Oudleusen, Leusener Es 7 (Ov.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek. Steekproef-rapport /12

Transcriptie

1 Oudleusen, Leusener Es 7 (Ov.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Steekproef-rapport /12

2 Oudleusen, Leusener Es 7 (Ov.) Een Inventariserend Archeologisch Veldonderzoek Een onderzoek in opdracht van Ter Horst Tentenverhuur Steekproefrapport /12 ISSN X auteur: drs. A. Vissinga senior archeoloog: dr. J. Jelsma Foto s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef, tenzij anders vermeld. De Steekproef b.v., Zuidhorn, augustus 2007 Niets uit deze uitgave m ag wor den vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding. De Steekproef aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. De Steekproef b.v. Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg TG Zuidhorn telefoon fax internet info@desteekproef.nl kvk

3 Inhoud Samenvatting 1. Inleiding Aanleiding en doel Locatie en administratieve gegevens 2 2. Bureauonderzoek Bronnen Resultaten bureauonderzoek Archeologisch verwachtingsmodel 9 3. Veldonderzoek Plan van aanpak Resultaten veldonderzoek Conclusies en advies 13 Appendix: boorprofielen en bodembeschrijving volgens NEN 5104

4 Samenvatting In opdracht van Ter Horst Tentenverhuur is op 3 augustus 2007 een inventariserend archeologisch veldonderzoek uitgevoerd in het plangebied Leusener Es 7' te Oudleusen, gemeente Dalfsen. Voorafgaand aan het veldonderzoek is een bureauonderzoek uitgevoerd om een archeologisch verwachtingsmodel voor het plangebied op te stellen. Met de uitvoering van het veldwerk is dit verwachtingsmodel getoetst. De kans was aanwezig dat tijdens het veldwerk archeologische indicatoren zouden worden aangetroffen uit de periode Neolithicum tot en met de Late Middeleeuwen (5300 vc tot en met 1500 nc). Deze zouden kunnen bestaan uit houtskool, bewerkt en/of verbrand vuursteen en aardewerk. Mogelijk kunnen ook restanten van ijzeren voorwerpen binnen het plangebied aanwezig zijn. Tijdens het archeologisch veldonderzoek in het plangebied Leusener Es 7 te Oudleusen is in geen van de boringen een intact bodemprofiel (podzol) aangetroffen. Alleen in boring 6 is een licht verstoord restant van een B-horizont waargenomen. De top van de B- horizont was hier afwezig. Tijdens het veldwerk zijn geen eenduidige archeologische indicatoren aangetroffen. Archeologisch vervolgonderzoek wordt voor het plangebied Leusener Es 7 te Oudleusen, gemeente Dalfsen, dan ook niet noodzakelijk geacht.

5 1. Inleiding (KNA 3.1 LS01 & LS02) 1.1 Aanleiding en doel In opdracht van Ter Horst Tentenverhuur, vertegenwoordigd door mevrouw W. ter Horst, is een inventariserend archeologisch veldonderzoek uitgevoerd in het plangebied Leusener Es 7 te Oudleusen, gemeente Dalfsen (zie Figuren 1 en 2). De aanleiding voor het onderzoek is de geplande vernieuwing en vergroting van een werktuigenberging. Bij deze werkzaamheden zal de bodem worden verstoord. Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek. Het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een archeologisch verwachtingsmodel van het gebied aan de hand van beschikbare fysisch geografische, archeologische en historisch geografische informatie. Tijdens het veldonderzoek is dit verwachtingsmodel getoetst. Het doel van het veldonderzoek is in de eerste plaats het lokaliseren van eventuele archeologische indicatoren, zoals bewerkt en verbrand vuursteen, bot, aardewerk en houtskool. In de tweede plaats heeft het veldonderzoek tot doel om de mate van gaafheid van het bodemprofiel vast te stellen om te bepalen of eventuele onverstoorde archeologische grondsporen nog aanwezig kunnen zijn Figuur 1. Oudleusen - Leusener Es 7: overzichtskaart. Het plangebied is rood omlijnd en met een pijl aangegeven. [Naar: ANWB, Topografische Atlas Overijssel 1: ANWB bv, Den Haag]. 1

