Stichting Pensioenfonds De Fracties. Jaarverslag 2018

Transcriptie

1 Stichting Pensioenfonds De Fracties Jaarverslag 2018 Stichting Pensioenfonds De Fracties Hogeweg 1, 1521 AZ Wormerveer Postbus 4, 1520 AA Wormerveer Telefoon: Telefax: Ingeschreven in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel Amsterdam onder nummer

2 Inhoud Meerjarenoverzicht 3 Bestuursverslag 4 Karakteristieken van het pensioenfonds 5 Bestuur en organisatie 6 Algemene ontwikkelingen op pensioengebied 10 Fondsspecifieke ontwikkelingen 11 Pensioenparagraaf 18 Financiële positie paragraaf 21 Beleggingsparagraaf 25 Risicoparagraaf 30 Jaarrekening 35 Balans per 31 december Staat van baten en lasten over Kasstroomoverzicht over Toelichting behorende tot de jaarrekening 39 Toelichting op de staat van baten en lasten 49 Risicoparagraaf 54 Gebeurtenissen na balansdatum 60 Overige gegevens 61 Verslag van het verantwoordingsorgaan 61 Reactie bestuur op het oordeel van het verantwoordingsorgaan 63 Samenvatting oordeel van de visitatiecommissie 64 Reactie bestuur op de bevindingen van de visitatiecommissie 66 Statutaire bepaling omtrent saldo van baten en lasten 67 Actuariële verklaring 68 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 70 Bijlagen 77 Voorwaardelijke toeslagverlening pensioenen deelnemers 77 Aangesloten ondernemingen per 31 december Begrippenlijst 78 Stichting Pensioenfonds De Fracties

3 Meerjarenoverzicht Aantallen verzekerden Actieve deelnemers Gewezen deelnemers Pensioengerechtigden Totaal Financiële gegevens (in duizenden euro s) Beleggingen voor risico pensioenfonds Belegd vermogen Beleggingsopbrengsten Rendement op basis van total return -2,9% 5,8% 9,4% 1,9% 18,3% Reserves Algemene reserve Technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds Voorziening herverzekering Totaal technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Premiebijdragen Pensioenuitkeringen Pensioenuitvoeringskosten Pensioenuitvoeringskosten per deelnemer in Dekkingsgraad Aanwezige dekkingsgraad 2 101,9% 108,4% 100,7% 100,0% 105,7% Vereiste dekkingsgraad 120,9% 120,8% 120,2% 122,6% 116,0% Minimaal vereiste dekkingsgraad 104,1% 104,1% 104,2% 104,2% - Beleidsdekkingsgraad 3 108,1% 106,2% 93,9% 100,2% - Reële dekkingsgraad 4 87,0% 85,1% 76,4% 80,1% - Beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds 5 108,3% 106,4% 93,7% 100,2% - 1 Betreft de premiebijdragen van werkgevers en werknemers inclusief de premiebijdragen risico deelnemers 2 De dekkingsgraad is vastgesteld als het totaal vermogen gedeeld door het totaal technische voorzieningen. 3 De beleidsdekkingsgraad wordt berekend als de 12-maands voortschrijdend gemiddelde dekkingsgraad. 4 De reële dekkingsgraad geeft de verhouding weer tussen de beleidsdekkingsgraad en de vereiste dekkingsgraad benodigd voor toekomstbestendige toeslagverlening ter hoogte van de veronderstelde prijsinflatie. 5 De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds wordt berekend als de beleidsdekkingsgraad, echter zonder rekening te houden met de voorziening en beleggingen risico deelnemers. Stichting Pensioenfonds De Fracties

4 Bestuursverslag Stichting Pensioenfonds De Fracties

5 Karakteristieken van het pensioenfonds Algemeen Inleiding Het pensioenfonds is een ondernemingspensioenfonds verbonden aan Bunge Loders Croklaan B.V., Bunge Loders Croklaan Oils B.V. en Bunge Loders Croklaan Group B.V. en is in het Handelsregister ingeschreven onder nummer Het pensioenfonds is een stichting die statutair gevestigd is in Zaanstad. De naam van de aangesloten ondernemingen is per 1 maart 2018 gewijzigd als gevolg van de overname door Bunge Limited. Overeenkomstig artikel 9 van de statuten wordt hierbij verslag uitgebracht over boekjaar De in het verslag vermelde bedragen zijn op basis van duizenden euro s opgenomen, tenzij anders is aangegeven. Doelstelling Stichting Pensioenfonds De Fracties stelt zich tot doel het verlenen van pensioenaanspraken aan werknemers in dienst van de werkgever en het doen van pensioenuitkeringen aan pensioengerechtigden, een en ander overeenkomstig de bepalingen van het pensioenreglement. Om dit doel te bereiken brengt Stichting Pensioenfonds De Fracties de daartoe benodigde middelen bijeen en is tevens verantwoordelijk voor het beheer van deze middelen. Missie, visie en strategie Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft de missie, visie en strategie in 2018 geëvalueerd. In de missie is beschreven waarvoor het fonds staat, wat de bestaansgrond is en welke waarden en identiteit het fonds kenmerken. De missie is als volgt geformuleerd: Stichting Pensioenfonds De Fracties geeft de beste invulling aan de pensioenovereenkomst die de werkgever heeft afgesloten met haar (gewezen) werknemers. De uitvoering van de overeenkomst dient correct, maatschappelijk verantwoord en zo (kosten)efficiënt mogelijk te geschieden. De ambitie is een duurzaam en betrouwbaar pensioenfonds te zijn dat zijn financiële verplichtingen en ambities nu en in de toekomst waar kan maken. In de visie wordt beschreven waarvoor het fonds gaat, welke zienswijze, welk toekomstbeeld ten grondslag ligt aan het handelen van het fonds. De visie is als volgt geformuleerd: Om de pensioenambities zo goed mogelijk waar te kunnen maken, werkt het bestuur met een aantal gerenommeerde, professionele partijen samen, waarbij het bestuur de regie stevig in handen heeft. Er is sprake van een afgewogen beleggingsmix welke periodiek getoetst wordt in overeenstemming met de toekomstige verplichtingen van het fonds (de ALM studie) en op een optimale en evenwichtige rendement- en riscoverhouding (de Strategische Asset Allocatie studie). Kwaliteit van bestuur en het voldoen aan de geschiktheidseisen zoals deze door externe toezichthouders gesteld worden is een essentiële randvoorwaarde. We zien dat door de jaren heen de eisen die aan bestuurders gesteld worden steeds meer zijn toegenomen. Daarnaast is het ook steeds lastiger gebleken om geschikte bestuurdersopvolging te vinden. Tot op heden is het bestuur toch steeds weer in staat geweest om dit op een goede manier in te vullen, maar de bestendigheid hiervan zeker als eisen nog verder toe gaan nemen zoals met IORP-II, is een belangrijke onzekerheid. Een ander belangrijk punt is de kosten efficiënte uitvoering van de pensioenregeling. Enerzijds heeft het fonds een organisatie die, inclusief uitbestedingen, een laag niveau van bestuurs- en administratiekosten geeft, anderzijds mist het fonds door haar beperkte omvang de mogelijkheid om van schaalvoordelen te profiteren. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de lage kosten van bestuur ook komen doordat de sponsor deze kosten indirect voor haar rekening neemt door personeel ter beschikking te stellen. Wanneer de eerder genoemde verdere professionalisering van het bestuur doorzet, zullen wellicht externe bestuurders ingezet moeten gaan worden wat een aanzienlijke kostenverhoging zal geven. Mede gelet hierop hanteert het bestuur een pro-actieve opstelling en heeft zij reeds de eerste verkennende gesprekken gevoerd met mogelijke alternatieve uitvoerders. In de strategie wordt beschreven hoe het bestuur de visie gaat waarmaken. Dit binnen de kaders van de missie en rekening houdend met de mogelijke ontwikkelingen. Om de missie, visie en doelstelling van het fonds te kunnen uitvoeren, streeft het bestuur van het pensioenfonds een solide en professioneel beleid na, in overeenstemming met wet- en regelgeving en de Code Pensioenfondsen. Belangrijke onderdelen van de strategie zijn onder meer het beleggingsbeleid, de beheersing van de uitvoerings- en vermogensbeheerovereenkomst, het premiebeleid, het toeslagen- en kortingsbeleid, de medezeggenschap van alle belanghebbenden, de beginselen van goed pensioenfondsbestuur en een gedegen risicomanagement- en communicatiebeleid. Het bestuur toetst periodiek of de uitkomsten en zijn handelen in overeenstemming zijn met de missie, visie en strategie van het fonds en legt hierover verantwoording af. De missie en visie zijn belangrijke uitgangspunten geweest voor de ALM studie die eind 2014 heeft plaatsgevonden. In 2018 heeft wederom een ALM studie plaatsgevonden. Stichting Pensioenfonds De Fracties

6 Het bestuur toetst jaarlijks in hoeverre de missie en visie zijn gerealiseerd en stuurt waar nodig bij. Financiering De afspraken met betrekking tot de financiering en de uitvoering van de pensioenregeling zijn vastgelegd in een uitvoeringsovereenkomst tussen Stichting Pensioenfonds De Fracties en de onderneming. De bestaande uitvoeringsovereenkomst met de werkgever is laatstelijk gewijzigd en ondertekend op 6 december ABTN Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft een actuariële en bedrijfstechnische nota (ABTN) opgesteld waarin gemotiveerd is omschreven welk beleid wordt gevoerd om de doelstelling van het pensioenfonds te kunnen nakomen. In de ABTN (ook wel bedrijfsplan genoemd) wordt nader ingegaan op de organisatie van het pensioenfonds, de inhoud van de pensioenregeling (pensioenovereenkomst), de financiële opzet (grondslagen en het beleidskader en sturingsmiddelen), hoofdlijnen van het interne beheersingssysteem en de opzet van de administratieve organisatie en interne controle alsmede de hoofdlijnen van de uitvoeringsovereenkomst. De actuariële en bedrijfstechnische nota beschrijft de situatie per 1 januari 2019 en is vastgesteld op 5 maart Statuten De statuten zijn in 2014 laatstelijk herzien naar aanleiding van de inwerkingtreding van de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen en de Code Pensioenfondsen. Bij notariële akte d.d. 30 juni 2014 zijn de gewijzigde statuten formeel vastgesteld. Bestuur en organisatie Bestuur Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties bestaat uit drie leden die zijn benoemd door de werkgever en drie leden die zijn benoemd door de ondernemingsraad uit de deelnemers en de gewezen deelnemers. Voor de bestuursleden, alsook de leden van het Verantwoordingsorgaan zijn functieprofielen opgesteld, waarin de vereisten voor de geschiktheid en benodigde competenties zijn opgenomen. Indien de kandidaat-bestuurder niet in het profiel past, kan de kandidaat-bestuurder door het bestuur geweigerd worden. De bestuursleden worden als zodanig niet bezoldigd. Het bestuur is per ultimo 2018 als volgt samengesteld: Naam Max zitting Functie Geboortejaar Geleding Mevr. E. van Dijk 2020 voorzitter 1968 werkgever Dhr. H.M. Omvlee 2019 plv. voorzitter 1971 werkgever Dhr. V.M. Geerts 2021 lid 1972 werkgever Dhr. H.D. Koning 2024 plv. secretaris 1965 deelnemers Dhr. S. Dinkelaar 2028 lid 1975 deelnemers Dhr. J.H.M. van Ree 2019 secretaris 1953 gepensioneerden Management Assistent Pensioenfondsbestuur Het bestuur heeft per 1 september 2012 mevrouw S. Bertram als Management Assistent Pensioenfondsbestuur aangesteld. Zij is belast met de beleidsadvisering, alsmede de juridische ondersteuning van het pensioenfonds. Tevens is zij belast met de uitvoering van de dagelijkse werkzaamheden ten behoeve van het bestuur. Hierbij kan gedacht worden aan: het voeren van correspondentie met diverse externe partijen namens het bestuur, het bewaken van de afhandeling van de door het bestuur geformuleerde actiepunten en besluiten, het monitoren van de uitbestede activiteiten, het voorbereiden van notities ten behoeve van bestuursvergaderingen, alsmede de notulering van de bestuursvergaderingen. Zij is in dienst van Bunge Loders Croklaan B.V. Beleggingscommissie Het bestuur heeft sinds 2012 een beleggingscommissie ingesteld, bestaande uit: minimaal één afgevaardigde namens de werkgever en één afgevaardigde namens de werknemers. De beleggingscommissie informeert en adviseert het bestuur over het gevoerde beleggingsbeleid. De beleggingscommissie houdt toezicht op een goede uitvoering van het (uitbestede) vermogensbeheer en houdt de performance van de vermogensbeheerder nauwlettend in de gaten. De beleggingscommissie rapporteert haar bevindingen aan het bestuur. Stichting Pensioenfonds De Fracties

7 De beleggingscommissie is per ultimo 2018 als volgt samengesteld: De heer V.M. Geerts (voorzitter); De heer J.H.M van Ree (plaatsvervangend voorzitter); De heer H.D. Koning; De heer S. Dinkelaar (vanaf 1 juli 2018). Verantwoordingsorgaan Het pensioenfonds kent sinds 2008 een Verantwoordingsorgaan. Als gevolg van de inwerkingtreding Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen per 1 juli 2015 is het Verantwoordingsorgaan op grond van onderlinge getalsverhouding vertegenwoordigd. Tevens maakt de werkgever onderdeel uit van het Verantwoordingsorgaan. De belangrijkste taken zijn het toetsen van het door het bestuur gevoerde beleid en het geven van gevraagde en ongevraagde adviezen. Een en ander is uitgewerkt in het Reglement Verantwoordingsorgaan. De leden van het Verantwoordingsorgaan worden als zodanig niet bezoldigd. Het Verantwoordingsorgaan is per ultimo 2018 als volgt samengesteld: Naam Geboortejaar Geleding Dhr. T.L.F. Favre 1961 werkgever Dhr. G. Bouman 1967 werknemers Dhr. M. Huijbens 1974 werknemers Dhr. W. Dekker 1956 werknemers Dhr. R.J.T. Imming 1968 werknemers Mevr. I. Klok 1963 werknemers Dhr. T. Isherwood 1984 werknemers Dhr. H. Slager 1950 gepensioneerden Vacature werknemers Diversiteitsbeleid bestuur en Verantwoordingsorgaan Diversiteit binnen het pensioenfonds wordt nadrukkelijk nagestreefd vanuit het besef dat het de horizon van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan verbreedt en daardoor een beter bestuur respectievelijk een betere verantwoordingsfunctie met zich meebrengt. Bij de samenstelling en de opvolging van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan wordt naast de vereiste deskundigheid, competenties en professioneel gedrag, rekening gehouden met diversiteit zoals beschreven in de Code Pensioenfondsen 2018 van de Pensioenfederatie en de Stichting van de Arbeid. Voor de bezetting en opvolging van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan wordt gestreefd naar: verscheidenheid aan vaardigheden, culturen en zienswijzen, waarbij de leden van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan een redelijke afspiegeling vormen van de belanghebbenden; een goede mix van mannen en vrouwen; ten minste één lid onder en ten minste één lid boven de veertig jaar. Een andere dimensie van diversiteit is complementariteit; het elkaar aanvullen vanuit een diversiteit aan deskundigheid en competenties. Dit leidt tot een completer bestuur (met daarbinnen een effectief intern toezicht) en verantwoordingsfunctie. In de profielschetsen voor kandidaat-leden voor het bestuur zijn bovengenoemde vereisten voor diversiteit opgenomen. Hetzelfde geldt voor de competentievisie van het Verantwoordingsorgaan. Het bestuur toetst voorgedragen kandidaten mede aan de hand van de diversiteitsdoelstellingen. Naleving Code pensioenfondsen Het pensioenfonds committeert zich aan de principes van goed pensioenfondsbestuur, zoals vastgelegd in de Code Pensioenfondsen (versie 2018). Dit is nader toegelicht op pagina 14. Intern toezicht Het bestuur heeft het intern toezicht ingericht door middel van een visitatiecommissie. De visitatiecommissie bestaat uit drie onafhankelijke leden die allen deskundig zijn en die verder geen relatie met Stichting Pensioenfonds De Fracties hebben. Het bestuur heeft daartoe een externe marktpartij als visitatiecommissie geselecteerd, die voor het eerst in 2010 een visitatie heeft uitgevoerd. Vanaf 2015 vindt de visitatie jaarlijks plaats. In het najaar van 2018 heeft de visitatiecommissie laatstelijk een visitatie uitgevoerd. Stichting Pensioenfonds De Fracties

