Inhoudsopgave. Voorwoord. I Inhoudsopgave III. I Inleiding 1. II Begrippen 7

Transcriptie

1 Inhoudsopgave Voorwoord I I Inhoudsopgave III I Inleiding 1 II Begrippen 7 III Gebruiker, aanbieder en overheid Gebruiker Aanbieder Overheid De inspectie: een liberaal instituut De rechtspersoon voor de maatschappelijke onderneming 25 IV Wonen De huurder De verhuurder De rol van de overheid Een liberale volkshuisvesting 35 V De zorg De cliënt De aanbieder van zorg De overheid Synthese liberale zorgsector 51 VI Onderwijs De gebruiker De aanbieder De overheid Het belang van onderwijs 71 VII Samenvatting 7.1 De rechtspersoon voor de maatschappelijke onderneming Wonen De zorg Onderwijs 87 Aanbevelingen 91 III

2

3 I Inleiding Toenmalig voorzitter van de Sociaal Economische Raad (SER), Herman Wijffels, stelde in 2002 dat sprake was van een systeemcrisis. Op veel plaatsen in de samenleving constateerde Wijffels dat bestaande institutionele regelingen niet (meer) het gewenste resultaat leverden. 1 Die waarneming betrof ook het onderwijs, de zorg en de woningmarkt. Wellicht is de term systeemcrisis wat de genoemde sectoren betreft wat zwaar gekozen en gaat deze voorbij aan het feit dat een ruime meerderheid van de gebruikers van zorg-, onderwijs- en woondiensten tevreden is over de dienstverlening. 2 Toch wordt in Nederland veel gesproken over de zorg, het onderwijs en de woningmarkt. Bijvoorbeeld over hoe die sectoren zijn georganiseerd en over de kwaliteit van de dienstverlening. Dat is ook begrijpelijk omdat het diensten betreft die de kwaliteit van het leven van burgers diep en direct raken en er op verschillende punten in deze sectoren veel onvrede bestaat, bijvoorbeeld: In 2008 bracht een parlementaire onderzoekscommissie een rapport uit waarin verschillende vernieuwingen in het onderwijs werden beoordeeld. In het rapport wordt vastgesteld dat er sinds het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw ingrijpende hervormingen in het middelbaar onderwijs hebben plaatsgevonden waaronder de invoering van het Voorbereidend Middelbaar Beroepsonderwijs (VMBO), de tweede fase en de basisvorming. 3 Deze hervormingen hadden tot doel (aspecten van) de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren. Maar de commissie constateerde dat de kwaliteit van het onderwijs niet is verbeterd. Op het gebied van wiskunde en lezen is zelfs een zorgwekkend dalende trend zichtbaar. Ook verlaten veel leerlingen hun opleiding zonder een diploma te hebben behaald en sluiten verschillende opleidingen niet goed op elkaar aan. Een voormalig onderwijzer vond dat het huidige overheidsarrangement onvoldoende mogelijkheden bood een hoge onderwijskwaliteit te verwerkelijken. Uit onvrede hierover startte hij in Bussum vanaf het school- 1 Herman Wijffels ziet systeemcrisis in gehele samenleving, Het financieele dagblad, 14 december E. Pommer, E. Eggink en H. van Kempen, De staat van de publieke dienst, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag, 2008, pp De basisvorming werd in 1993 ingevoerd en hield in dat alle middelbare schoolopleidingen de eerste twee á drie jaar hetzelfde zouden zijn. De tweede fase werd van kracht in 1998 en hield in dat in de bovenbouw van het HAVO en VWO niet langer met vakkenpakketten maar met profielen werd gewerkt. 1