6 1.2 Locatie en administratieve gegevens Het onderzochte plangebied ligt aan de Leusener Es, ten zuiden van Leusener Es 5 (woonhuis) en 7 (werktuigenberging). Ten tijde van het onderzoek was het grootste gedeelte van het plangebied bebouwd met de berging. Het voorgenomen plan bestaat uit de sloop van de bestaande berging en hier een nieuwe opslagloods te bouwen die zich uitstrekt in zuidelijke richting, tot aan de weg Leusener Es. Het zuidelijke deel van het plangebied was tijdens het onderzoek in gebruik als grasland. Het totale onderzoeksterrein heeft een oppervlakte van ongeveer 880 m2 en ligt tussen de 4,5 en 5 m boven het NAP. Figuur 2. Oudleusen - Leusener Es 7: luchtfoto van het plangebied. Met een rode lijn is de begrenzing van het plangebied aangegeven [Naar: GoogleEarth , 2007]. 2

7 Tabel 1. Oudleusen - Leusener Es 7. Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied. Provincie: Gemeente Plaats: Overijssel Dalfsen Oudleusen Toponiem: Leusener Es 7 Kaartblad: 21 ARCHIS-CIS-code: Oppervlakte: RD-coördinaten hoekpunten plangebied: Opdrachtgever: ISSN-nr. ongeveer 880 m2 218,648/504, ,665/504, ,654/504, ,633/504,740 Ter Horst Tentenverhuur X Steekproef projectcode /12 NAP hoogte maaiveld ca. 4,8 m boven het NAP Uitvoering van het veldwerk 3 augustus 2007 Fig 3. Oudleusen - Leusener Es 7: foto van het plangebied. uur 3

8 2. Bureauonderzoek (KNA 3.1 LS06) 2.1 Bronnen Voor het bureau-onderzoek is de bestaande relevante kennis van de onderzoekslocatie verzameld. Daartoe zijn de onderstaande bronnen geraadpleegd. Tabel 2: Oudleusen - Leusener Es 7. Geraadpleegde bronnen. ANWB, Topografische Atlas Overijssel 1: ANWB bv, Den Haag. Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) [ARCHIS]. De Overijssel, Gemeente Dalfsen Het Oversticht, Zwolle. De Woonomgeving, Kadastrale Minuutplan Geomorfologische Kaart (Alterra) [ARCHIS]. Indicatieve Kaart Archeologisch Waarden (IKAW). Stichting voor Bodemkartering, Bodemkaart van Nederland 1: Blad 21 Oost - Zwolle. StiBoKa, Wageningen. Uitgeverij Nieuwland, Grote Historische Topografische Atlas ±1905. Overijssel 1 : Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. Versfelt, H.J., De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland Heveskes Uitgevers, Groningen/Veendam. Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990.Grote Historische Atlas van Nederland deel 3: Oost-Nederland , schaal 1: Wolters-Noordhoff, Groningen. 2.2 Resultaten bureauonderzoek (KNA 3.1 LS03, LS04) Sedimentologie en bodem Op de bodemkaart van Nederland 1: (blad 21) is de bodem in het plangebied gekarteerd als een hoge zwarte enkeerdgrond met leemarm en zwak lemig fijn zand (classificatie zez21 met grondwatertrap VII: gemiddeld hoogste grondwaterstand meer dan 80 cm en gemiddeld laagste grondwaterstand meer 160 cm onder het maaiveld). Ten noorden van de Leusener Es, net buiten het plangebied, is op de Bodemkaart de opmerking afgegraven te vinden. De kans bestaat dat ook de bodem in het plangebied afgegraven is. Op de Geomorfologische Kaart (Alterra - ARCHIS) maakt het plangebied deel uit van een dekzandrug, al dan niet met bouwlanddek (classificatie 4K14). 4

9 Historische Geografie Op al het geraadpleegde kaartmateriaal 1 ligt het plangebied op de Oud Leusener Esch en ten zuiden van de kern van Oudleusen. Op alle kaarten is binnen het plangebied geen bebouwing aanwezig. Op de Hottinger Atlas van Noord- en Oost-Nederland liggen in de omgeving van Oudleusen slechts enkele woningen. In deze periode is het dorp bekend onder de naam Oud Leusen. Op de Grote Historische Topografische Atlas Overijssel ligt het plangebied op een hoger deel van het landschap (te zien aan de helling-streepjes). Op deze kaart uit 1911 is de woning van Leusener Es 1 (of een voorganger hiervan) al wel aanwezig. Het plangebied zelf is echter nog steeds onbebouwd (zie Figuur 4). Op de Bodemkaart van Nederland is aangegeven dat het hogere deel van het landschap (zoals te zien is op de Grote Historische Topografische Atlas Overijssel) is afgegraven. Dit zal dus tussen 1911 en 1987/1989 (kartering Bodemkaart) hebben plaatsgevonden. Figuur 4. Oudleusen - Leusener Es 7: uitsnede uit de Grote Historische Topografische Atlas Overijssel. Met een zwarte lijn is de globale begrenzing van het plangebied aangegeven. 1 Versfelt, H.J., De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland Heveskes Uitgevers, Groningen/Veendam. De Woonomgeving: - publicatie van kadastrale kaarten uit Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1990.Grote Historische Atlas van Nederland deel 3: Noord- Nederland , schaal 1: Wolters-Noordhoff, Groningen. Uitgeverij Nieuwland, Grote Historische Topografische Atlas ± 1905 Overijssel 1: Uitgeverij Nieuwland, Tilburg. 5