8 Inrichting governance naar aanleiding van IORP-II Naar aanleiding van de implementatie van IORP-II heeft het bestuur inmiddels sleutelfunctiehouders- en -vervullers benoemd. Met betrekking tot de sleutelfunctiehouder, alsmede de houderschap van de interne audit werkzaamheden vinden ten tijde van het schrijven van het onderhavige jaarverslag nog gesprekken plaats. Verwachting is dat medio 2019 deze rollen zijn ingevuld. Op basis van de uitgangspunten van DNB en de overwegingen bij de inrichting (proportionaliteit op grond van toezichtsklasse T2a) heeft het bestuur besloten om onderstaande inrichting van sleutelfuncties toe te passen per 1 januari Risicomananagement Op basis van kennis, ervaring en betrouwbaarheid alsmede het uitdragen van status en autoriteit, is het houderschap voor de sleutelfunctie risicomanagement belegd bij de heer S. Dinkelaar, die tevens bestuurslid is van het pensioenfonds. De risicocommissie c.q. het bestuursbureau zal de vervuller zijn van de sleutelfunctie. Actuarieel Zowel het houderschap als de werkzaamheden (vervuller) van de sleutelfunctie actuarieel is conform advies van DNB belegd bij de certificerend actuaris, te weten de heer P. Heesterbeek van TripleA Risk & Finance. Het bestuur heeft vastgesteld dat hij voldoet aan de geschiktheid- en betrouwbaarheidseisen. Audit De sleutelfunctiehouder voor interne audit worden belegd bij een extern bestuurslid. De gesprekken met de betreffende kandidaat zijn ten tijde van het schrijven van dit verslag nog gaande. Op die manier heeft de functie voldoende autoriteit en status. Ook past het bij de verantwoordelijkheid van het bestuur voor een beheerste- en interne bedrijfsvoering. De kandidaat beschikt over de benodigde kennis, ervaring en competenties alsmede de betrouwbaarheidseisen voor deze sleutelfunctie. De functie van de interne audit (vervuller) zal worden uitgevoerd door een externe (deskundige en betrouwbare) partij. Ten tijde van dit schrijven vindt er een beoordeling en selectie van een mogelijke partij plaats. Vereisten, borging onafhankelijkheid en rechtsbescherming sleutelfuncties Bij de inrichting van de sleutelfuncties zijn de vereisten waaraan het pensioenfonds moet voldoen (conform artikel 143a Pensioenwet), toegepast. Dit betekent dat betreffende functionarissen benoemd zijn op basis van geschiktheid en betrouwbaarheid. De houders van de sleutelfuncties worden door het bestuur in staat gesteld om deze functie op een objectieve, eerlijke en onafhankelijke wijze te vervullen. Tevens hebben de houders van een sleutelfunctie een rapportage- en meldingsplicht conform de IORP-II richtlijn. Het bestuur draagt zorg voor rechtsbescherming en benadelingsverbod van de sleutelfunctiehouders. Het pensioenfonds beschikt over een (actuele) klokkenluidersregeling; deze is vastgelegd in de Regeling melden (vermoeden van) misstanden en onregelmatigheden, de Regeling ongewenst gedrag en de Incidentenregeling. De regelingen gelden voor alle verbonden personen, waaronder de houders van een sleutelfunctie. Functionaris Gegevensbescherming Pensioenfondsen moeten rondom de verwerking van persoonsgegevens een beheerste en integere bedrijfsvoering organiseren. Er moet dus toezicht zijn op de uitvoering door verwerkers en subverwerkers die in opdracht van de verwerkingsverantwoordelijke (het pensioenfonds) persoonsgegevens verwerken. Dit toezicht moet onafhankelijk zijn en er moet voor worden gewaakt dat er geen belangenverstrengeling optreedt. In dit kader is door de bij Dion Pensioen Services B.V. aangesloten pensioenfondsen ervoor gekozen om met betrekking tot de dienstverlening inzake de rol van Functionaris Gegevensbescherming gezamenlijk op te trekken. Deze gezamenlijke aanpak is niet alleen zeer praktisch, maar biedt ook de noodzakelijke schaal- en kostenvoordelen. Door het aanstellen van een Functionaris Gegevensbescherming wordt de continuïteit van de naleving van de AVG gewaarborgd. Compliance Officer Sinds 1 januari 2012 is mevrouw D.S. Pang-Atjok Compliance Officer. Deze onafhankelijke toezichthouder is in dienst van Bunge Loders Croklaan B.V. en heeft een signalerende en adviserende/corrigerende functie. De compliance officer bewaakt dat het pensioenfonds voldoet aan de voor het pensioenfonds van toepassing zijnde actuele wet- en regelgeving op het gebied van compliance. De compliance officer heeft verslag uitgebracht aan de voorzitter van het bestuur over de volgende elementen: Stichting Pensioenfonds De Fracties

9 Element Beoordeling van inrichting en werking van compliance binnen pensioenfonds Rapportage incidenten Nevenfuncties van de bestuurders pensioenfonds en de naleving van gedragscode Rapportage omtrent relatiegeschenken Rapportage omtrent privé-transacties Verbonden personen, naleving gedragscode Opmerkingen Geen Geen meldingen Geen aanleiding tot nader onderzoek Geen relatiegeschenken ontvangen Geen Allen hebben ondertekend. Uit niets is gebleken dat in strijd met de gedragscode is gehandeld. Deelnemersraad Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft gezien haar deelnemersaantal geen deelnemersraad ingesteld. Uitvoeringsorganisaties Het bestuur van het pensioenfonds heeft de dagelijkse uitvoering van de werkzaamheden uitbesteed aan diverse uitvoeringsorganisaties. Het bestuur blijft, conform de eisen van de Pensioenwet, verantwoordelijk voor de juiste uitvoering van de uitbestede taken. Monitoring hiervan geschiedt onder meer op basis van rapportages van de administrateur op het vlak van de administratieve uitvoering en de overeengekomen dienstverleningsniveaus (Service Level Agreements) alsmede rapportages van de vermogensbeheerder. Het betreft de volgende uitvoeringsorganisaties: Dion Pensioen Services B.V. te Hardenberg verzorgt de administratie en gedeeltelijk de verslaglegging; NN Investment Partners te Den Haag treedt op als Fiduciair Beheerder; NN Investment Partners te Den Haag verzorgt de uitvoering van de DC-regeling; Altis te Den Haag, fonds- en managerselectietak van NN Investment Partners; Delta Lloyd Levensverzekering N.V. te Amsterdam verzorgt de herverzekering op het risico van overlijden en arbeidsongeschiktheid. Opgemerkt wordt dat Dion Pensioen Services B.V. en NN Investment Partners jaarlijks een ISAE3402 rapportage (type II) verstrekken. Naast de bovenstaande uitvoeringsorganisaties zijn betrokken: BDO Audit & Assurance B.V. te Amstelveen is de accountant; Sprenkels & Verschuren B.V. te Amsterdam verzorgt de actuariële advisering; Triple A-Risk Finance Certification B.V. te Amsterdam verzorgt de actuariële certificering; P1P2 te Eindhoven vervult de rol van functionaris gegevensbescherming. Uitbestedingsbeleid Het pensioenfonds heeft delen van haar bedrijfsprocessen uitbesteed aan andere partijen. Aan uitbesteding is voor het fonds een aantal risico s verbonden. Het bestuur van het fonds heeft daarom beleid vastgesteld met betrekking tot de beheersing van risico s die samenhangen met uitbesteding van (delen van) bedrijfsprocessen. Het bestuur van het fonds is en blijft te allen tijde verantwoordelijk voor de beheersing van het door het fonds te voeren beleid, ook voor het gedeelte van de werkzaamheden dat is uitbesteed. Het uitbestedingsbeleid zoals dit in 2013 tot stand is gekomen, is in overeenstemming met de Beleidsregel Uitbesteding van DNB. Voorgenomen nieuwe of gewijzigde uitbestedingen komen volgens dit beleid tot stand. In dit beleid zijn o.a. adequate maatregelen opgenomen indien de dienstverlener of een door hem ingeschakelde derde onvoldoende presteert, de overeenkomst niet naleeft of schade veroorzaakt door handelen of nalaten. Periodieke evaluatie Het bestuur draagt er zorg voor dat externe partijen (accountant, actuaris, uitvoeringsorganisatie) ten minste eenmaal per vier jaar worden geëvalueerd. De uitkomsten van deze evaluatie bespreekt het bestuur met de betreffende partij. Ook stelt het bestuur het intern toezicht en het Verantwoordingsorgaan van de uitkomsten op de hoogte. De laatste evaluatie met Dion Pensioen Services B.V. heeft plaatsgevonden in Medio 2017 heeft een evaluatie met NNIP ICS plaatsgevonden. NNIP DC en Sprenkels & Verschuren staan in de planning om door het bestuur wederom geëvalueerd te worden. Stichting Pensioenfonds De Fracties

10 Algemene ontwikkelingen op pensioengebied Toekomst pensioenstelsel Ook in 2018 is er op pensioengebied weer veel gebeurd. Na een stijging van de dekkingsgraad in 2017 hebben de meeste fondsen in 2018 een stabiele dekkingsgraad laten zien. Het eerste deel van het jaar sprong er positief uit, maar een combinatie van dalende rente en terugvallend beleggingsresultaat in met name december deed dat teniet. Dat betekende dat de druk op de houdbaarheid van het huidige pensioenstelsel groot blijft en zowel dreigende kortingen als het missen van indexaties zeer actueel zijn. De verwachting van de renteontwikkeling zijn niet positief, vele analisten verwachten een stabiel lage rente tot en met Nieuwsberichten over een nieuw pensioenstelsel, vooral met betrekking tot de discussie hierover, domineerden in 2018 het nieuws. De polder is er tot nu toe niet uitgekomen en inmiddels heeft minister Koolmees aangegeven desnoods zelf, zonder sociale partners, een nieuw stelsel voor te gaan stellen. Wet waardeoverdracht klein pensioen Deze wet is op 1 maart 2018 in werking getreden. De strekking van de wet is dat het afkooprecht wordt vervangen door het automatisch overdragen van kleine pensioenen. Deze wet zorgt er met name voor dat, rekening houdend met de huidige arbeidsmarkt, de pensioenen van deelnemers niet teruglopen door een herhaling van afkoop van kleine pensioenen bij het meermalen wijzigen van werkgever. In de wet is tevens geregeld dat zeer kleine pensioenen onder 2 direct kan komen te vervallen. IORP-II richtlijn De IORP-II richtlijn moest uiterlijk op 13 januari 2019 in de wetgeving van de Europese lidstaten zijn geïmplementeerd. De richtlijn geeft regels voor verdere verbetering van de bedrijfsvoering van pensioenfondsen. De richtlijn bevat onder andere de volgende zaken: het invoeren van sleutelfuncties; het verbeteren van de pensioencommunicatie (o.a. UPO); extra aandacht voor ESG beleggingen. In de politiek is met name veel aandacht besteed aan waardeoverdrachten naar andere landen. Hierbij lag de zorg onder andere bij de te hanteren rente, de communicatie en het toezicht. Algemene Verordening Gegevensbescherming Per 25 mei 2018 is de nieuwe Europese privacy wetgeving van kracht: de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). De AVG is een verordening die beschrijft op welke wijze opgegaan dient te worden met privacy gevoelige gegevens en welke rechten deelnemers van pensioenfondsen hebben met betrekking tot de voor en over hun vastgelegde data. Op de websites van de pensioenfondsen zijn privacy verklaringen opgenomen, er zijn verwerkersovereenkomsten opgemaakt met verwerkers van data, er zijn verwerkingsregisters opgemaakt en vele fondsen hebben een Functionaris Gegevensbescherming (FG) aangesteld. Toezichtkalender De Nederlandsche Bank 2019 Er staat natuurlijk meer op de agenda. De Nederlandsche Bank (DNB) heeft de pensioenfondsen inmiddels de toezichtkalender voor 2019 gestuurd. De belangrijkste punten hierin zijn: inrichting IORP-II; vervolg uitvraag niet-financiële risico s; terugkoppeling sectorbrede analyse op rapportages. Daarnaast staan er weer enkele seminars op de agenda. En verder in 2019 Het nieuwe pensioenstelsel is er nog niet en de discussie hierover verhardt in rap tempo. De noodzaak is aanwezig, daar zijn de meeste betrokkenen het wel over eens. Over het hoe en dan vooral over wat de rekening van een nieuw stelsel wordt en waar die komt te liggen zijn partijen het echter verre van eens. Daarnaast is de ontwikkelingen van de beleggingsmarkten, onder andere onder de onzekerheid van handelssancties tussen de VS en China, een onzekere factor voor de pensioenfondsen met forse impact op het huishoudboekje. Al met al staat ons ook in 2019 weer een boeiend en dynamisch jaar te wachten. Stichting Pensioenfonds De Fracties

11 Fondsspecifieke ontwikkelingen Actuariële aangelegenheden Vaststelling risicohouding Het bestuur van De Fracties heeft een risicobewuste houding. Het fonds streeft ernaar om de nominale aanspraken waardevast na te komen. Inflatie holt de waarde van de nominale uitkeringen uit en gezien het lange termijn karakter van pensioenen is het belangrijk dat de koopkracht van het pensioen via toeslag behouden blijft. Beleggingsrisico is acceptabel in het streven naar koopkrachtbehoud, zelfs als dit betekent dat de nominale aanspraken niet (geheel) na kunnen worden gekomen. De mate van risicoacceptatie van het bestuur is mede gebaseerd op de volgende kwalitatieve overwegingen: een afgewogen balans tussen te nemen risico s en het naar verwachting te realiseren beleggingsrendement is noodzakelijk om op langere termijn invulling te kunnen geven aan de pensioenambitie; voor het nastreven van de pensioenambitie dient het bestuur bereid te zijn om beleggingsrisico te nemen en een beleggingsrendement na te streven dat hoger is dan de risicovrije marktrente; het fonds heeft een voorwaardelijk toeslagbeleid; de uit de uitvoeringsovereenkomst voortvloeiende premieomvang is groot in relatie tot de pensioenverplichtingen, waardoor de sturingskracht van premie-aanpassingen groot is. Er bestaan geen bijstortverplichtingen bij lage dekkingsgraden; bij slechte economische omstandigheden acht het bestuur het uitlegbaar dat toeslag niet wordt verleend; Kortingen op de pensioenaanspraken en uitkeringen dienen zoveel mogelijk te worden voorkomen. Indien korting noodzakelijk is dient dit zoveel mogelijk gespreid te gebeuren. De risicobereidheid van het bestuur kan worden beïnvloed door de actuele financiële positie van het fonds. Periodiek wordt beoordeeld of de ambitie van het fonds nog haalbaar is. Het vasthouden aan een onmogelijke ambitie is immers niet zinvol. Bij de keuze voor een bepaald beleid wordt niet alleen een verwachte ontwikkeling beoordeeld maar ook scenario s die gunstiger of minder gunstig zijn dan de verwachte ontwikkeling. De ambitie dient in de meeste scenario s te kunnen worden behaald. De risicobereidheid wordt geconcretiseerd door de vaststelling van risicogrenzen (het vereist eigen vermogen en de grenzen van de haalbaarheidstoets). Bij een overschrijding vindt er een beleidsdiscussie plaats. Risicogrenzen maken het mogelijk om op een vooraf vastgelegde en objectieve manier te beoordelen of het risico hoger of lager is dan vooraf is toegestaan. Echter, bij overschrijding van risicogrenzen zal geen automatische aanpassing van beleid plaatsvinden, maar een discussie binnen de beleggingscommissie en het bestuur, rekening houdend met de situatie en inzichten van dat moment. In het najaar van 2017 heeft het bestuur een enquête onder de deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden georganiseerd. Met deze enquête is het bestuur nagegaan hoe pensioendeelnemers denken over de risicohouding van deelnemers. Uit de enquête is naar voren gekomen dat de deelnemers wat de risicobereidheid betreft behoudend zijn. De meeste deelnemers willen het beleid overeenkomstig het gemiddelde beleggingsbeleid van Nederlandse fondsen. Over het vaststellen van de risicobereidheid zijn de deelnemers verdeeld. De helft van de deelnemers wil dat het pensioenfonds dit zelfstandig bepaalt. De andere helft wil eerst om een mening gevraagd worden. Erop gelet dat de risicobereidheid van de deelnemers aansluit bij het beleggingsbeleid van het pensioenfonds, komt de beleggingscommissie tot de conclusie dat de investment beliefs als onderdeel van het beleggingsbeleid hierbij goed aansluiten. Deelnemers zijn tevreden over het rendement en gaan in meerderheid voor zekerheid. Indien er gekort moet worden, moet iedereen evenveel inleveren. Gedifferentieerd naar leeftijd zijn de deelnemers overwegend solidair naar elkaar. Daarnaast heeft het bestuur onderzocht hoe de pensioendeelnemers kijken naar maatschappelijk verantwoord beleggen. De uitkomsten zijn hierna weergegeven in de paragraaf ambities maatschappelijk verantwoord beleggen. Haalbaarheidstoets Een van de onderdelen van het FTK is de haalbaarheidstoets. Pensioenfondsen zijn verplicht om deze toets jaarlijks uit te voeren. De risicohouding voor de lange termijn dient te worden vormgegeven door de haalbaarheidstoets. De haalbaarheidstoets is een stochastische toets op basis van een uniforme scenarioset, die wordt uitgevoerd over een periode van 60 prognosejaren. Het doel van deze toets is om de ontwikkeling van de koopkracht van het pensioen inzichtelijk te maken in de vorm van het pensioenresultaat. Stichting Pensioenfonds De Fracties