4 hoofdstuk i jaar een volledig particulier gefinancierde basisschool, als begin van een keten. 4 Eind 2008 werd bekend dat de gemeente Apeldoorn door een personeelstekort niet aan alle vraag naar thuiszorg kon voldoen. Op een zeker moment stonden niet minder dan 300 mensen op een wachtlijst voor het krijgen van thuiszorg. Het tekort aan aanbod werd merkwaardig toen bleek dat de gemeente van het haar ter beschikking gestelde budget een aanzienlijk deel niet had uitgeven: van de E16 miljoen was nog bijna een kwart over (sinds 2007 is de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) van kracht geworden. Deze wet wijst de gemeenten aan als hoofdverantwoordelijke voor het organiseren van ondersteuning voor burgers die niet volwaardig kunnen functioneren in de samenleving. Daar valt ook de thuiszorg onder. Gemeenten krijgen hiervoor budget van het Rijk). 5 In 2004 bleek uit onderzoek dat zorgprofessionals meer dan een kwart van hun werktijd kwijt zijn met andere zaken dan het verlenen van zorg. In de jaren zeventig van de vorige eeuw was dat nog maar zes procent. 6 In Nederland werken veel woningcorporaties met wachtlijsten voor het toewijzen van een woning. Dit ligt niet aan een tekort aan woningen. Ongeveer 35% van de woningvoorraad is eigendom van een woningcorporatie terwijl slechts 17% van de huishoudens op grond van hun inkomen onder de traditionele doelgroep van de woningcorporaties valt. 7 Voor mensen die wel een corporatiewoning huren maar niet in die doelgroep vallen zijn echter vaak geen goede alternatieven voorhanden. Een en ander heeft tot gevolg dat veel burgers niet of nauwelijks invloed kunnen uitoefenen op hun eigen woonsituatie. De staat heeft door de volksvertegenwoordiging met betrekking tot de genoemde sectoren verantwoordelijkheden toegewezen gekregen, bijvoorbeeld om goede dienstverlening te garanderen. Deze verantwoordelijkheden zijn vastgelegd in de artikelen 22 en 23 van onze grondwet. Deze artikelen zijn onderdeel van het eerste hoofdstuk van de grondwet, dat de zogenoemde grondrechten bevat. De grondwetsbepalingen over onderwijs, zorg en wonen vallen in de categorie sociale grondrechten die, in tegenstelling tot de klassieke grondrechten, niet bij rechte euro voor een kleiner klasje. Nooit meer een te grote klas, of op een vieze wc, NRC Handelsblad, 16 augustus Apeldoorn houdt drie miljoen WMO-budget over, Zorgvisie, nr 11, T.E.D. van der Grinten en P. Vos, Gezondheidszorg, in: H. Dijstelbloem, P.L. Meurs en E.K. Schrijvers red., Maatschappelijke dienstverlening. Een onderzoek naar vijf sectoren, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Amsterdam, 2004, pp , p Centraal Planbureau, Economische effecten van regulering en subsidiering van de huurwoningmarkt, Den Haag, 2008, p. 9. 2

5 inleiding inroepbaar zijn. 8 Iemand die meent dat zijn recht op vrijheid van meningsuiting (een klassiek grondrecht) wordt geschonden kan dat recht opeisen bij een rechter. Het recht op wonen kan echter niet bij de rechter worden afgedwongen. Sociale grondrechten vormen een meer vrijblijvend richtsnoer voor overheidsbeleid. Dat betekent in het geval van het woonartikel bijvoorbeeld dat de overheid beleid moet maken dat erop is gericht diegenen van een woning te voorzien die dat zónder dat beleid niet was gelukt. Liberalen staan meestal gereserveerd tegenover een al te ruime interpretatie van sociale grondrechten, onder meer omdat overheidsbemoeienis vaak ten koste gaat van particuliere initiatieven en zelfredzaamheid. Desondanks onderschrijven liberalen over het algemeen de sociale grondrechten als beleidsdoelstelling. Die steun is gebaseerd op de overtuiging dat enige verwezenlijking van de sociale grondrechten een voorwaarde is om als vrij individu in de samenleving te participeren. Toegang tot goede gezondheidszorg en een dak boven je hoofd zijn van die voorwaarden. Het onderwijs evenzeer, en het dient daarnaast ook nog het liberale ontplooiingsideaal. Vanwege het belang van goede dienstverlening voor burgers, het gegeven dat de kwaliteit daarvan in bepaalde gevallen te wensen overlaat en de verantwoordelijkheid van de staat is het functioneren van de drie sectoren onderwerp van aanhoudend publiek en politiek debat. De intensiteit van het debat is onder meer af te lezen aan de grote stroom publicaties die recent verscheen over de betreffende sectoren. 9 Draagt het beleid wel bij aan de bijbehorende doelstellingen? Heeft het beleid geen ongewenste bijwerkingen? Zoals een toenemende administratieve last waardoor professionals steeds meer tijd kwijt zijn met formulieren invullen en dus minder tijd overhouden voor hun eigenlijke werk? Of leidt het beleid ertoe dat de mensen waarvoor het is bedoeld nauwelijks meer enige zeggenschap hebben waar en op wat voor manier zij diensten afnemen die voor hen essentieel zijn? Het huidige kabinet (Balkenende IV) wil deze crisis, blijkens het regeerakkoord, te lijf gaan door de introductie van een nieuwe rechtspersoon: te weten de 8 P.P.T. Bovend eert e.a., Grondwet voor het koninkrijk der Nederlanden. Tekst & commentaar, Deventer, 2004, p. 3. Artikel 22 lid 1 luidt: De overheid treft maatregelen ter bevordering van de volksgezondheid. Artikel 22 lid 2 betreft wonen: Bevordering van voldoende woongelegenheid is voorwerp van zorg der overheid. Artikel 23 is geheel gewijd aan onderwijs. Lid 1 van dat artikel luidt: Het onderwijs is een voorwerp van aanhoudende zorg der regering. Voor het overige wordt in artikel 23 onder meer aandacht besteed aan de gelijke bekostiging van openbaar en bijzonder onderwijs (in hoofdstuk 6 wordt hier nog op teruggekomen). 9 Bijvoorbeeld: G.M.M. Blokdijk-Hauwert e.a., Investeren in de samenleving, Wetenschappelijk Instituut van het CDA, Den Haag 2005; Sociaal Economische Raad, Ondernemerschap voor de publieke zaak, Den Haag, 2005; P.L. Meurs, e.a., Bewijzen van goede dienstverlening, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Amsterdam,