10 Op de Overijssel, gemeente Dalfsen maakt het plangebied deel uit van een essenlandschap. Karakteristiek voor dit type landschap zijn de grote permanente bouwlanden, de zogenaamde essen. Op dit bouwland hebben meerdere boeren percelen grond. Rond en langs de essen ontstonden nederzettingen, de zogenaamde esdorpen waarvan de structuur sterk bepaald werd door de ligging, vorm en grootte van de es of essen. Vanaf de Late Middeleeuwen resulteerde een snelle groei van de bevolking in een intensivering van het grondgebruik. Om de vruchtbaarheid van de akkercomplexen op peil te houden werden op de heidevelden of in de bossen plaggen gestoken, die gemengd met mest, op de akkers werden gebracht. Daardoor ontstonden homogene, humushoudende gronden (het esdek), die - bij een dikte van meer dan 50 cm - enkeerdgronden worden genoemd. Door het opbrengen van de met mest vermengde plaggen, nam de hoogte van het maaiveld toe. Niet diepe moderne landbouwactiviteiten zullen derhalve weinig invloed hebben gehad op het oorspronkelijke bodemprofiel en eventueel daarin aanwezige archeologische grondsporen. Archeologie Op de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) heeft het plangebied een hoge trefkans op archeologische waarden. Binnen het plangebied zijn geen waarnemingen bekend binnen het Centraal Archeologisch Archief (CAA) van de RACM en ook geen archeologisch waardevolle terreinen binnen het Centraal Monumenten Archief (CMA). Het plangebied ligt tussen twee archeologische monumenten. Binnen het CMA zijn deze monumenten (nr en 2781) aangegeven als locaties van hoge archeologische waarde. In samenhang met deze archeologische monumenten zijn ook verscheidene waarnemingen gedaan. Deze zijn weergegeven in Tabel 3. 6

11 Tabel 3. Oudleusen - Leusener Es 7. In ARCHIS vermelde vondsten in de omgeving van het plangebied (zie Figuur 5 voor de ligging). CMA/CAA-nrs. Datering Omschrijving RD-coördinaten CMA 2780 (21H-A16) 2781 (21H-010) Neolithicum - Late Middeleeuwen 5300 vc nc ijzertijd midden - Late Middeleeuwen: 600 vc nc Terrein (esdek) met bewoningssporen uit Neolithicum t/m Middeleeuwen Esdek met daaronder sporen van bewoning uit verschillende perioden. 218,973/504, ,507/504,808 CAA 815 (21HZ-39) (21HZ-12) (21HZ-62) (21HZ-36) (21HZ-14) 94 (21HZ-46) (21HZ-120) (21HZ-40) (21HZ-38) (21HZ-38) (21HZ-58) (21HZ-58) (21HZ-58) (21HZ-54) (21HZ-22) (21HZ-30) Romeinse tijd 12 vc nc Middeleeuwen nc Middeleeuwen vroeg D - laat A: nc Middeleeuwen laat nc Paleolithicum - Nieuwe Tijd: 8800 vc nc bronstijd laat - ijzertijd midden: vc bronstijd - Middeleeuwen 2200 vc nc Paleolithicum - ijzertijd vc Middeleeuwen nc Middeleeuwen laat nc Middeleeuwen laat nc Neolithicum vc Romeinse tijd 12 vc nc ijzertijd - Romeinse tijd 800 vc nc bronstijd midden A - laat vc Neolithicum laat A vc Inheems Romeins aardewerk, met versieringen Kogelpot aardewerk IJzeren ruiterspoor Aardewerk - kogelpot Grondspoor Hamerbijl - Muntendam Aardewerk en graniet (onder esdek op dekzandrug) Aardewerk en vuursteen Aardewerk - oa Pingsdorf & Paffrath & kogelpot Aardewerk & ijzer Aardewerk - kogelpot & Pingsdorf Vuursteen (onder esdek) Aardewerk, handgevormd Kubussteen Bronzen hielbijl R/S Hamerbijl (enkelgrafcultuur) 218,260/505, ,000/505, ,960/505, ,880/504, ,000/505, ,400/504, ,925/504, ,050/504, ,960/505, ,960/505, ,900/504, ,900/504, ,900/504, ,000/505, ,000/505, ,220/504,530 7