12 De haalbaarheidstoets geeft het verwachte pensioenresultaat (50% percentiel) en het pensioenresultaat in het slecht weer scenario (5% percentiel) weer, uitgaande van een financiële positie gelijk aan het vereist eigen vermogen en uitgaande van de feitelijke financiële positie. Een aanvangshaalbaarheidstoets dient uitgevoerd te worden bij invoering van een nieuwe pensioenregeling of andere significante wijzigingen (FTK). De uitkomsten van de aanvangshaalbaarheidstoets dienen aan te sluiten bij de risicohouding van het fonds en de opdracht van de sociale partners. Indien dit niet het geval is, dient het fondsbestuur in overleg te treden met de sociale partners over de toekomstige uitvoering. Medio 2015 heeft een aanvangshaalbaarheidstoets bij De Fracties plaatsgevonden. Op grond hiervan is tot de conclusie gekomen dat het premiebeleid realistisch en haalbaar is. Tevens is aangetoond dat het fonds voldoende herstelkracht heeft om vanuit de minimaal vereiste dekkingsgraad binnen tien jaar naar de vereiste dekkingsgraad te herstellen. Voor het pensioenresultaat in het mediaan scenario en het slecht weer scenario, dient het pensioenfonds een ondergrens vast te stellen. Jaarlijks wordt op basis van de haalbaarheidstoets getoetst of het pensioenresultaat binnen deze ondergrenzen valt. Deze ondergrenzen hebben overigens een signaalfunctie, de ondergrenzen zouden zodanig moeten worden gekozen dat een signaal wordt afgegeven op moment dat dat naar de mening van het bestuur zou moeten. Tevens moet de keuze van de ondergrens in lijn zijn met de ambitie. Jaarlijks moet voor 30 juni een haalbaarheidstoets gerapporteerd te worden aan DNB. Hierbij wordt getoetst of de verwachte realisatie van het pensioenresultaat overeenkomt met de gewekte verwachtingen (ambitie). De uitkomsten van deze toets vormen de basis voor de communicatie met deelnemers. De resultaten uit de jaarlijkse haalbaarheidstoets, zoals deze in 2018 door het fonds is uitgevoerd, overschrijden de bij de aanvangshaalbaarheidstoets vastgestelde grenzen niet. Vastgestelde grenzen Aanvangstoets 2015 Toets 2016 Toets 2017 Toets 2018 Pensioenresultaat mediaan scenario 95% 101% 96% 97% 99% 5 e percentiel - 67% 63% 64% 65% Relatieve afwijking 40% 34% 34% 34% 35% Het verwachte mediaan pensioenresultaat en het pensioenresultaat in het slecht weerscenario sluiten aan bij de oorspronkelijk gewekte verwachtingen. Conclusie daarmee is dat het feitelijk gelopen risico overeenkomt met de in 2015 vastgestelde risicohouding van het fonds. Dit is in 2018 als zodanig gerapporteerd aan DNB. Beleidsdekkingsgraad De beleidsdekkingsgraad betreft het voortschrijdende gemiddelde van de voorbije twaalf actuele dekkingsgraden. In 2016 heeft het bestuur besloten tot invoering van de beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds. Deze wordt op dezelfde manier berekend als de beleidsdekkingsgraad, maar er wordt geen rekening gehouden met de beleggingen en voorzieningen voor risico deelnemers. De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds wordt gebruikt als opslag bij de inkoop van DC kapitalen om zodoende een dekkingsgraad neutrale inkoop te realiseren. Ambities maatschappelijk verantwoord beleggen (MVB) Het fonds benadert maatschappelijk verantwoord beleggen als een integraal onderdeel van het beleggingsproces. Dat betekent dat maatschappelijk verantwoord beleggen wordt meegewogen in elke investeringsbeslissing. In elk nieuw strategiedocument, productmandaat en investeringsvoorstel wordt maatschappelijk verantwoord beleggen geadresseerd. Bij de selectie en monitoring van vermogensbeheerders wordt integratie van materiële ESG risico s en kansen meegewogen. In het najaar van 2017 heeft het pensioenfonds door middel van een enquête geïnventariseerd onder belanghebbenden hoe zij willen omgaan met verantwoord beleggen en heeft het beleggingsbeleid van het pensioenfonds hierop aangesloten. Uit de enquête van 2017 is georganiseerd is gebleken dat deelnemers, gewezen deelnemers en gepensioneerden maatschappelijk verantwoord beleggen een belangrijk aandachtspunt vinden. Met betrekking tot de vraag in hoeverre dit beleid ten koste mag gaan van kostprijs of rendement is men verdeeld. Aandacht voor maatschappelijk verantwoord beleggen is daarmee goed, maar mag in zijn algemeenheid niet leiden tot substantieel rendementsverlies of hogere kosten. Mede naar aanleiding van de enquête is bij de evaluatie van de investment beliefs eind 2017 de investment belief met betrekking tot maatschappelijk verantwoord beleggen nader ingevuld en aangescherpt. Stichting Pensioenfonds De Fracties

13 Algemene Verordening Gegevensbescherming Eind mei 2018 is de nieuwe Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) ingegaan. Daarmee gelden in heel Europa dezelfde regels voor de bescherming van persoonsgegevens en privacy. De AVG heeft de wet Bescherming persoonsgegevens vervangen en zorgt ervoor dat de privacy-rechten van klanten worden versterkt, bedrijven en instanties die met privacygevoelige informatie omgaan meer eigen verantwoordelijkheid krijgen en dat toezichthouders in Europa uniforme bevoegdheden krijgen om sancties op te leggen. Het bestuur heeft in het verslagjaar maatregelen getroffen om vanaf mei 2018 te voldoen aan de nieuw geldende regels. Uitvoeringskosten De Pensioenfederatie heeft een Aanbevelingen uitvoeringskosten opgesteld. Hierin worden alle pensioenfondsen opgeroepen om de kosten van het pensioenbeheer, vermogensbeheer en transactiekosten te publiceren. De aanbevelingen luiden als volgt: rapporteer de kosten van pensioenbeheer in euro per deelnemer; rapporteer de kosten van het vermogensbeheer in % van het gemiddeld belegd vermogen; rapporteer separaat (eventueel geschatte) transactiekosten in % van het gemiddeld belegd vermogen. Het transparant maken van alle kosten en mogelijk afzetten tegen een benchmark is daarbij een middel om de kosten verder te beheersen. Met onderstaand overzicht geeft het fonds inzicht in de kosten. Kostenoverzicht In de jaarrekening worden de pensioenuitvoeringskosten toegelicht op pagina 51. Op basis van deze uitgaven en (deels) niet zichtbare kosten van beleggingen zijn de kosten van het fonds weer te geven, zoals vermeld in onderstaande tabel. Kosten van het vermogensbeheer worden in twee categorieën onderscheiden. De eerste categorie, directe kosten beleggingen, betreft de kosten zoals die in de jaarrekening zijn verwerkt, zie hiervoor pagina 49. De tweede categorie, indirecte kosten beleggingen, betreft kosten die rechtstreeks ten laste van het beleggingsrendement zijn gebracht. Deze kosten zijn dus niet inbegrepen in de kosten van de vermogensbeheerder(s) zoals opgenomen in de jaarrekening en zijn geschat, dit geldt ook voor de transactiekosten. Bedragen x Onderverdeling uitvoeringskosten Kosten van pensioenbeheer Administratiekosten Secretariële ondersteuning bestuur Advies- en controlekosten Communicatiekosten 1 8 Overige bestuurskosten Totaal kosten van pensioenbeheer Kosten vermogensbeheer Directe kosten beleggingen Indirecte kosten beleggingen: transactiekosten overige indirecte kostenbeleggingen Totaal kosten vermogensbeheer Totaal uitvoeringskosten Om de kosten per deelnemer te berekenen is conform de aanbeveling van de Pensioenfederatie het aantal deelnemers gedefinieerd als de som van het aantal actieve deelnemers en pensioengerechtigden. Gewezen deelnemers tellen in deze berekening dus niet mee. In de beleggingskosten zijn de kosten van transacties van de beleggingsfondsen opgenomen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

14 Bedragen x Aantal deelnemers actief en gepensioneerd Gemiddeld belegd vermogen risico fonds Kosten pensioenbeheer Kosten per deelnemer Kosten vermogensbeheer Kosten per deelnemer Kosten in % van het gemiddeld belegd vermogen 0,37% 0,37% Transactie kosten in % van het gemiddeld belegd vermogen 0,05% 0,0% Goed Pensioenfondsbestuur Naleving Code Pensioenfondsen Goed pensioenfondsbestuur Het pensioenfonds committeert zich aan de principes van goed pensioenfondsbestuur, zoals vastgelegd in de Code Pensioenfondsen (versie 2018). De acht thema s waar goed pensioenfondsbestuur om draait: Vertrouwen waarmaken, Verantwoordelijkheid nemen, Integer handelen, Kwaliteit nastreven, Zorgvuldig benoemen, Gepast belonen, Toezicht houden en inspraak waarborgen en Transparantie bevorderen. Pensioenfondsen hebben de mogelijkheid om gemotiveerd af te wijken van de normen van de Code ( comply or explain ). Onderstaand een toelichting van relevante normen en/of gemotiveerde afwijkingen. Thema 1: Vertrouwen waarmaken De normen van de Code worden volledig toegepast. Onderstaand een nadere toelichting van een relevante norm: - Norm 5: Het bestuur legt verantwoording af over het beleid dat het voert, de gerealiseerde uitkomsten van dit beleid en de beleidskeuzes die het eventueel voor de toekomst maakt. Het bestuur weegt daarbij de verschillende belangen af van de groepen die bij het pensioenfonds betrokken zijn. Ook geeft het bestuur inzicht in de risico s voor de belanghebbenden op korte en lange termijn, gerelateerd aan het overeengekomen ambitieniveau. De verantwoording en het inzicht in de risico s (onder andere kosten van de uitvoering van de pensioenregeling, het beleggingsbeleid, het communicatiebeleid, etc.) worden gerapporteerd in het jaarverslag. Tevens wordt er periodiek gerapporteerd aan het verantwoordingsorgaan. Thema 2: Verantwoordelijkheid nemen De normen van de Code worden volledig toegepast. Thema 3: Integer handelen - Norm 21 wordt niet volledig toegepast: Het fonds heeft een eigen klokkenluidersregeling - met waarborgen voor degenen die financieel afhankelijk zijn van het fonds - die expliciet ook van toepassing is voor het pensioenbureau (Dion Pensioen Services B.V.). Het bestuur eist van alle dienstverleners dat zij een integere bedrijfsvoering waarborgen, dat zij dat ook de naleving door zijn medewerkers kan aantonen. Het al dan niet aanwezig zijn van een klokkenluidersregeling binnen de organisatie van (andere) dienstverleners is echter geen onderwerp bij contractonderhandelingen. Thema 4: Kwaliteit nastreven - Norm 30 wordt niet volledig toegepast: Het eigen functioneren is voor het VO een continu aandachtspunt. De Code eist dat het VO met enige regelmaat het functioneren van het eigen orgaan evalueert. Het bestuur zal deze norm het komende verslagjaar specifiek onder de aandacht bij het VO brengen. Thema 5: Zorgvuldig benoemen Niet alle normen van de Code worden volledig toegepast. Onderstaand een nadere toelichting van relevante normen: - Norm 33 wordt niet volledig toegepast: Het bestuur en het verantwoordingsorgaan zijn paritair samengesteld en een redelijke afspiegeling van de belanghebbenden. Het bestuur is blij dat er binnen de pensioenfondspopulatie geschikte mensen bereid zijn om in het bestuur en VO plaats te nemen. Het bestuur onderschrijft de wens van een zo divers mogelijke samenstelling van de pensioenfondsgremia, maar de pensioenfondspopulatie is vergrijsd en overwegend mannelijk van samenstelling: jongeren en vrouwen zijn sterk ondervertegenwoordigd binnen de populatie. In verband daarmee acht het bestuur geschiktheid het meest relevante criterium en acht het bestuur leeftijd en geslacht minder relevant. Het bestuur zal geen quotumeisen stellen, maar zal zich - bij het ontstaan van een vacature in het bestuur of VO wel inspannen om een geschikte vrouwelijke kandidaat te werven. Geen van de bestuursleden is echter jonger dan 40 jaar (afwijking norm 33). - Norm 34 wordt niet volledig toegepast: Een maximum aan het aantal herbenoemingen wordt niet overwogen, noch voor het bestuur, noch voor het verantwoordingsorgaan (VO). Het bestuur is van oordeel dat zo n Stichting Pensioenfonds De Fracties

