedte heeft van 6 m en een diepte van 2,7 m zullen archeologische lagen worden verstoord. In het tracédeel langs de A28 is al een transportleiding aanwezig die zal worden vervangen. Doordat de nieuwe leiding in de bestaande sleuf wordt aangelegd beperkt (nieuwe) bodemverstoring zich waarschijnlijk tot de profielwanden van de sleuf. Volgens opgaaf vinden in de werkterreinen waarschijnlijk geen ingrepen plaats die verstoring van archeologisch relevante lagen tot gevolg hebben. Figuur 6: Advieszones archeologisch vervolgonderzoek binnen het tracé van de watertransportleiding te Haren. Gezien binnen het plangebied sprake is van zowel bekende als verwachte archeologische resten en een zone met lage verwachting binnen bebouwd gebied bestaat het advies uit verschillende onderdelen (zie figuur 6). - Geadviseerd wordt in het tracédeel langs de A28 en het Transferium de watertransportleiding onder archeologische begeleiding (Protocol opgraven - variant archeologische begeleiding) aan te leggen. Dit houdt in dat bij de werkzaamheden een archeoloog aanwezig is die controleert of archeologische sporen en vondsten aanwezig zijn en deze documenteert. In de profielwanden bestaat kans op intacte archeologische resten. Voor het uitvoeren van een archeologische begeleiding is een door de bevoegde overheid goedgekeurd Programma van Eisen (PvE) benodigd. - Geadviseerd wordt in het zuidelijk tracédeel, vanaf de Emmalaan in zuidelijke richting, een archeologisch booronderzoek uit te laten voeren. De boringen dienen te worden geplaatst in een raai met boringen om de 50 Libau, 10 augustus 2017 rapport

9 m. Het onderzoek dient te zijn gericht op het voorkomen van archeologische indicatoren en de gaafheid van de bodem. Relevante bodemlagen dienen te worden gezeefd over een zeef met een maaswijdte van maximaal 3 mm. Hierbij wordt er nadrukkelijk op gewezen dat uit recente onderzoeken (Haren Transferium, Essen De Vork) is gebleken dat het voorkomen van archeologische resten op de flanken van de Hondsrug niet is beperkt tot podzolbodems. Op indicatie kunnen een aantal boringen (maximaal 5) worden toegevoegd in het werkterrein aan de Lutsborgweg om te achterhalen op welke diepte de archeologisch relevante lagen zich bevinden. Zodat in het geval toch nog ingrepen in het werkterrein gaan plaatsvinden snel duidelijk is of deze verstoring van archeologische resten tot gevolg zullen hebben. Op basis van de resultaten van het booronderzoek wordt bepaald of er al dan niet een vervolgonderzoek nodig is langs (delen van) het watertransportleidingtracé. - Ter plaatse van het terrein van Staatsbosbeheer wordt de leiding aangelegd door middel van een gestuurde boring. Dit gebied is dan ook uitgezonderd van het bovengenoemde archeologisch booronderzoek. De locatie van het intrede- en uittredepunt van de gestuurde boring vallen uiteraard wel binnen het booronderzoek. - In het tracédeel aan de Nesciolaan is geen vervolgonderzoek benodigd. Dit tracédeel was aangemerkt met een lage verwachting en ligt binnen het (sinds de 20 ste eeuw) bebouwde gebied van Haren. Bijlagen: 1. Archeologische perioden 2. Fysisch geografische kaart 3. Bodemkaart 4. Hoogtekaart (AHN2) 5. Kaart archeologie Libau, 10 augustus 2017 rapport

10 Geraadpleegde literatuur, bronnen en kaarten AHN, Actueel Hoogtebestand Nederland ( nationaalgeoregister.nl). ARCHIS 3, Archeologisch Informatie Systeem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ( Archeologische Monumentenkaart (AMK) provincie Groningen. BAG, Basisregistraties Adressen en Gebouwen ( Beckeringhkaart. Kaart of Landtafereel der provincie van Groningen en Ommelanden, verdeelt in deszelfs byzondere quartieren, districten en voornaamste Iurisdictien, beneffens de Heerlykheid Westerwolde. Theodorus Beckeringh, Beleidskaart archeologie gemeente Haren. In: Molema, J., M. de Jong & A. Mennens-van Zeist, Nota archeologiebeleid gemeente Haren. Libau, Groningen. Brood, P., A.H. Huussen & J. van der Kooi (red.), Nieuwe Groninger Encyclopedie. REGIO-Projekt Uitgevers, Groningen. DINOloket. Data en Informatie van de Nederlandse Ondergrond ( HisGIS, Historisch Geografisch Informatiesysteem ( Opentopo, recente topografische kaarten van Nederland. Bron: J.W. van Aalst ( PDOK, Publieke Dienstverlening Op de Kaart ( Ruimtelijke Plannen, diverse ruimtelijke plannen van overheden in Nederland ( Schroor, M De Atlas der Provincielanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M De Atlas der Stadslanden van Groningen ( ). REGIO-Projekt Uitgevers / Rijksarchief Groningen. Schroor, M & J. Meijering, Golden Raand, Landschappen van Groningen. In Boekvorm Uitgevers, Assen. Snijders. F.L., Fysische geografie in de provincie Groningen. Milieu- en landschapsonderzoek Provinciaal Planologische Dienst. Groningen. Stiboka, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Stiboka, Wageningen. Topografisch Militaire Kaart Veldminuut (voorstudie bij de Grote Historische Atlas ). Topotijdreis. Tijdreis over 200 jaar topografie. Kadaster ( Versfelt, H.J., Groningen De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland. Versfelt, H.J. & M. Schroor, De atlas van Huguenin; militair-topografische kaarten van Noord-Nederland, Heveskes Uitgevers/Drentse Historische Vereniging, Groningen/Veendam. Libau, 10 augustus 2017 rapport

11

12

13

14

15