12 2.3 Archeologisch verwachtingsmodel (KNA 3.1 LS05) Op basis van het uitgevoerde bureauonderzoek is het slechts mogelijk een globale verwachting aan te geven voor archeologische sporen en structuren. Voorafgaand aan het bureau- en veldonderzoek is een Klic-melding gedaan om inzicht te krijgen in de aanwezigheid van kabels en leidingen binnen het plangebied. In het plangebied ligt ten westen van de huidige werktuigenberging, evenwijdig aan de westelijke muur, een gasleiding richting de Leusener Es. Hier zijn dus bodemverstoringen te verwachten veroorzaakt door de hiervoor uitgevoerde graafwerkzaamheden. Ook de bouw van de berging heeft een deel van de bodem verstoord. Op de Bodemkaart van Nederland ligt het plangebied direct naast een afgegraven terrein. Het gaat hier om een hoog perceel (onderdeel van de es) dat tussen 1911 en 1987 is afgegraven. Op de Grote Historische Topografische Kaart Overijssel maakt het plangebied deel uit van dit hoge perceel. Hoewel niet aangegeven op de Bodemkaart is de kans aanwezig dat de bodem in het plangebied ook is afgegraven. Op de IKAW ligt het plangebied in een terrein met een hoge trefkans op archeologische waarden. In het plangebied zijn geen meldingen bekend binnen het CMA en het CAA van de RACM. Het onderzoeksterrein ligt wel op de Oud Leusener Esch waar in het verleden vondsten zijn gedaan uit het Neolithicum tot en met de Middeleeuwen (5300 vc nc). Ook liggen op de es twee monumenten van hoge archeologische waarden. Uitgaande van de in de omgeving bekende vondsten is het zeer goed mogelijk dat ook binnen de grenzen van het plangebied menselijke bewoningsactiviteiten hebben plaatsgevonden. De mogelijkheid bestaat dat tijdens het veldwerk archeologische indicatoren worden aangetroffen uit bovengenoemde periodes. Deze kunnen bestaan uit houtskool, bewerkt en/of verbrand vuursteen en aardewerk. Mogelijk kunnen ook restanten van ijzeren voorwerpen binnen het plangebied aanwezig zijn. Indien de bodemopbouw van het onderzoeksgebied - met name te verwachten in het onbebouwde gedeelte - intact is, zullen de eventueel binnen het plangebied aanwezige archeologische grondsporen ook intact zijn. 9

13 3. Veldonderzoek (KNA 3.1 VS05) 3.1 Plan van aanpak (KNA 3.1 VS01) In het plangebied Leusener Es 7 te Oudleusen zijn in totaal 6 grondboringen gezet, dit komt neer op iets minder dan 70 boringen per hectare. De boringen zijn gezet conform de richtlijnen van Het Oversticht. Om een representatief beeld van de bodem te kunnen verkrijgen zijn de boringen zo gelijkmatig mogelijk over het te onderzoeken terrein verdeeld. Vier boringen zijn ten zuiden van de berging gezet, twee boringen op het bestrate deel naast de berging. De boringen zijn ingemeten aan de hand van de bestaande bebouwing. Voor de precieze locaties van de boringen wordt verwezen naar Figuur 6. Alle boringen zijn uitgevoerd met een 12 cm edelmanboor. Hiermee is de opbouw van de bodem bepaald. De boringen zijn tot een minimale diepte van 25 cm in de C-horizont doorgezet om de opbouw van de bodem goed te kunnen bestuderen. Opgeboord zand werd met een 4 mm zeef onderzocht op de aanwezigheid van archeologische indicatoren zoals houtskool, aardewerk en bewerkt of verbrand vuursteen. De locatie van de boringen is ingemeten met behulp van GPS. Aan de hand van deze RD-coördinaten zijn op de AHN de NAPhoogtes bepaald. 3.2 Resultaten veldonderzoek (KNA 3.1 VS02, VS03) Het veldwerk vond plaats op 3 augustus De beschrijving van de boringen zijn weergegeven in de boorstaten. Deze zijn bijgevoegd (zie Appendix). In Figuur 6 zijn de boorlocaties weergegeven. Bodem Binnen het plangebied laten de boringen een gelijke opbouw van de bodem zien. In alle boringen is het esdek aangetroffen zoals verwacht werd naar aanleiding van de Bodemkaart van Nederland en de Overijssel - gemeente Dalfsen. In drie boringen (nrs. 1, 2 en 4) was het esdek vermengd dan wel verstoord met recente puinresten en vensterglas. Deze verstoringen zullen naar alle waarschijnlijkheid veroorzaakt zijn door de bouw van de berging. In geen van de boringen is onder het esdek een intact podzolprofiel waargenomen. In een intacte podzolbodem bestaat de kans op het aantreffen van gave archeologische grondsporen. Een podzol begint met een E-horizont (uitspoelingshorizont) waaronder een B-horizont (inspoelingshorizont) volgt. In de E- en B- horizont zouden archeologische grondsporen aanwezig kunnen zijn. Ook in een niet intacte B-horizont zouden archeologische grondsporen 10