15 maximum belemmerend kan werken en de continuïteit van het fonds - mede gezien de beperkte omvang van het fonds - kan ondermijnen. In de opdrachtformulering van de visitatiecommissie wordt ook aan de Code Pensioenfondsen aandacht besteed. De visitatiecommissie streeft ernaar om jaarlijks één lid van de visitatiecommissie te rouleren. Thema 6: Gepast belonen De normen worden volledig toegepast. Onderstaand een nadere toelichting van een relevante norm: - Norm 41: Het pensioenfonds voert een beheerst en duurzaam beloningsbeleid. Dit is als zodanig in het uitbestedingsbeleid meegenomen. In het kader van IORP-II dient het uitbestedingsbeleid verder herijkt te worden, waaronder het beloningsbeleid. Thema 7: Toezicht houden en inspraak waarborgen De normen van de Code worden volledig toegepast. Onderstaand een nadere toelichting van een relevante norm: - Norm 46: Het intern toezicht wordt uitgevoerd door de visitatiecommissie. Zowel in de opdrachtformulering als de rapportage van de visitatiecommissie wordt de naleving van de Code nadrukkelijk betrokken. Thema 8: Transparantie bevorderen De normen van de Code worden volledig toegepast. Onderstaand een nadere toelichting van een relevante norm: - Norm 58: Het bestuur beschrijft in het jaarverslag de missie, visie en de strategie van het pensioenfonds. De beleidsonderdelen die samenhang hebben met de missie, visie en strategie worden beschreven in diverse beleidstukken zoals het pensioenreglement, het vermogensbeheerbeleid (investment beliefs), het risicomanagementbeleid en het communicatiebeleid. In het jaarverslag en diverse rapportages wordt beschreven in hoeverre doelstellingen zijn behaald. - Norm 62: Het bestuur heeft zijn overwegingen omtrent verantwoord beleggen vastgelegd in de investment beliefs. De uitgangspunten ten aanzien van verantwoord beleggen worden (openbaar) gepubliceerd in het jaarverslag. Tevens is er in 2017 een enquête georganiseerd om deelnemers te vragen naar hun mening ten aanzien van verantwoord beleggen en risicobereidheid. Gebleken is dat de risicobereidheid van de deelnemers aansluit bij het beleggingsbeleid van het pensioenfonds. - Norm 64: In het jaarverslag wordt de naleving van de gedragscode gerapporteerd alsmede de naleving van de Code Pensioenfondsen. Tevens wordt de evaluatie van het functioneren van het bestuur beschreven, waarbij de visitatiecommissie tevens een oordeel geeft over het functioneren van het bestuur. - Norm 65: Het pensioenfonds heeft een klachten- en geschillenprocedure die gepubliceerd is op de website. In het kader van deze procedure kunnen belanghebbenden worden verwezen naar de Ombudsman Pensioenen. In het jaarverslag wordt gerapporteerd over de afhandeling van de klachten in het betreffende kalenderjaar en de eventuele bijsturingsmaatregelen. Jaarlijks herhaalt het bestuur de toets op naleving van de normen uit de Code Pensioenfondsen. Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen Elk pensioenfonds, en derhalve ook Stichting Pensioenfonds De Fracties, dient zorg te dragen dat gevolg wordt gegeven aan de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen (verder: WVBP) zoals deze per 1 juli 2014 van kracht is geworden. Op grond van deze wet heeft het bestuur gekozen voor het zogenaamde paritair bestuursmodel. Als gevolg hiervan is de inrichting van de governance gewijzigd en zijn de fondsdocumenten aangepast. Het beleid van het pensioenfonds is gericht op een integere bedrijfsvoering. Deze verantwoordelijkheid is vastgelegd in artikel 143 van de Pensioenwet. Dit houdt onder meer in het beheersen van bedrijfsprocessen en -risico s, integriteit, soliditeit van het fonds en het beheersen van de financiële positie over de langere termijn door periodiek een haalbaarheidstoets uit te voeren. Intern toezicht en Verantwoordingsorgaan Het bestuur van het pensioenfonds besteedt conform de Pensioenwet, alsmede de Code Pensioenfondsen, veel aandacht aan de opzet en inrichting van de organisatie, inclusief de interne beheersing. Reglementair is bepaald hoe het bestuur omgaat met de rol als bestuur en invulling geeft aan begrippen als goed bestuur, verantwoording en intern toezicht. Naar aanleiding van de Pensioenwet heeft het bestuur met ingang van 2008 een Verantwoordingsorgaan ingesteld. Vanaf 1 juli 2014 zitten de deelnemers en de gepensioneerden op basis van onderlinge getalsverhoudingen in het Verantwoordingsorgaan. De werkgever kan deel uitmaken van het Verantwoordingsorgaan indien de werkgever of deelnemers en gepensioneerden dit wensen. Voor de samenstelling van het Verantwoordingsorgaan zoals deze eind 2018 eruit ziet, wordt verwezen naar pagina 7. Het bestuur legt twee maal per jaar verantwoording af aan het Verantwoordingsorgaan. Jaarlijks doet het Verantwoordingsorgaan in het bestuursverslag verslag van haar bevindingen ten aanzien van het door het bestuur gevoerde beleid. De bevindingen ten aanzien van het in 2018 gevoerde beleid zijn terug te vinden op pagina 61. De reactie van het bestuur op deze bevindingen is opgenomen op pagina 63. Pensioenfondsen dienen ook zorg te dragen voor een adequaat intern toezicht. Er zijn verschillende manieren waarop dit interne toezicht vorm kan worden gegeven. Het bestuur heeft besloten het interne toezicht in te vullen door middel van een zogenoemde visitatiecommissie, die tot 1 juli 2015 eens per drie jaar de beleids- en Stichting Pensioenfonds De Fracties

16 bestuursprocedures en -processen, de checks and balances, de wijze waarop de uitvoering van de regeling wordt bestuurd en aangestuurd en de wijze waarop wordt omgegaan met de risico s op de langere termijn voor (de dekkingsgraad van) het pensioenfonds beoordeelt. In 2010 heeft er voor het eerst een visitatie door de visitatiecommissie plaatsgevonden. Met ingang van 1 juli 2014 vindt de visitatie op grond van de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen jaarlijks plaats. Laatstelijk heeft in het najaar van 2018 een visitatie plaatsgevonden. De samenvatting van de bevindingen van de visitatiecommissie is opgenomen op pagina 64. Zelfevaluatie bestuur Overeenkomstig de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur heeft het bestuur in zijn statuten een procedure opgenomen teneinde zijn eigen functioneren, zowel van het bestuur als geheel als van de individuele bestuursleden, periodiek te evalueren. Het bestuur organiseert een dergelijke zelfevaluatie eenmaal in de twee jaar, of vaker indien het daartoe aanleiding ziet. In het najaar van 2018 heeft wederom een zelfevaluatie van het bestuur plaatsgevonden. Bij deze evaluatie is de wijze waarop het bestuur aan de missie heeft voldaan en in de toekomst zal kunnen voldoen aan de orde gekomen. Het bestuur is tot de conclusie gekomen dat op dit moment geen aanleiding is om het bestaansrecht van het pensioenfonds ter discussie te stellen. Dit neemt niet weg dat het bestuur kritisch blijft en nauwgezet de pensioenontwikkelingen in de gaten houdt en pro actief hierop zal reageren, indien dit noodzakelijk zal zijn. Geschiktheidsbevordering Het bestuur heeft in 2018 actief aandacht besteed aan de geschiktheidsbevordering van bestuursleden. Het bestuur heeft, uitgaande van de eisen die zijn vastgelegd in de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen, de Code Pensioenfondsen, alsmede de Handreiking geschikt pensioenfondsbestuur van de Pensioenfederatie (versie februari 2014) het deskundigheidsplan bewerkt tot een geschiktheidsplan. Dit geschiktheidsplan bevat tevens het opleidingsplan voor bestuursleden en de leden van het Verantwoordingsorgaan. De eind 2014 gehouden zelfevaluatie zoals deze door een externe partij is uitgevoerd, is in het geschiktheidsplan verwerkt. Het bestuur heeft gedurende 2018 deelgenomen aan diverse opleidingen en seminars. De jaarlijkse studiebijeenkomst van het bestuur is gewijd aan de update met betrekking tot de evaluatie van de missie, visie en strategie. Aanleiding was het verzoek van DNB in 2017 om een samenvatting van de strategiedocumentatie op te stellen, waarin naast de evaluatie van de missie, visie en strategie, tevens een sterkte/zwakte analyse, alsmede de ontwikkelingen (kansen en bedreigingen) die van invloed kunnen zijn op het pensioenfonds is opgenomen. De resultaten hiervan zijn in de samenvatting strategiedocumentatie neergelegd en naar DNB gestuurd. Het bestuur zal minimaal één keer per jaar de strategiedocumentatie evalueren en waar nodig heroverwegen. Naleving wet- en regelgeving Overtredingen van wet- en regelgeving zijn het bestuur niet bekend. Het afgelopen jaar is aan het pensioenfonds geen dwangsom of boete opgelegd. Verder zijn er geen aanwijzingen door DNB aan het pensioenfonds gegeven. Daarnaast is er geen bewindvoerder aangesteld of is bevoegdheidsuitoefening van organen van het pensioenfonds gebonden aan toestemming van de toezichthouder. Gedragscode Jaarlijks wordt door de bestuursleden bevestigd dat zij de gedragscode nageleefd hebben. Ook dit jaar heeft dit plaatsgevonden. In verband met de Algemene Verordening Gegevensbescherming heeft het bestuur in 2018 de gedragscode met inachtneming van deze Verordening aangepast. Communicatie In het verslagjaar is wederom aandacht besteed aan communicatie. Het bestuur doet dit onder andere aan de hand van een daartoe opgesteld communicatieplan. Hierin staat uitvoerig beschreven hoe het pensioenfonds invulling geeft aan de informatieverplichtingen conform de eisen van de Pensioenwet. Het bevorderen van het pensioenbewustzijn bij de deelnemers is een specifiek doel in het communicatiebeleid. Zo heeft het pensioenfonds deelgenomen aan de landelijke Pensioen-3-daagse. Verder beschikt het pensioenfonds over een vernieuwde website. Deze vernieuwde website is vanaf september 2017 operationeel en bevat een pensioenplanner. Het pensioenfonds stelt de deelnemers via deze website gedurende het jaar regelmatig op de hoogte omtrent diverse pensioenonderwerpen, alsmede de financiële positie van het pensioenfonds en de ontwikkeling van de dekkingsgraad. Uit de enquête is naar voren gekomen dat het pensioenfonds nog meer actief mag communiceren om zo de pensioendeelnemers bewust te maken van pensioen. Informatie over pensioen mag actiever worden gebracht. Eindconclusie is dat men tevreden is over de communicatie en dienstverlening van het pensioenfonds. Zo scoren de items informatievoorziening Dion, pensioenplanner, pensioengesprek/informatievoorziening door het pensioenbureau erg goed. Daarnaast is uit de enquête gebleken dat men de zelfstandigheid van het pensioenfonds als erg belangrijk beschouwt (38% belangrijk en 25% heel belangrijk). Het accent ligt hierbij op zelfstandigheid vanwege een meer persoonlijke benadering, meer invloed op beleid, meer betrokkenheid van de leden, meer vertrouwen/zekerheid en minder afhankelijkheid. In de terugkoppeling van de resultaten is een aantal conclusies en bevindingen opgenomen. Deze conclusies en bevindingen zullen, waar mogelijk, door het bestuur verder worden opgepakt en uitgewerkt. Stichting Pensioenfonds De Fracties

17 Bestuursvergaderingen Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft het afgelopen jaar tien maal vergaderd (22 januari, 5 maart, 9 april, 14 mei (vooroverleg jaarvergadering), 11 juni (jaarvergadering), 2 juli, 10 september, 13 november (bespreking rapport van de Visitatiecommissie), 22 november, 17 december). Op 5 oktober heeft het bestuur deelgenomen aan een studiebijeenkomst. Op 17 april en 2 oktober heeft de periodieke bespreking tussen het bestuur en het verantwoordingsorgaan plaatsgevonden. Verder hebben er besprekingen plaatsgevonden over specifieke onderwerpen. De belangrijkste onderwerpen waren: de jaarstukken 2017; herziening pensioenreglement; herziening bestaande ABTN; de financiële positie van het pensioenfonds en ontwikkeling van de dekkingsgraad; rooster van aftreden en bestuurdersopvolging; update van het herstelplan; uitvoeren haalbaarheidstoets; evaluatie strategiedocument; uitwerken van het integraal risicomanagement en de nadere invulling hiervan; implementatie van de Algemene Verordening Gegevensbescherming; implementatie van IORP-II; de opvolging van de aanbevelingen van de certificerend actuaris en de visitatiecommissie. Stichting Pensioenfonds De Fracties

18 Pensioenparagraaf De pensioenregeling Het pensioenfonds voert de pensioenregeling uit voor Bunge Loders Croklaan B.V., Bunge Loders Croklaan Oils B.V. en Bunge Loders Croklaan Group B.V., allen gevestigd in de gemeente Zaanstad. Met de aangesloten ondernemingen is een uitvoeringsovereenkomst gesloten. De naam van de aangesloten ondernemingen is per 1 maart 2018 gewijzigd als gevolg van de overname door Bunge Limited. De kenmerken van de pensioenregeling 2018 worden hierna beschreven. Pensioenregeling 2018 Karakter regeling Werkingssfeer Werkgever Deelnemer Deelnemerschap Pensioenleeftijd Pensioenrichtleeftijd Salarisgrondslag Salarisgrens Franchise Pensioengrondslag A Pensioengrondslag B Ouderdomspensioen Middelloonregeling (uitkeringsovereenkomst) met excedent beschikbare premieregeling (premieovereenkomst). Pensioenreglement 2018 is van toepassing op degenen die op 1 januari 2018 als deelnemer werden aangemerkt onder pensioenreglement 2019, alsmede degenen die per 1 januari 2019 of latere datum als deelnemer toetreden (zie deelnemerschap). Bunge Loders Croklaan B.V. statutair gevestigd in de gemeente Zaanstad; Bunge Loders Croklaan Oils B.V. statutair gevestigd in de gemeente Zaanstad Bunge Loders Croklaan Group B.V. statutair gevestigd in de gemeente Zaanstad; Werknemers in dienst van de werkgever, die overeenkomstig de bepalingen van het pensioenreglement en statuten zijn toegelaten als deelnemer. Voor werknemers die op of na 1 januari 2018 in dienst bij de werkgever treden gaat het deelnemerschap in op de eerste dag van de maand indien het dienstverband op één van de eerste 15 dagen van die maand aanvangt en indien het dienstverband op één van de volgende dagen van die maand aanvangt, op de eerste dag van de volgende maand. De eerste dag van de maand waarin de deelnemer of gewezen deelnemer de AOW-gerechtigde leeftijd bereikt. 68 jaar. Het bij de werkgever geldende feitelijk verdiende salaris vermeerderd met de vakantietoeslag van de deelnemer, uitgaande van de bij die werkgever voor de categorie deelnemers waartoe de deelnemer behoort, geldende normale arbeidsduur, vermeerderd met eventuele verdere als vast te beschouwen uitkeringen uit hoofde van het dienstverband (o.a. ploegentoeslag). Vanaf 1 januari 2015 wordt bij de vaststelling van de salarissom rekening gehouden met de maximering van de salarisgrondslag op (niveau 2018: ) doch ten hoogste het bedrag zoals bedoeld in artikel 18ga Wet LB, eerste lid. Bij dienstbetrekkingen in deeltijd wordt dit bedrag verminderd overeenkomstig de deeltijdfactor (1 januari 2018, aanpassing volgens Werkgever loonindex) (1 januari 2018), zijnde 10/7 van de per 1 januari vastgestelde AOW-uitkering (inclusief vakantietoeslag) voor een gehuwde. Salarisgrondslag tot de salarisgrens -/-franchise. Salarisgrondslag -/- salarisgrens. De deelnemer bouwt ieder jaar een deel van het ouderdomspensioen op. De opbouw bedraagt 1,875% over pensioengrondslag A van het betreffende jaar (voor deeltijdwerknemers naar rato). Stichting Pensioenfonds De Fracties

19 Beschikbare premieregeling Over pensioengrondslag B wordt een pensioenkapitaal opgebouwd in een beschikbare premieregeling (voor deeltijdwerknemers naar rato). Leeftijd Premiepercentage: 15 tot en met 19 3,9 20 tot en met 24 4,4 25 tot en met 29 5,3 30 tot en met 34 6,5 35 tot en met 39 7,9 40 tot en met 44 9,7 45 tot en met 49 11,8 50 tot en met 54 14,5 55 tot en met tot en met tot en met 67 17,8 22,2 26,5 Soorten beleggingen Aanwending kapitaal Partnerpensioen (voor partner actieve deelnemer) Partnerpensioen (voor partner gewezen deelnemer) Voor de aanwending van de gelden op de beleggingsrekening heeft de deelnemer de keuze uit een aantal Life Cycle Mixen van de beleggingsinstelling. De aanwending van het pensioenkapitaal vindt plaats bij een op grond van de Pensioenwet toegelaten verzekeraar (vaste of variabele pensioenuitkering) of bij het Fonds zelf (vaste pensioenuitkering). 65% van het behaalbaar ouderdomspensioen dat is opgebouwd na 1 januari 2006, op basis van pensioengrondslag A en B. 65% van het ouderdomspensioen dat is opgebouwd na 1 januari 2006, op basis van pensioengrondslag A en indien van toepassing het nabestaandenpensioen dat wordt verkregen uit hoofde van de omzetting van het pensioenkapitaal Wezenpensioen Gezamenlijk pensioen voor 1, 2 resp. 3 of meer kinderen 16%, 28% resp. 36% van het behaalbaar partnerpensioen. Premievrijstelling bij arbeidsongeschiktheid AOP-uitkeringsdrempel Arbeidsongeschiktheidspensioen Deelnemersbijdrage Aanvullende pensioenen ANW Bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid (5-klasse systeem) vindt voorzetting van de pensioenopbouw plaats op basis van de pensioengrondslag A en pensioengrondslag B. De grondslagen worden aangepast op basis van de van toepassing zijnde Werkgever loonindex. De AOP-uitkeringsdrempel is gelijk aan het maximum dagloon, zoals bedoeld in de WIA (1 januari 2018: ). Bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid (6-klassen systeem) maximaal 65% van de salarisgrondslag voor zover dat uitgaat boven de AOP-uitkeringsdrempel. Indien en voorzover de kosten van deze pensioenregeling niet hoger zijn dan 26,5% van de salarissom, draagt de deelnemer niet bij in de kosten van de pensioenregeling. Er wordt bij de vaststelling van de salarissom rekening gehouden met de maximering van de salarisgrondslag op (niveau 2018: ) doch ten hoogste het bedrag zoals bedoeld in artikel 18ga Wet LB, eerste lid. Bij dienstbetrekkingen in deeltijd wordt dit bedrag verminderd overeenkomstig de deeltijdfactor. Echter de kosten voor aanvullend ANW-hiaat en de kosten voor pensioenopbouw gedurende levensloopverlof komen geheel voor rekening van de werknemer. Vrijwillige verzekering met een mogelijke uitkering van of per jaar aan een partner bij overlijden van deelnemer (bedragen per 1 januari 2018). Premie 2018 De werkgever is gehouden jaarlijks bij Stichting Pensioenfonds De Fracties de bijdragen te storten ter financiering van de aanspraken zoals deze voortvloeien uit het pensioenreglement en zijn berekend naar de grondslagen zoals beschreven in de ABTN van Stichting Pensioenfonds De Fracties. De financiering geschiedt op basis van een doorsneepremie. De pensioenpremie is bepaald in overleg met de CAO-partijen en bedraagt 26,5% van de salarissom. In het premiepercentage is 1,5%-punt begrepen voor uitvoeringskosten. Indien de uitvoeringskosten hoger uitvallen dan 1,5%-punt, worden die kosten gedragen door het behaalde rendement of de ingelegde premie. De doorsneepremie wordt op regelmatige basis getoetst. Indien blijkt dat de vastgestelde premie niet langer toereikend of meer dan toereikend is, zal, de actuaris gehoord hebbende, bekeken worden in hoeverre de premie kan worden aangepast. Stichting Pensioenfonds De Fracties