6 hoofdstuk i rechtsvorm maatschappelijke onderneming. 10 Daarin wordt de verhouding tussen overheid, aanbieder, gebruiker en andere partners nader gereguleerd. Gekozen wordt voor een structuurverandering om de dienstverlening te verbeteren. In hoofdstuk 3 van dit rapport zullen wij een mening geven over dit wetsvoorstel. Wij zullen daar, in tegenstelling tot het plan voor een nieuwe rechtspersoon, niet de structuur van de sector als uitgangspunt nemen maar het zelfbeschikkingsrecht van de burger. Voor het uitwerken daarvan kunnen wij ons maar in beperkte mate direct beroepen op liberale denkers. Die hebben zich namelijk niet of nauwelijks bezig gehouden met de structuur van de non-profitsector. Bij het schetsen van de door hun voorgestane maatschappelijke ordening beperkten zij zich dikwijls tot de vaststelling dat overheidsbemoeienis in bijvoorbeeld het onderwijs op zichzelf is gerechtvaardigd. Maar de wijze waarop die bemoeienis haar beslag moet krijgen wordt vervolgens zelden toegelicht. Liberale economen, zoals Ludwig von Mises en Friedrich Hayek, benadrukten nog wel dat het gegeven dat de overheid bepaalde zaken financiert, niet impliceert dat de overheid die daarom ook moet uitvoeren. Dit lijkt te corresponderen met de Nederlandse non-profitsector, waar immers particuliere organisaties publiek gefinancierde taken uitvoeren. Hayek noemt zelfs de independent sector (onafhankelijk van markt én staat) als zeer geschikt voor het uitvoeren van dergelijke taken. 11 Maar ook Hayek laat het bij deze opmerking. De uitzondering op het bovenstaande is de Amerikaanse econoom Milton Friedman ( ) die in 1962 in een beroemd geworden betoog een radicale herziening van het Amerikaanse onderwijsstelsel bepleitte. 12 Friedman erkende de noodzaak tot collectieve financiering van het (lager en middelbaar) onderwijs. Maar net als Hayek wees hij publieke uitvoering af. In plaats daarvan wilde hij ouders vouchers geven, een soort cheques waarmee zij onderwijs voor hun kinderen konden inkopen. Op die manier werd de collectieve financiering behouden maar kregen ouders toch de rol van kritische consument toebedeeld, wat de kwaliteit van het onderwijs zou verhogen. Bij de behandeling van de afzonderlijke sectoren (hoofdstuk 4,5 en 6) zal worden bekeken of en zo ja, hoe de plannen van Friedman in de Nederlandse situatie zijn toe te passen. In het voorliggende geschrift zal een eigentijdse liberale visie op de non-profitsector worden gegeven. Liberale uitgangspunten als erkenning en waardering van het particulier initiatief en zelfbeschikking van het individu zullen daarbij centraal staan. Hierdoor zullen wij een onderbouwd tegenwicht bieden aan voorstanders van een grote overheidsbemoeienis in het onderwijs, de zorg en de huursector. Na deze inleiding volgt in het tweede hoofdstuk een omschrijving van enkele veelgebruikte termen in de sectoren die in dit geschrift worden behandeld. Daarna 10 Regeerakkoord kabinet-balkenende IV, hoofdstuk F.A. Hayek, Law, legislation and liberty. Volume III, Londen, 1979, p M. Friedman, Captialism en freedom, Chicago, 2002 [1962], pp

7 inleiding worden in algemene termen de liberale uitgangspunten geformuleerd met betrekking tot de non-profitsector. In dat hoofdstuk wordt ook de rechtspersoon voor de maatschappelijke onderneming nader bekeken en aan een oordeel onderworpen. Vervolgens worden die uitgangspunten uitgewerkt voor achtereenvolgens wonen, onderwijs en zorg. In een slothoofdstuk wordt alles samengevat en worden enkele aanbevelingen gedaan. 5