14 aanwezig kunnen zijn maar hier mist dan vaak een bovenlaag met archeologische artefacten. Onder de B-horizont volgt een C-horizont. Dit is het sediment dat niet aan bodemvorming onderhevig is geweest. Ook in een C-horizont kunnen archeologische grondsporen aanwezig zijn. Vaak gaat het hier om de bodem van deze sporen, het prehistorische loopvlak ligt hier boven. Voorbeelden hiervan zijn diep ingegraven haardkuilen. Onder het esdek volgt in boring 1, 4 en 5 de B/C horizont, en in boring 2 en 3 direct de C-horizont. In boring 6 is onder het esdek een restant van een B-horizont waargenomen. De B-horizont was echter licht verstoord. Archeologie Tijdens het onderzoek is de bodem onderzocht op intactheid en archeologische indicatoren. In alle boringen is, zoals verwacht, een esdek aangetroffen. Het esdek was in boring 1 verstoord met recente puinresten en vensterglas. In boringen 2 en 5 was het esdek vermengd en verstoord met onder meer bestratingszand (boring 2). In geen van de boringen is een intact bodemprofiel (podzol) ontdekt. Alleen in boring 6 is nog een restant van een B-horizont aangetroffen. Echter was de top hier van afwezig en het grootste gedeelte van deze horizont is licht verstoord. Tijdens het veldonderzoek zijn geen archeologische indicatoren gevonden. Vanwege de aanwezigheid van bebouwing, tegels en gras bleek het niet mogelijk een veldkartering uit te voeren. 11

15 Figuur 6. Oudleusen - Leusener Es 7: situatietekening met de boorlocaties. De genummerde vlaggetjes geven de uitgevoerde boringen weer. De onderbroken zwarte lijn geeft de begrenzing van het plangebied aan. RD-coördinaat van boring 6 is: 218,645/504,752 12

16 4 Conclusies en advies (KNA 3.1 VS07) Voorafgaand aan het veldwerk is een archeologisch verwachtingsmodel opgesteld. De kans was aanwezig dat tijdens het veldwerk archeologische indicatoren zouden worden aangetroffen uit de periode Neolithicum tot en met de Late Middeleeuwen (5300 vc tot en met 1500 nc). Tijdens het archeologisch veldonderzoek in het plangebied Leusener Es 7 te Oudleusen is in alle boringen een esdek aangetroffen. Onder het esdek is in geen van de boringen intact (podzol)profiel waargenomen. Alleen in boring 6 is een licht verstoord restant van een B- horizont ontdekt. De top van de B-horizont was hier afwezig. Eventuele archeologische grondsporen zouden nog aanwezig kunnen zijn. Echter zijn tijdens het veldwerk geen eenduidige archeologische indicatoren aangetroffen. In boring 1 zijn in het esdek enkele recente puinsporen waargenomen en enkele fragmenten vensterglas. Deze zullen zeer waarschijnlijk te maken hebben met de bouw van de berging. Op grond van de huidige staat van kennis zijn beperkende en/of beschermende maatregelen niet wetenschappelijk verdedigbaar. Archeologisch vervolgonderzoek wordt voor het plangebied Leusener Es 7 te Oudleusen, gemeente Dalfsen, dan ook niet noodzakelijk geacht. Wij wijzen er niettemin op dat indien hier onverhoopt toch archeologische materialen en/of sporen worden aangetroffen, deze conform de Monumentenwet 1988 artikel 47, gemeld dienen te worden bij de gemeente Dalfsen. 13

17 Appendix Oudleusen - Leusener Es 7 boorprofielen en bodembeschrijving volgens NEN5104.