20 Indien de kosten van de pensioenregeling het genoemde maximum overschrijden, treden de CAO-partijen in overleg. Indien de bijdragen niet voldoende zijn voor de financiering van de in het betreffende jaar toe te kennen pensioenaanspraken, is het bestuur bevoegd te besluiten om de pensioenopbouw in dat jaar met een voor iedere deelnemer gelijk percentage te verminderen. Premies in Kostendekkende premie Gedempte kostendekkende premie Feitelijk ontvangen premie Feitelijke premie in % salarissom 26,5% 26,5% De ontvangen premie in het boekjaar 2018 is hoger dan de gedempte kostendekkende premie. Premiedemping Het fonds maakt gebruik van een gedempte kostendekkende premie. De rekenrente waarop de gedempte kostendekkende premie met ingang van 2016 wordt vastgesteld is gelijk aan het 120-maands voortschrijdend gemiddelde van de rentetermijnstructuur. Door het dempen van de kostendekkende premie is het pensioenfonds niet langer afhankelijk van het renteniveau op één specifiek tijdstip (te weten einde van het jaar), maar wordt de gedempte kostendekkende premie, waaraan de kostendekkendheid van de feitelijke premie wordt getoetst, gebaseerd op een voortschrijdend gemiddelde van de rente. Premiedekkingsgraad In de onderstaande tabel wordt de ontwikkeling van de premiedekkingsgraad van het fonds weergegeven Premiedekkingsgraad 121% 111% 121% 125% 148% Met de premiedekkingsgraad wordt uitgedrukt of de premie die wordt betaald, voldoende is om nieuwe pensioenopbouw te financieren. Dit is het geval als de premiedekkingsgraad boven de 100% ligt. Deze dekkingsgraad geeft aan of het eigen vermogen stijgt of daalt als gevolg van premiebetalingen. Bij een premiedekkingsgraad van 100% is de ontvangen premie gelijk aan de kosten van de inkoop van een jaar pensioenopbouw op basis van de rentetermijnstructuur (inclusief UFR) en wijzigt het eigen vermogen (in euro s) derhalve niet. Een premiedekkingsgraad hoger dan 100% betekent echter niet automatisch dat de dekkingsgraad stijgt als gevolg van premieontvangsten. Bij een dekkingsgraad van 120% en een premiedekkingsgraad van 105%, neemt het eigen vermogen weliswaar toe, maar daalt de aanwezige dekkingsgraad. Indien de premiedekkingsgraad lager is dan de actuele dekkingsgraad neemt de dekkingsgraad af als gevolg van pensioenopbouw. Stichting Pensioenfonds De Fracties

21 Financiële positie paragraaf Herstelplan Op 1 januari 2015 was de dekkingsgraad van het pensioenfonds lager dan de vereiste dekkingsgraad en het pensioenfonds heeft daarom een herstelplan opgesteld en ingediend bij DNB. Zolang de beleidsdekkingsgraad niet hoger is dan de vereiste dekkingsgraad, moet dit herstelplan jaarlijks worden geactualiseerd. In het herstelplan werkt het pensioenfonds uit hoe de beleidsdekkingsgraad binnen een periode van 10 jaar minimaal gelijk is aan de vereiste dekkingsgraad. Actualisatie in 2018 In 2018 heeft wederom een actualisatie van het herstelplan plaatsgevonden. Op basis van dit geactualiseerde herstelplan is er geen sprake van een lange termijn korting in Tevens is er geen sprake van een korting op korte termijn. Op basis van het herstelplan welke is ingediend in 2018 werd een actuele dekkingsgraad van 113,8% verwacht per eind In werkelijkheid bedroeg de actuele dekkingsgraad 101,9% per eind Door de gedaalde rente in 2018 is de dekkingsgraad afgenomen, terwijl op basis van het herstelplan een stijging werd verwacht. DNB heeft op 18 mei 2018 ingestemd met het geactualiseerde herstelplan. De kritieke dekkingsgraad is gelijk aan 81%. Als het fonds de komende tien jaar een premie hanteert van 26,5%, geen toeslag verleent en een gemiddeld rendement van 4,2% op jaarbasis behaalt, is een aanvangsdekkingsgraad van 81% voldoende om na tien jaar op een beleidsdekkingsgraad gelijk aan de vereiste dekkingsgraad uit te komen, zonder lange termijn korting. Het gemiddeld rendement van De Fracties over de jaren 2003 tot en met 2018 bedroeg 6,7%. Dekkingsgraad ultimo 2018 Het belegd vermogen van het pensioenfonds (inclusief liquide middelen) bleef in het verslagjaar vrijwel ongewijzigd: afgerond 154 miljoen. Het gemiddelde rendement op basis van total return bedroeg in 2018: -2,9% (2017: 5,8%). Bij de vaststelling van de voorziening pensioenverplichtingen ultimo 2018 is rekening gehouden de Prognosetafel AG2018 met toepassing van een fondsspecifieke ervaringssterfte op basis van het inkomen als correctie op de sterftekansen. Voor een gedetailleerde beschrijving van de gehanteerde grondslagen wordt verwezen naar pagina 40 van dit jaarverslag. De wijziging van de actuariële grondslagen (waaronder de prognosetafel, ervaringssterfte en kostenvoorziening) leidde tot een daling van de voorziening pensioenverplichtingen met een bedrag van 1,1 miljoen is verwerkt als schattingswijziging. De voorziening is vastgesteld op 152,1 miljoen (2017: 142,2 miljoen). De voorziening pensioenverplichtingen wordt op basis van een door DNB voorgeschreven rekenrente vastgesteld. Op basis van het hiervoor genoemd vermogen en de voorziening pensioenverplichtingen, bedraagt de aan DNB gerapporteerde dekkingsgraad van het pensioenfonds per 31 december ,9% (31 december 2017: 108,4%). De beleidsdekkingsgraad ultimo december 2018 bedroeg 108,1% (ultimo 2017: 106,2%). De benodigde solvabiliteit onder FTK dient zodanig te zijn dat het pensioenfonds met 97,5% zekerheid volgend jaar nog voldoende vermogen heeft om de verplichtingen op marktconforme basis over te dragen. De benodigde solvabiliteit wordt bepaald met behulp van een door DNB aangereikt standaardmodel. De minimaal vereiste dekkingsgraad bedraagt 104,1% (104,1%) en de vereiste dekkingsgraad ultimo 2018 bedraagt circa 120,9% (2017: 120,8%). Aangezien de aanwezige dekkingsgraad lager is dan de vereiste dekkingsgraad is er ultimo 2018 sprake van een reservetekort. Eind 2018 was beleidsdekkingsgraad 108,1% en was er sprake van een reserve tekort. Stichting Pensioenfonds De Fracties

22 In 2018 ontwikkelde de (beleids)dekkingsgraad zich als volgt: 125,0% Ontwikkeling dekkingsgraden De Fracties 120,0% 115,0% 110,0% 105,0% 100,0% jan-18 feb-18 mrt-18 apr-18 mei-18 jun-18 jul-18 aug-18 sep-18 okt-18 nov-18 dec-18 Dekkingsgraad Beleidsdekkingsgraad MVDG MVEV Periode Dekkingsgraad Beleidsdekkingsgraad Beleidsdekkingsgraad risico fonds Januari 111,6% 106,9% 107,1% Februari 110,0% 107,4% 107,7% Maart 106,9% 107,7% 107,9% April 108,3% 108,0% 108,2% Mei 107,6% 108,1% 108,4% Juni 107,2% 108,2% 108,5% Juli 109,2% 108,4% 108,6% Augustus 109,0% 108,6% 108,9% September 111,0% 108,8% 109,1% Oktober 106,9% 108,7% 109,0% November 107,0% 108,6% 108,9% December 101,9% 108,1% 108,3% De verschillende dekkingsgraden in de afgelopen jaren: Aanwezige dekkingsgraad 101,9% 108,4% 100,7% 100,0% 105,7% Vereiste dekkingsgraad (MVEV) 120,9% 120,8% 120,2% 122,6% 116,0% Minimaal vereiste dekkingsgraad (MVDG) 104,1% 104,1% 104,2% 104,2% - Beleidsdekkingsgraad 108,1% 106,2% 93,9% 100,2% - Reële dekkingsgraad 87,0% 85,1% 76,4% 80,1% - Beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds 108,3% 106,4% 93,7% 100,2% - Stichting Pensioenfonds De Fracties

23 DKG Premie Uitkeringen Toeslagen Rente Rendement Wijziging grondslagen Overig DKG Per saldo nam de actuele dekkingsgraad af met 6,5%, in de volgende grafiek wordt het verloop over 2018 geanalyseerd: 112% 110% 108% 108,4% 0,4% 0,1% 0,0% 106% 104% 102% -3,9% 0,7% 0,3% 101,9% 100% -4,1% 98% Dit overzicht is gebaseerd op de actuariële analyse 2018 die is opgenomen op pagina 53. De premie-inkomsten droegen positief bij aan de dekkingsgraad, uitkeringen en toeslagen hadden geen effect. De gedaalde rekenrente had een negatief effect (3,9%). Het overig rendement (het rendement op de return portefeuille) gaf een sterk negatief effect en de wijziging grondslagen een positief effect. De restpost had een licht positief effect. Toeslagbeleid Stichting Pensioenfonds De Fracties kent een voorwaardelijk toeslagbeleid waarbij, afhankelijk van de financiële positie, jaarlijks per 1 januari toeslagen kunnen worden verleend. Voor deze jaarlijkse toeslagverlening is geen bestemmingsreserve gevormd en wordt geen expliciete premie betaald. De jaarlijkse toeslag wordt gefinancierd uit het geheel van aanwezige middelen, rendementen en premie-inkomsten. Het toeslagpercentage wordt door het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties vastgesteld op basis van een beleidsstaffel afhankelijk van de hoogte van de beleidsdekkingsgraad in enig jaar. De toeslagverlening is niet van toepassing op het pensioenkapitaal dat met beschikbare premies wordt verworven. Bij de toeslagverlening wordt onderscheid gemaakt tussen de actieve deelnemers en de inactieve deelnemers (gewezen deelnemers en gepensioneerden). Uitgangspunt voor de jaarlijkse toeslagverlening aan de actieve deelnemers is de Werkgever loonindex. Uitgangspunt voor de jaarlijkse toeslagverlening aan de inactieve deelnemers is de procentuele verhoging van het consumentenprijsindexcijfer (CPI) voor alle huishoudens (afgeleid), zoals dit wordt berekend door het Centraal Bureau voor de Statistiek, over de maand oktober van het voorafgaande jaar ten opzichte van de maand oktober van het daaraan voorafgaande jaar. Deze procentuele verhoging is gemaximeerd en zal niet meer bedragen dan de Werkgever loonindex. De toekenning van de toeslag wordt bepaald door de aanwezige beleidsdekkingsgraad: Beleidsdekkingsgraad 1 < 110% 110% - ca 130% > ca 130% Toekenning Geen Naar rato tussen 0% en volledige (100%) toeslag Volledige toekenning, aanvang inhalen achterstand door aanwending van maximaal 20% surplus dekkingsgraad In 2018 heeft het bestuur besloten om, gelet op de financiële positie van het pensioenfonds ultimo 2017, met ingang van 1 januari 2018 zowel de rechten van de actieve deelnemers alsmede de ingegane en premievrije pensioenen niet te verhogen. 1 Beleidsdekkingsgraad waarbij volledige, toekomstbestendige toeslagverlening mogelijk is (ca. 125%-130%). Wordt in geval van toeslagverlening van jaar tot jaar exact vastgesteld. Stichting Pensioenfonds De Fracties

24 Voor 2019 heeft het bestuur reeds besloten om, gelet op de financiële positie van het pensioenfonds ultimo 2018, met ingang van 1 januari 2019 zowel de rechten van de actieve deelnemers alsmede de ingegane en premievrije pensioenen niet te verhogen. Voor een overzicht van de toeslagverlening sinds oprichting van het fonds wordt verwezen naar pagina 77. Herverzekering Met ingang van 1 januari 2014 zijn de overlijdens- en het arbeidsongeschiktheidsrisico s bij Delta Lloyd Levensverzekering N.V. herverzekerd. Met ingang van 1 januari 2017 is het contract met Delta Lloyd Levensverzekering N.V. met 3 jaar verlengd. Dit contract kent geen winstdeling. Ten behoeve van het overlijdensrisico worden jaarlijks de risicokapitalen herverzekerd. Het risicokapitaal is gelijk aan de contante waarde van een direct ingaand nabestaandenpensioen en aanvullend ANW-hiaatpensioen, verminderd met de ten behoeve van de betreffende deelnemer aanwezige voorziening voor ouderdomspensioen, nabestaandenpensioen en tijdelijk ouderdomspensioen. Onder het arbeidsongeschiktheidsrisico wordt verstaan de premievrije voortzetting van de pensioenopbouw alsmede de te verzekeren arbeidsongeschiktheidspensioenen. Verzekerdenbestand Het verzekerdenbestand was per ultimo verslagjaar als volgt samengesteld Actieve deelnemers Pensioengerechtigden Gewezen deelnemers Totaal Het verloop van het verzekerdenbestand was in het verslagjaar als volgt: Actieve deelnemers Gewezen deelnemers Pensioengerechtigden Totaal Stand per 1 januari Mutaties door: Nieuwe toetredingen Herindiensttreding Uit dienst Waardeoverdracht Ingang pensioen Afkoop Overlijden Mutaties per saldo Stand per 31 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

25 Beleggingsparagraaf Beleggingsklimaat en beleggingsresultaat De stabiliserende economische groei, politieke onzekerheid, handelsspanningen en de geleidelijke normalisatie van het monetaire beleid zorgden vorig jaar in bijna alle beleggingscategorieën voor dalende rendementen. In 2018 namen de rendementen in bijna alle beleggingscategorieën af. Dit kwam door verschillende factoren: de Federal Reserve (Fed) begon de rente effectief te verhogen, het handelsconflict tussen de Verenigde Staten en China dreigde economisch gezien roet in het eten te gooien en aan het begin van het jaar waren de waarderingen in veel beleggingscategorieën aan de hoge kant. De wereldwijde groei is vorig jaar gestabiliseerd. De onderliggende regionale verschillen zorgden voor minder stabiele kapitaalstromen en daarmee voor fluctuerende wisselkoersen, vooral in de vorm van een hogere Amerikaanse dollar als gevolg van een versoepeling van het begrotingsbeleid. Deze trend werd versterkt door een zwakker groeimomentum in Europa en Japan, waar de groei eind 2017 zeer solide was. Vanwege de regionale groeiverschillen werd verwacht dat ook het monetaire beleid uiteen zou lopen. Dit stuwde de koers van de dollar nog verder op. De markten hadden het onder deze omstandigheden moeilijk. Sommige segmenten waarin veel werd belegd, reageerden sterk op de stijging van de financieringskosten in dollars. De Amerikaanse economie groeide in bijna heel 2018 sterk, dankzij eenmalige gunstige effecten van belastingverlagingen van president Trump. Fundamenteel gezien werd de groei positief beïnvloed door een sterke wisselwerking tussen de inkomsten en de bestedingen van zowel consumenten als bedrijven. Met zijn belastingbeleid wist Donald Trump de negatieve gevolgen van zijn protectionisme voor de Amerikaanse groei en de aandelenmarkt te verhullen. Hierdoor kon hij zich in handelsconflicten agressiever opstellen. Dit beleid zorgde er ook voor dat de Fed zich gesterkt voelde in een verdere verhoging van de rente, waardoor de dollar steeg. De Fed verhoogde de rente vorig jaar vier keer (in maart, juni, september en december), telkens met 25 basispunten. In de loop van het jaar kreeg de Fed het steeds moeilijker door de combinatie van een soepeler begrotingsbeleid en protectionisme in de VS. In zekere zin gaf dit de centrale bank vertrouwen in haar geleidelijke renteverhogingen. Het beleid van Trump zorgde er echter ook voor dat Fed-voorzitter Jerome Powell constant zorgvuldig moest laveren tussen oververhitting van de binnenlandse markt en externe risico s die van invloed kunnen zijn op de Amerikaanse economie. De Europese Centrale Bank (ECB) kondigde aan het begin van het jaar al aan dat zij haar kwantitatieve versoepeling in het vierde kwartaal zou beëindigen. De ECB hield woord, al benadrukte voorzitter Mario Draghi dat de centrale bank dit middel indien nodig opnieuw kan inzetten. De ECB zal de rente naar verwachting op zijn vroegst in september 2019 voor het eerst verhogen. De Bank of Japan hield in 2018 vast aan haar rentecurvebeleid en haar opkoopprogramma voor obligaties. Na vijf jaar en opkopen ter waarde van USD 3,5 biljoen ligt de inflatie nog altijd onder de beoogde 2%. Dit komt doordat er al meer dan tien jaar sprake is van deflatieverwachtingen. Om die te koppelen aan de 2%-doelstelling, is een langere periode van oververhitting nodig die ervoor zorgt dat de inflatie versnelt. Op politiek vlak waren er gedurende heel 2018 handelsspanningen. Aan het begin van het jaar introduceerde Trump importheffingen op USD 60 miljard aan Chinese goederen en op aluminium en staal uit een aantal landen. Deze spanningen liepen in het tweede en derde kwartaal verder op, waardoor er veel onzekerheid ontstond over hoe protectionistisch het beleid zou worden. Vooral opkomende economieën hadden last van de zorgen over de gevolgen voor de groeivooruitzichten van China en andere handelspartners van de VS op de lange termijn. Begin december spraken president Trump en zijn Chinese ambtgenoot Xi af om drie maanden lang geen nieuwe importheffingen in te voeren. Hierdoor namen de handelsrisico s voor de korte termijn af. In Europa voerde de Brexit de boventoon. Aan het eind van het jaar bereikte de Britse premier Theresa May wel een uittredingsakkoord met de leiders van de Europese Unie, maar dit is slechts voorlopig. Een No Deal behoort nog steeds tot de mogelijkheden. Het Britse parlement zou in december over het voorlopige akkoord stemmen, maar dit is inmiddels uitgesteld tot 31 oktober In Europa namen de politieke spanningen ook toe door de toename van het populisme in Italië en Frankrijk. In Italië resulteerden de verkiezingen van maart in een parlement zonder meerderheid en een coalitie tussen Lega en de anti-establishmentpartij Vijfsterren. De nieuwe populistische regering voerde een maandenlange begrotingsdiscussie met de ECB. Hoewel ze eind december eindelijk een compromis bereikten, was de binnenlandse vraag in Italië toen al fors verslechterd. Dit zorgde voor een afnemend vertrouwen onder ondernemers. In Frankrijk leidden protesten van de gele hesjes in de laatste weken van het jaar tot rellen. President Macron moest gas terugnemen en concessies doen aan de demonstranten. Opkomende markten kregen in 2018 te maken met een correctie. Vanaf het eind van de eerste jaarhelft verslechterde de financiële omstandigheden. Opkomende markten bleven per saldo duidelijk achter bij ontwikkelde markten, zowel voor aandelen als obligaties. Dit kwam vooral door het protectionisme van Trump en de enigszins afgenomen zoektocht naar rendement als gevolg van de sterkere dollar en de hogere Amerikaanse rentes. Stichting Pensioenfonds De Fracties

26 Fondsspecifieke ontwikkelingen Algemeen Gedurende het jaar 2018 is de waarde van het belegd vermogen van het pensioenfonds nagenoeg gelijk gebleven. De Voorziening Pensioenverplichtingen zijn vanwege de gedaalde rente in waarde gestegen. Per saldo resulteerde dit in een dekkingsgraad van 101,9% per eind Het jaarrendement van de beleggingsportefeuille van Pensioenfonds De Fracties bedroeg -/- 2,9% en was daarmee lager dan het rendement van de normportefeuille (-/- 2,7%). Portefeuillesamenstelling en renteafdekking Gedurende 2018 zijn geen wijzigingen in de normportefeuille aangebracht. Het pensioenfonds kent een dynamische rente afdekkingstaffel, welke is gebaseerd op de hoogte van de dekkingsgraad in combinatie met de stand van de 20-jaars swaprente. Deze staffel (zie pagina 55) gaf gedurende 2018 geen aanleiding om de hoogte van de renteafdekking aan te passen en was het gehele ongeveer gelijk aan de strategische norm van 35%. De onderstaande tabel geeft de normportefeuille op hoofdniveau en de bijbehorende bandbreedtes weer per ultimo 2018, evenals de feitelijke wegingen per ultimo 2017 en 2018: Minimum Maximum Norm Feitelijk Feitelijk % % % % % Rente afdekking op marktrente ,0 35,0 Matching portefeuille ,0 49,0 Return portefeuille ,9 50,9 Liquide middelen ,1 0,1 n.v.t. n.v.t ,0 100,0 De onderstaande tabel geeft de strategische normverdeling binnen de Matching portefeuille en de bijbehorende bandbreedtes weer per ultimo Minimum % Maximum % Strategische norm % Matching portefeuille: Duratie Matching Fondsen Credits en hypotheken De onderstaande tabel geeft de strategische normverdeling binnen de Returnportefeuille en de bijbehorende bandbreedtes weer per ultimo Minimum % Maximum % Strategische norm % Return portefeuille: Vastrentende waarden return Aandelen Liquiditeiten Stichting Pensioenfonds De Fracties

27 Beheerders Het operationele beheer van de beleggingsportefeuille is ondergebracht bij NN Investment Partners, BlackRock, Northern Trust, Nordea en Investec. De beleggingsfondsen De fondsen waarin belegd werd op jaareinde, worden in de volgende tabel weergegeven inclusief de relevante benchmark en de categorie waar onder deze worden geschaard. Op de volgende pagina worden de rendementen en de performance weergegeven. Fonds Benchmark Categorie Matching NN IP - Duration Matching Fund L (I) Custom benchmark for NNIP DMR L Fund Vastrentende waarden NN IP - Duration Matching Fund M (I) Custom benchmark for NNIP DMR M Fund Vastrentende waarden NN IP - Duration Matching Fund XL (I) Custom benchmark for NNIP DMR XL Fund Vastrentende waarden BlackRock - Euro Credit Bond Index Fund (FLE) Citigroup EuroBIG ex EMU Govt. Vastrentende waarden NN Dutch Residential Mortgage Fund Fondsrendement Vastrentende waarden Return Wereldwijde aandelen Northern Trust - World Custom ESG EUR Hedged Equity Index Fund (Class A EUR) MSCI World Custom ESG EUR-H (ND) Zakelijke waarden High Dividend aandelen NN IP - Institutioneel Dividend Aandelen Fonds(I) MSCI World NR (EUR) Zakelijke waarden Opkomende landen aandelen Northern Trust - Emerging Markets ESG aandelen fonds MSCI Emerging Markets NR (EUR) Zakelijke waarden Opkomende landen obligaties Nordea 1 Emrg Mkt BD- HBIEur JPM EMBI-EM Global Diversified (hedged) Vastrentende waarden Investec - Emerging Markets Local Currency Dynamic Debt (S EUR ACC) JPM GBI-EM Global Diversified Index Vastrentende waarden Het jaarrendement voor de beleggingsportefeuille van Pensioenfonds De Fracties bedroeg -/-2,89% ten opzichte van het benchmarkrendement van -/-2,68%. Deze underperformance was grotendeels te wijten aan de bij de benchmark achterblijvende resultaten van de Matching portefeuille. Stichting Pensioenfonds De Fracties

28 Toelichting rendement In de onderstaande tabel is het vermogen voor de verschillende beleggingscategorieën ultimo 2018 alsmede het rendement in 2017 en 2018 weergegeven. Vermogen EUR Portefeuille rendement in % Benchmark Portefeuille Benchmark rendement in Vermogen rendement rendement in % EUR in % % Matching Portefeuille ,86 4, ,09-5,05 Duration Matching Range Fondsen ,58 3, ,21-5,2 Bedrijfsobligaties ,19-0, ,03 1,13 Hypotheken ,84 1, ,18 4,18 Return Portefeuille Aandelen ,64-8, ,13 16,18 Wereldwijde aandelen ,66-8, ,69 16,75 High Dividend aandelen ,5-4, ,67 7,51 Opkomende landen aandelen ,92-10, ,24 21,00 Vastrentende waarden ,24-3, ,16 3,97 Opkomende landen aandelen Hard Currency ,08-7, ,78 8,20 Opkomende landen Local Currency ,30-1, ,53 1,20 Liquiditeiten 224 0, ,00 Totaal return ,33-8, ,02 15,14 Totaal ,89-2, ,75 5,08 Matching portefeuille. De Matching portefeuille heeft tot doel het rendement van de Voorziening Pensioenverplichtingen bij te houden. Gedurende 2018 behaalde de Matching portefeuille een rendement van 3,86%. Dit was 26 basispunten lager dan het rendement van de Voorziening Pensioenverplichtingen, welke met 4,12% in waarde zijn gestegen. Dit lagere relatieve rendement was volledig te wijten aan het negatieve zogenaamde spread effect. Gedurende het jaar presteerden AAA/AA staatsleningen binnen de Duration Matching Range fondsen minder dan swaps, als gevolg van stijgende risico opslagen (spreads). Hierdoor was de waardedaling van de Matching portefeuille groter dan op basis van de opgetreden stijging van de swaprente verwacht mocht worden. De portefeuille is belegd in onderstaande fondsen: De Matching portefeuille bestaat grotendeels uit een belegging in Duration Matching Range (DMR) fondsen. Deze fondsen beleggen in een combinatie van staatsobligaties, liquiditeiten en rentederivaten. Vanwege de gedaalde kapitaalmarktrente was het rendement van de DMR-fondsen 3,58% in Daarnaast wordt via de Matching portefeuille belegd in bedrijfsobligaties luidende in euro s. Bedrijfsobligaties worden uitgegeven door bedrijven, banken en nutsinstellingen. Door de opbrengsten van het securities lending programma werden de lopende kosten deels goedgemaakt, maar bleef de belegging in het fonds gedurende het jaar met een rendement van -/-0,19% iets achter bij de benchmark (-/- 0,17%). De belegging in hypotheken leverden in 2018 een rendement op van 1,84%. Stichting Pensioenfonds De Fracties

29 Return portefeuille. Gedurende 2018 behaalde de Return portefeuille een rendement van -/-8,33%, dit was in lijn met het rendement van de normportefeuille die een rendement kende van -/-8,38%. De vastrentende beleggingen hebben gedurende /-5,24% gerendeerd, terwijl de aandelenportefeuille een rendement van -/-8,64% lieten zien. De Return portefeuille is belegd in onderstaande fondsen. Het rendement van het Northern Trust Wereldwijde aandelenfonds was -/-8,66% en deed het daarmee beter dan de bijbehorende benchmark die met 9,37% in waarde daalde. De outperformance was onder meer te verklaren door de terugontvangen dividendbelasting, welke geen onderdeel uitmaakt van het rendement van de bijbehorende benchmark. In het laatste kwartaal van 2018 is het fonds omgezet naar een share class met lagere beheerkosten. Het aandelen dividendfonds van NN IP (-/-6,5%) bleef achter bij de officiële benchmark (-/-4,11%), evenals bij de hoog dividend index (-/-2,90%). Het niet in portefeuille hebben van enkele technologieaandelen had een negatief effect op het relatieve rendement van het fonds. De passieve beleggingen in Emerging Markets aandelen lieten met -/-10,92% het meest negatieve rendement zien binnen de Return portefeuille. In relatieve termen bleef het Northern Trust Emerging Markets aandelenfonds achter bij het benchmarkrendement (-/-10,27%). Het rendement van Emerging Markets Debt Local Currency Fund van Investec noteerde met -/-3,30% een underperformance van ruim 1,8%. Over 2018 hadden de van de fondsbenchmark afwijkende valutaposities het grootste effect op de relatieve performance. De belegging in het Emerging Markets Debt Hard Currency fonds van Nordea kende met een rendement van -/-8,08 ook een underperformance versus het benchmarkrendement (-/-7,04%) vanwege de onderwegingen binnen het fonds versus de benchmark in landen met een lager risico en een hogere rating. Prudent person Bij de vaststelling en uitwerking van het beleggingsbeleid wordt door het pensioenfonds rekening gehouden met de vereisten met betrekking tot prudent person wetgeving (Pensioenwet artikel. 135; Besluit FTK pensioenfondsen, paragraaf 5, artikel 13). Stichting Pensioenfonds De Fracties

30 Risicoparagraaf Algemeen Het bestuur is verantwoordelijk voor de inrichting en goede werking van het interne risicobeheersings- en controlesysteem ten behoeve van alle risico s waaraan het pensioenfonds zich ziet blootgesteld (artikel 143 Pensioenwet). Het bereiken van de fondsdoelstellingen kan in gevaar komen door risico s van binnen en buiten de organisatie. Integraal Risicomanagement Het bestuur heeft een actueel, volledig en samenhangend beeld van alle relevante risico s met bijbehorende beheersingsmaatregelen neergelegd in het Integraal Risicomanagement. Hierbij zijn tevens de door DNB vastgestelde richtlijnen Kader Integraal Risicomanagement, alsmede de door de Pensioenfederatie gepubliceerde Integraal risicomanagement betrokken. In het Riskregister wordt jaarlijks de kans en impact van de risico s, ingedeeld in de verschillende risicogebieden, beoordeeld en eventueel bijgesteld. Het Riskregister is als bijlage bij het Integraal Risicomanagement bijgevoegd. Het bestuur is zich ervan bewust dat dit interne risicobeheersings- en controlesysteem onderdeel uitmaakt van de opzet en het proces van de visie en strategie van het pensioenfonds, hetgeen in het onderhavige strategiedocument is neergelegd. In 2017 heeft het bestuur een strategiedocument opgesteld op verzoek van DNB. Dit document is in 2018 geëvalueerd. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft voor het vaststellen van de toekomstvisie een scenario-analyse uitgevoerd met behulp van de 4P-methodiek (Pensioenfonds, Pensioenuitvoerings-overeenkomst, Pensioenovereenkomst, Pensioenreglement). Met behulp van deze 4P-methodiek worden langs de drie zijden van de pensioendriehoek te weten de werkgever, vakvereniging en pensioenfonds, (toekomst)scenario s in kaart gebracht en geanalyseerd. Deze analyse is gericht op risico s, consequenties, mogelijke beheersmaatregelen en alternatieven. Op grond van de uitgevoerde scenario-analyse is het bestuur tot de conclusie gekomen dat op dit moment de in kaart gebrachte risico s voldoende beheersbaar zijn op grond waarvan het pensioenfonds vooralsnog voor de komende vijf jaar onverminderd gecontinueerd kan worden. Echter onderkent het bestuur dat er zich in de nabije toekomst ontwikkelingen kunnen voordoen waardoor het bestuur haar visie mogelijk dient bij te stellen. Om deze reden hanteert het bestuur een pro actieve opstelling en heeft reeds de eerste verkennende gesprekken gevoerd met mogelijke alternatieve uitvoerders. Risicomanagement cyclus Het pensioenfonds heeft een systeem van integraal risicomanagement ingericht. Uitgangspunt voor het risicomanagement is een goede evenwichtige afweging tussen de reductie van risico s, de inspanningen om dit te realiseren en de kosten die hiermee gepaard gaan. Een risico is een interne of externe gebeurtenis die zich met een bepaalde kans kan voordoen en daarmee het realiseren van de doelstellingen van een organisatie in zowel positief als negatief opzicht kan beïnvloeden. Risicomanagement houdt in dat risico s op gestructureerde wijze inzichtelijk worden gemaakt en bewaakt. Om dit te bereiken wordt een gestructureerd proces doorlopen, waarin de verschillende werkzaamheden en verantwoordelijkheden goed zijn gedefinieerd en vastgelegd. Het inrichten van een risicomanagement proces heeft als doel om een redelijke mate van zekerheid te geven dat de vastgestelde doelstellingen van het pensioenfonds worden gerealiseerd. Het onderkennen, analyseren en mitigeren van risico s is een continu proces en is tevens een kritisch element van een effectieve interne beheersing. Het bestuur is verantwoordelijk voor het periodiek uitvoeren van risicoanalyses. Het onderwerp risicomanagement is een vast punt op de agenda van de bestuursvergadering. Een week voor de vergadering komen de portefeuillehouders van het risicomanagement bijeen om de gesignaleerde risico s te bespreken (Risico identificatie). Tijdens de bestuursvergadering kunnen ook andere bestuursleden mogelijke nieuwe risico s benoemen, waarna gekeken wordt of deze worden opgenomen in de lijst. Elk kwartaal komen de portefeuillehouders van het risicomanagement samen met de compliance officer van het pensioenfonds. De compliance officer wordt geïnformeerd over de risico s en beheersmaatregelen zoals deze zich het afgelopen kwartaal hebben voorgedaan en nodigt de compliance officer uit om kritisch hiernaar te kijken. Een verslag van deze bespreking zal worden opgesteld. Daarna volgt de controle en/of certificering met betrekking tot het gevoerde beleid en de uitvoering, door de toezichthouder en de certificerend actuaris. Dit zou de vierde line of defence kunnen worden genoemd. Stichting Pensioenfonds De Fracties

31 De risicomanagement-cyclus ziet er als volgt uit: Rendement Het fonds wordt bij het beheer van de pensioenverplichtingen en de financiering daarvan geconfronteerd met risico s. De belangrijkste doelstelling van het fonds is het nakomen van de pensioenverplichtingen. Voor het realiseren van deze doelstelling wordt gestreefd naar een toereikende solvabiliteit op basis van de marktwaarde van de pensioenverplichtingen. In deze paragraaf wordt ingegaan op het beleid van het pensioenfonds en de risico s die het pensioenfonds bij de uitvoering van zijn taken loopt. Voor de wijze waarop deze risico s zijn afgedekt en een kwantificering van deze risico s wordt verwezen naar de risicoparagraaf in de jaarrekening. Beleid en risicobeheer Het bestuur heeft zijn beleid verwoord in de ABTN. Algemene leidraad voor het uitvoeren van zijn beheertaken is risicomijdend operationeel management. Het bestuur beschikt over een aantal beleidsinstrumenten ten behoeve van het beheersen van deze risico s. Deze beleidsinstrumenten betreffen: ALM-beleid en duration matching; (beleids)dekkingsgraad; beleggingsbeleid; premiebeleid; toeslagbeleid; herverzekeringsbeleid; beleid ten aanzien van uitbesteding. De keuze en toepassing van beleidsinstrumenten vindt plaats na uitvoerige analyses ten aanzien van te verwachten ontwikkelingen van de verplichtingen en de financiële markten. De invloed van deze sturingsmiddelen op de financiële positie van het fonds wordt jaarlijks geëvalueerd. Bij deze evaluatie speelt zowel de huidige financiële positie, alsmede de financiële positie van het fonds in de toekomst, een rol. Het risicomodel FIRM van DNB kent voor een aantal risicocategorieën vastgestelde scenario s ( schokken ). De hoofdletter S, aangevuld met een nummer achter een aantal risicocategorieën vertegenwoordigt de code die DNB in het risicomodel voor de desbetreffende risicocategorie hanteert. Bij de berekening van het vereist eigen vermogen (buffers) past het pensioenfonds de standaardmethode toe op basis van de zogenaamde wortelformule (S1 t/m S6), aangevuld met een inschatting van het liquiditeitsrisico (S7), het concentratierisico (S8) en het verzekeringstechnisch risico (S10). Kwantitatieve en kwalitatieve toelichtingen van deze risico s zijn opgenomen in de risicoparagraaf in de jaarrekening. Het vereist vermogen wordt berekend op basis van zowel de feitelijke als de strategische beleggingsmix. Onder het FTK zijn de voorschriften voor de berekening van het vereist eigen vermogen aangescherpt en wordt getoetst op basis van het vereist eigen vermogen gebaseerd op de strategische verdeling. Financiële risico s Matchingsrisico Het matchingsrisico is het risico dat de looptijd en rentegevoeligheid tussen de beleggingen en de pensioenverplichtingen niet op elkaar zijn afgestemd. Wanneer een pensioenfonds aan zijn verplichtingen moet voldoen (pensioenen uitbetalen), dienen daarvoor op tijd de beschikbare middelen vrij te komen. Het strategisch beleggingsbeleid wordt door middel van een ALM-studie afgestemd op de verplichtingen van het pensioenfonds, inclusief het streven naar waardevastheid van ingegane pensioenen en premievrije pensioenaanspraken. Door het strategische beleggingsbeleid regelmatig te herijken aan de hand van een nieuwe ALM-studie, kan worden Stichting Pensioenfonds De Fracties

32 ingespeeld op wijzigingen in het risicoprofiel van de pensioenverplichtingen en in de risicoperceptie van het bestuur van het pensioenfonds. Solvabiliteitsrisico Het belangrijkste risico voor het fonds betreft het solvabiliteitsrisico, ofwel het risico dat het fonds niet beschikt over voldoende vermogen ter dekking van de pensioenverplichtingen. De solvabiliteit wordt gemeten zowel op basis van algemeen geldende normen als ook naar de specifieke normen welke door de toezichthouder worden opgelegd. Indien de solvabiliteit van het fonds zich negatief ontwikkelt, bestaat het risico dat er geen ruimte beschikbaar is voor eventuele toeslagverlening over de opgebouwde aanspraken en ingegane pensioenen. In het uiterste geval kan het noodzakelijk zijn dat het fonds verworven pensioenaanspraken en pensioenrechten moet verminderen. Het solvabiliteitsrisico bestaat uit de volgende risicocategorieën: Renterisico (S1) Risico zakelijke waarden (S2) Valutarisico (S3) Grondstoffenrisico (S4) Kredietrisico (S5) Verzekeringstechnisch risico (S6) Liquiditeitsrisico (S7) Concentratierisico (S8) Operationeel risico (S9) Actief beheer risico (S10) Renterisico (S1) Pensioenfondsen kennen doorgaans een langere looptijd voor hun verplichtingen dan voor hun bezittingen. Vanwege deze mismatch ondervindt een fonds renterisico. Onder die omstandigheden zullen de verplichtingen bij een rentedaling sterker toenemen in waarde dan de bezittingen. Het standaardmodel van DNB bevat voorgeschreven rentescenario s (verschuiving actuele rentetermijnstructuur via voorgeschreven rentefactoren) om het vereist eigen vermogen voor dit risico te bepalen. Risico zakelijke waarden (S2) De waarde van de aandelenportefeuille is onderhevig aan marktfluctuaties. Aangezien het fonds een deel (strategisch bedraagt dit 45%) van het vermogen belegt in aandelen, is er sprake van zakelijke waarden risico. Dit wordt door het fonds gelimiteerd door een bandbreedte voor aandelen. Valutarisico (S3) Valutarisico betreft het risico dat de waarde van de beleggingen in vreemde valuta verslechtert als gevolg van veranderingen van vreemde valutakoersen. De kans dat de wisselkoers van vreemde valuta verslechtert ten opzichte van de Euro betekent een risico voor een pensioenfonds omdat verplichtingen veelal in Euro luiden en bezittingen (deels) in vreemde valuta. Dit risico is van belang voor zowel directe posities in een valuta, als voor beleggingen die gewaardeerd zijn in een andere valuta. Het fonds beperkt het valutarisico door valuta-afdekking binnen een beleggingsfonds. Grondstoffenrisico (S4) Fondsen die beleggen in grondstoffen (commodities) lopen het risico dat de waarde van deze beleggingen daalt. Het fonds belegt niet in grondstoffen en loopt dit risico zodoende niet. Kredietrisico (S5) Bij het kredietrisico dient het effect van de kredietwaardigheid van de tegenpartij tot uitdrukking te komen. Het kredietrisico komt tot uitdrukking in de zogenaamde creditspread. De creditspread weerspiegelt de kans dat een uitkering vanwege mindere kredietwaardigheid van de tegenpartij niet plaats zal vinden. Des te twijfelachtiger de kredietwaardigheid van de tegenpartij, des te groter de kans op default (het niet in staat zijn om rente en/of aflossing te voldoen), en des te lager daardoor de actuele waarde van de beleggingen. In de bepaling van het kredietrisico wordt in het standaardmodel een stijging van de creditspread met 40% voorgeschreven. Verzekeringstechnisch risico (S6) Naast de financiële risico s staat het fonds bloot aan verzekeringstechnische risico s. Binnen het verzekeringstechnische risico worden in principe alleen risico s meegenomen die verband houden met sterfte. Het omvat de risico s als gevolg van afwijkingen ten opzichte van de verwachte sterfte en afwijkingen van de verwachte sterftetrend (langlevenrisico). De sterftetrend zelf dient te worden meegenomen bij de bepaling van de voorziening voor risico fonds. Liquiditeitsrisico (S7) Liquiditeitsrisico is het risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen, waardoor het fonds op korte termijn niet aan zijn verplichtingen kan voldoen. Waar de overige risicocomponenten vooral de langere termijn betreffen (solvabiliteit), gaat het hierbij om de kortere termijn. Stichting Pensioenfonds De Fracties

33 Dit risico kan worden beheerst door in het strategische en tactische beleggingsbeleid voldoende ruimte aan te houden voor de liquiditeitsposities. Concentratierisico (S8) Grote posten zijn aan te duiden als een vorm van concentratierisico. Om te bepalen welke posten hieronder vallen moeten per beleggingscategorie alle instrumenten met dezelfde debiteur worden gesommeerd. In het algemeen geldt dat concentratierisico kan optreden als een adequate spreiding van activa en passiva ontbreekt. Concentratierisico s kunnen optreden bij een concentratie van de portefeuille in regio s, economische sectoren of tegenpartijen. Een portefeuille van leningen die sterk sector gebonden is, kan door deze sectorconcentratie een verhoogd risico lopen. Indien aandelen in dezelfde sector worden aangehouden is sprake van een cumulatief concentratierisico. Operationeel risico (S9) Het operationeel risico is het risico op verlies als resultaat van inadequate of foutieve interne processen, mensen en systemen of als gevolg van externe gebeurtenissen. Operationele risico s hebben een negatieve impact op een goede uitvoering van de pensioenregeling. Voor deze operationele risico s geldt wel dat een verregaande reductie onevenredig veel inspanning en kosten met zich mee kan brengen. De operationele uitvoering voor wat betreft het pensioenbeheer geschiedt door Dion Pensioen Services B.V. Deze partij stelt jaarlijks een ISAE3402 type IIrapportage op. Door het overleggen van de ISAE verklaring toont Dion Pensioen Services B.V. aan het pensioenfonds én aan de accountant van het pensioenfonds aan, dat de uitvoering in control is. Het overleggen van de ISAE3402 type IIrapportage komt tevens tegemoet aan de Beleidsregel Uitbesteding Pensioenfondsen waarin DNB heeft vastgesteld dat een pensioenfonds dat zijn administratie uitbesteedt aan een uitvoerder verantwoordelijk is en blijft voor een juiste administratie. Ook de vermogensbeheerder NN IP beschikt over een ISAE3402-type II rapportage. Actief beheer risico (S10) Het actief beheer risico heeft betrekking op de ruimte om bij de uitvoering van het beleggingsbeleid af te wijken van de strategisch nagestreefde portefeuille. Het risicoscenario voor actief beheer risico is vooralsnog alleen op het aandelenrisico (beursgenoteerde aandelen) van toepassing. De mate van actief beheer wordt bepaald aan de hand van de tracking error ten opzichte van de voor de (deel)portefeuille vastgelegde benchmark. DNB biedt een methode als handreiking voor het maken deze inschatting. Het VEV voor actief beheer wordt bepaald als het maximale verlies door actief beheer dat met een waarschijnlijkheid van 2,5% zal optreden. Voor het fonds is dit van toepassing voor de belegging in het NN Institutioneel aandelen fonds. Niet financiële risico s Sponsorrisico Het pensioenfonds heeft een directe economische en contractuele band met de werkgever als sponsor van het pensioenfonds. Deze afhankelijkheid vertaalt zich in risico s voor het pensioenfonds, de zogenaamde sponsorrisico s. Voorbeelden van sponsorrisico s zijn onder meer: faillissementsrisico, betalingsonmacht van de sponsor veroorzaakt door negatieve ontwikkelingen bij de sponsor, financieringsrisico, beëindiging van de relatie met de sponsor en belangenverstrengeling tussen het pensioenfonds en de sponsor. Dit risico wordt in zekere mate ondervangen door de kostenvoorziening die het fonds aanhoudt. Overigens schat het bestuur, gelet op de (financiële) situatie bij de sponsor, het sponsorrisico als laag in. Omgevingsrisico Hieronder worden risico s verstaan als gevolg van externe veranderingen. Gedacht kan worden aan veranderingen in de maatschappelijke wens om duurzaam te beleggen. Uitbestedingsrisico s Het bestuur heeft onder behoud van zijn verantwoordelijkheden een aantal werkzaamheden structureel uitbesteed. De uitbesteding van werkzaamheden aan een derde partij heeft tot gevolg dat het bestuur geen directe gezagsverhouding heeft met de personen die bij de derde partij feitelijk en dagelijks zijn belast met de uitvoering van die werkzaamheden. Het bestuur heeft voorts geen rechtstreeks zicht op en voert geen directe controle uit op administratieve processen, zoals uitbetaling van pensioenen, pensioenberekeningen e.d. Het bestuur erkent voorts dat aan de uitbesteding het risico is verbonden van discontinuïteit van de dienstverlening door Dion Pensioen Services B.V. Bij alle uitbestedingsactiviteiten conformeert het fonds zich volledig aan de regelgeving van DNB op het gebied van uitbesteding. Het fonds beschikt voor iedere extern uit te voeren activiteit over een uitbestedingsovereenkomst die voldoet aan het bij of krachtens artikel 34 van de Pensioenwet bepaalde. In voorkomende gevallen worden met de uitvoerende organisatie nadere afspraken omtrent procedures, processen, informatieverschaffing en te leveren diensten vastgelegd in een Service Level Agreement (SLA). In de SLA wordt de dienstverlening inzichtelijk gemaakt en wordt de kwaliteit van de dienstverlening vastgelegd. Stichting Pensioenfonds De Fracties

34 IT risico De informatietechnologie is een belangrijke risicocategorie voor pensioenfondsen. Omdat het merendeel van de fondsen de IT hebben uitbesteed, is dit risico tot een uitbestedingsrisico verworden. Dit geldt ook voor Stichting Pensioenfonds De Fracties. Integriteitsrisico DNB verstaat hieronder het risico dat de integriteit van het pensioenfonds dan wel het financiële stelsel wordt beïnvloed als gevolg van niet integere, onethische gedragingen van de organisatie, medewerkers dan wel van de leiding, een en ander in het kader van wet- en regelgeving en maatschappelijke en door het fonds opgestelde normen. Bij de beheersing van dit risico kan gedacht worden aan onder meer gedragscodes en procesmatige waarborgen. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft een gedragscode en een compliance beleid. Beiden zijn een wettelijke verplichting en DNB ziet actief toe op naleving. Een regeling voor omgang met integriteitgevoelige functies komt relatief weinig voor. DNB toetst voorts nieuwe bestuursleden. Het bestuur zal in 2019 een integriteitsanalyse (SIRA) uitvoeren op basis van het voorbeeld van DNB. Juridische risico s Een pensioenfonds loopt het risico in rechte aangesproken te worden, deze risico s zijn: fondsstukken voldoen niet aan de wettelijke bepalingen; fondsbestuurder kan in persoon in rechte worden aangesproken; niet in voldoende mate vorm geven aan consistent beleid, dit maakt het fonds kwetsbaar indien het hierop wordt aangesproken; het niet of onduidelijk communiceren naar partijen; aansprakelijkheid door het niet of niet goed uitvoeren door partijen die het fonds heeft ingehuurd. Ten einde dit risico te beperken kan het fonds maatregelen treffen. Met betrekking tot bovengenoemde risico s heeft het bestuur de volgende maatregelen genomen: het pensioenfonds heeft een uitvoeringsorganisatie en adviserend actuaris aangesteld. Laatstgenoemde toetst bij wetswijzigingen de fondsstukken en stelt waar nodig wijzigingen voor aan het bestuur; het fonds heeft een bestuurdersaansprakelijkheidsverzekering afgesloten; het fonds ziet erop toe dat besluitvorming consistent en goed gedocumenteerd plaatsvindt. Deze documentatie zorgt ervoor dat ook derden de inhoud en werking van dit beleid kunnen volgen; het fonds werkt volgens een communicatieplan. Dit plan bewaakt de wettelijk verplichte communicatiemomenten. Naast deze vereisten heeft het fonds zelfstandige communicatiedoeleinden; met alle ingehuurde partijen zijn contractuele afspraken gemaakt. Partijen dienen regelmatig te rapporteren over het wel of niet voldoen aan de gemaakte afspraken. Daar waar mogelijk heeft het pensioenfonds activiteiten gescheiden ondergebracht, waardoor er een mechanisme ontstaat van controle van de ene door de andere partij. Jaarlijks vinden er controles plaats door actuaris en accountant op de uitvoering door het fonds. Materiële onvolkomenheden worden door hen gerapporteerd. In het algemeen draagt het bestuur er zorg voor dat zij voldoende kennis en kunde bezit om haar verantwoordelijkheid te kunnen dragen. De hierboven genoemde risico s zijn niet limitatief maar de juiste afdekking van deze genoemde risico s geven wel een indicatie over de juridische weerbaarheid van het pensioenfonds. Toekomstverwachtingen Vanwege de (altijd) onzekere economische omstandigheden doet het bestuur geen uitspraken over zijn verwachtingen voor de (nabije) toekomst. Mede gelet op de dekkingsgraad zal het bestuur permanent afwegen of aanvullende afdekking van neerwaartse risico s gewenst is, zonder daarbij gewenste herstelkracht op langere termijn uit te sluiten. De onzekerheden in de financiële markten blijven onze aandacht vragen. Het bestuur ziet de economische omstandigheden nu echter niet als een factor die de continuïteit van het fonds aantast. Het bestuur is van mening dat het fonds toekomstbestendig is. Het herstelplan laat herstel zien binnen de gestelde termijn en de aangesloten onderneming hecht veel waarde aan een zelfstandig pensioenfonds. Wormerveer, 28 mei 2019 Het Bestuur Origineel getekend door Mevr. E. van Dijk, voorzitter Dhr. H.M. Omvlee Dhr. V.M. Geerts Dhr. J.H.M. van Ree, secretaris Dhr. H.D. Koning Dhr. S. Dinkelaar Stichting Pensioenfonds De Fracties

35 Jaarrekening Stichting Pensioenfonds De Fracties

36 Balans per 31 december 2018 (na bestemming saldo; bedragen x 1.000) Activa Beleggingen voor risico pensioenfonds 1 Zakelijke waarden Vastrentende waarden Beleggingen voor risico deelnemers 2 Zakelijke waarden Vastrentende waarden Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Vorderingen en overlopende activa Liquide middelen Passiva Stichtingskapitaal en overige reserves Technische voorzieningen 7 Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Kortlopende schulden en overlopende passiva Stichting Pensioenfonds De Fracties

37 Staat van baten en lasten over 2018 (bedragen x 1.000) noot Baten Beleggingsopbrengsten Premiebijdragen van werkgevers en werknemers Saldo overdracht van rechten Saldo overdracht van rechten DC-regeling Totaal baten Lasten Pensioenuitkeringen Pensioenuitvoeringskosten Wijziging pensioenverplichtingen: - Wijziging rentetermijnstructuur Benodigde interest Benodigd voor pensioenopbouw Inkomende waardeoverdrachten Risicopremie langleven Toe- of afname wegens overlijden Toe- of afname wegens invalidering Wijziging overlevingsgrondslagen Vrijval excassokosten Uitgaande waardeoverdrachten Uitkeringen Vrijval door overlijden Risicopremie kortleven Correcties en overige mutaties Mutatie voorziening pensioenverplichting voor risico deelnemers Saldo herverzekering Onttrekking beleggingen voor risico deelnemers Overige baten en lasten Totaal lasten Saldo van baten en lasten Bestemming van baten en lasten Algemene reserve Stichting Pensioenfonds De Fracties

38 Kasstroomoverzicht over Pensioenactiviteiten Ontvangsten Premiebijdragen Uitkeringen uit herverzekering Overgenomen pensioenverplichtingen Uitgaven Uitgekeerde pensioenen Overgedragen pensioenverplichtingen Premies herverzekering Pensioenuitvoeringskosten Beleggingsactiviteiten Ontvangsten Directe beleggingsopbrengsten Verkopen en aflossingen beleggingen Uitgaven Aankopen van beleggingen Kosten van vermogensbeheer Mutatie liquide middelen Saldo liquide middelen 1 januari Saldo liquide middelen 31 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

39 Toelichting behorende tot de jaarrekening Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Algemeen Het doel van Stichting Pensioenfonds De Fracties, statutair gevestigd te Zaanstad, Hogeweg 1 te Wormerveer (hierna het fonds ) is het nu en in de toekomst verstrekken van uitkeringen aan gepensioneerden en nabestaanden ter zake van ouderdom en overlijden; tevens verstrekt het fonds uitkeringen aan arbeidsongeschikte deelnemers. Het fonds geeft invulling aan de uitvoering van de pensioenregeling van Bunge Loders Croklaan B.V., Bunge Loders Croklaan Oils B.V. en Bunge Loders Croklaan Group B.V. en is in het Handelsregister ingeschreven onder nummer Voor vergelijkingsdoeleinden is de presentatie van de vergelijkende cijfers op enkele plaatsen aangepast. Dit heeft geen effect gehad op de waarde van het vermogen of het resultaat van voorgaand boekjaar. Toepassing Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft bij de samenstelling van dit bestuursverslag de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving toegepast, overeenkomstig Titel 9 Boek 2 BW. Met de invoering van de Pensioenwet per 1 januari 2007 worden beleggingen en pensioenverplichtingen gewaardeerd tegen actuele waarde. Overige activa en passiva worden gewaardeerd tegen nominale waarde, tenzij anders vermeld. Baten en lasten worden toegerekend aan het boekjaar waarop deze betrekking hebben. Schattingen en veronderstellingen De opstelling van de jaarrekening in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW vereist dat het bestuur oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen, en van baten en lasten. De schattingen en hiermee verbonden veronderstellingen zijn gebaseerd op ervaringen uit het verleden en verschillende andere factoren die gegeven de omstandigheden als redelijk worden beschouwd. De uitkomsten hiervan vormen de basis voor het oordeel over de boekwaarde van activa en verplichtingen die niet op eenvoudige wijze uit andere bronnen blijkt. De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze schattingen. Opname van een actief of een verplichting Een actief wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen naar het pensioenfonds zullen toevloeien en de waarde daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Verantwoording van baten en lasten Baten worden in de staat van baten en lasten opgenomen wanneer een vermeerdering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt wanneer een vermindering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Indien een transactie ertoe leidt dat nagenoeg alle of alle toekomstige economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico s met betrekking tot een actief of een verplichting aan een derde zijn overgedragen, wordt het actief of de verplichting niet langer in de balans opgenomen. Verder worden activa en verplichtingen niet meer in de balans opgenomen vanaf het tijdstip waarop niet meer wordt voldaan aan de voorwaarden van waarschijnlijkheid van de toekomstige economische voordelen en betrouwbaarheid van de bepaling van de waarde. Dit betekent dat transacties worden verwerkt op handelsdatum en niet op afwikkelingsdatum. Als gevolg hiervan kan sprake zijn van een post vorderingen of schulden uit hoofde van effectentransacties. Saldering van een actief en een verplichting Een financieel actief en een financiële verplichting worden gesaldeerd als nettobedrag in de balans opgenomen indien sprake is van een wettelijke of contractuele bevoegdheid om het actief en de verplichting gesaldeerd en gelijktijdig af te wikkelen en bovendien de intentie bestaat om de posten op deze wijze af te wikkelen. De met de gesaldeerd opgenomen financiële activa en financiële verplichtingen samenhangende rentebaten en rentelasten worden eveneens gesaldeerd opgenomen. Schattingswijziging Het bestuur heeft besloten de voorziening voor pensioenverplichtingen met ingang van september 2018 te berekenen op basis van de nieuwe Prognosetafel AG2018 zoals deze is gepubliceerd door het Actuarieel Genootschap. Het effect hiervan op het resultaat bedraagt positief Daarnaast is de fondsspecifieke ervaringssterfte aangepast naar de tabel S&V Het effect hiervan op het resultaat bedraagt negatief 526. Een totaal effect van positief Stichting Pensioenfonds De Fracties

40 Verwerking van waardeveranderingen van beleggingen Alle waardeveranderingen van beleggingen, inclusief valutakoersverschillen, worden als beleggingsopbrengsten in de staat van baten en lasten opgenomen. Vreemde valuta Activa en verplichtingen in vreemde valuta worden omgerekend naar Euro tegen de koers per balansdatum. Deze waardering is onderdeel van de waardering tegen reële waarde. Baten en lasten voortvloeiende uit transacties in vreemde valuta worden omgerekend tegen de koers per transactiedatum. Waardering Algemeen Beleggingen worden gewaardeerd op actuele waarde. Participaties in beleggingsinstellingen worden gerubriceerd en gewaardeerd volgens de grondslagen voor dat soort beleggingen. Aandelen, indirecte vastgoedbeleggingsfondsen en overige beleggingen De ter beurze genoteerde aandelen zijn gewaardeerd tegen de beurswaarde. Niet ter beurze genoteerde fondsen worden gewaardeerd tegen de actuele waarde, zijnde de intrinsieke waarde. Obligaties, vastrentende waarden De beursgenoteerde obligaties worden gewaardeerd tegen de beurswaarde. Indien vastrentende waarden of participaties in beleggingsinstellingen niet beursgenoteerd zijn, vindt waardebepaling plaats op basis van een waarderingsmodel. Dit waarderingsmodel is gebaseerd op de geschatte toekomstige netto kasstromen (rente en aflossingen) die uit de beleggingen zullen voortvloeien, contant gemaakt tegen de ultimo boekjaar geldende marktrente en rekening houdend met het risicoprofiel (kredietrisico, oninbaarheid, vervroegde aflossingen) en de looptijden. Hypotheken Hypotheken worden gewaardeerd op basis van een modelmatige berekening van geprojecteerde kasstromen en marktrente. Hierbij wordt rekening gehouden met mogelijke vervroegde aflossingen. Derivaten Bij de derivaten is sprake van afgeleide marktwaardering: geen directe beursnotering maar andere uit de markt waarneembare data dan wel een prijs gebaseerd op een transactie in een niet actieve markt met niet-significante prijsaanpassing (gebaseerd op aannames en schattingen). Herverzekeringen Uitgaande herverzekeringspremies worden verantwoord in de periode waarop de herverzekering betrekking heeft. Vorderingen uit herverzekeringscontracten op risicobasis worden verantwoord op het moment dat de verzekerde gebeurtenis zich voordoet. Bij de waardering worden de herverzekerde uitkeringen contant gemaakt tegen de rentetermijnstructuur, onder toepassing van de actuariële grondslagen van het pensioenfonds. Vorderingen uit herverzekeringscontracten die classificeren als garantiecontracten worden gelijkgesteld aan de hiertegenover staande voorziening voor pensioenverplichtingen. Vorderingen uit hoofde van winstdelingsregelingen in herverzekeringscontracten worden verantwoord op het moment van toekenning door de herverzekeraar. Vorderingen en overlopende activa Vorderingen en overlopende activa worden bij eerste verwerking gewaardeerd op reële waarde. Na eerste verwerking, worden vorderingen gewaardeerd op geamortiseerde kostprijs (gelijk aan de nominale waarde indien geen sprake is van transactiekosten) onder aftrek van eventuele bijzondere waardeverminderingen, indien sprake is van oninbaarheid. Stichtingskapitaal en reserves Het stichtingskapitaal en reserves worden bepaald door het bedrag dat resteert nadat alle actiefposten en posten van het vreemd vermogen, inclusief de voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds en overige technische voorzieningen, volgens de van toepassing zijnde waarderingsgrondslagen in de balans zijn opgenomen. De algemene reserve is de aanwezige reserve, welke bedoeld is om zoveel mogelijk de risico s met betrekking tot de waardedaling van de effectenportefeuilles en andere risico's (zoals verzekeringstechnische risico's) op te vangen. Het saldo van baten en lasten wordt toegevoegd danwel onttrokken aan de algemene reserves. Technische voorziening De voorziening voor pensioenverplichtingen wordt gewaardeerd op actuele waarde (marktwaarde). De actuele waarde wordt bepaald op basis van de contante waarde van de beste inschatting van toekomstige kasstromen die samenhangen met de op balansdatum onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen. Onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen zijn de opgebouwde nominale aanspraken en de onvoorwaardelijke (toezeggingen tot) Stichting Pensioenfonds De Fracties

41 toeslagen. Voor arbeidsongeschikte deelnemers is de voorziening pensioenverplichtingen gesteld op de contante waarde van de volledige te bereiken aanspraken. De voorziening per 31 december 2018 is gebaseerd op de volgende actuariële grondslagen: Interest Rentetermijnstructuur per 31 december 2018 zoals gepubliceerd door DNB (inclusief UFR) Overlevingstafel Prognosetafel AG2018, startjaar 2019 Aanpassingen op overlevingstafels Kostenopslag in technische voorziening Leeftijdsafhankelijke correctiefactoren op de sterftekansen, op basis van fondsspecifieke ervaringssterfte op basis van het inkomen (tabel S&V 2018) 3% voor excassokosten Partnersysteem Tot de pensioendatum worden de partnerfrequenties GBM/V gehanteerd. Op de pensioendatum is de partnerfrequentie 100%. Na de pensioendatum wordt het bepaalde partnersysteem gehanteerd. Leeftijdsverschil man-vrouw 2 jaar en een opslag op het latent partnerpensioen van 1,5% (bestaande uit 1,3% voor correctie leeftijdsverschil en 0,2% wezenpensioenopslag). Vaststelling leeftijd Uitkeringen Arbeidsongeschiktheid De leeftijd wordt in maanden nauwkeurig vastgesteld. De uitkeringen zijn continu betaalbaar verondersteld. Bij (gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid wordt (gedeeltelijke) vrijstelling van premiebetaling verleend. Bij de vaststelling van de technische voorziening wordt hiermee rekening gehouden door middel van een schadereserve voor arbeidsongeschikte deelnemers met premievrije pensioenopbouw. Deze schadereserve betreft de contante waarde van de nog op te bouwen pensioenaanspraken waarvoor vrijstelling van premie is verleend. Er wordt geen rekening gehouden met revalidatiekansen. Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers De waardering van de voorziening voor risico deelnemers wordt bepaald door de waardering van de tegenover deze voorzieningen aangehouden beleggingen. Overige schulden en overlopende passiva Overige schulden en overlopende passiva worden bij eerste verwerking gewaardeerd op reële waarde. Na eerste verwerking worden schulden gewaardeerd op geamortiseerde kostprijs (gelijk aan de nominale waarde indien geen sprake is van transactiekosten). Dekkingsgraad De (nominale) dekkingsgraad van het fonds wordt berekend door op balansdatum het balanstotaal minus de kortlopende schulden te delen op de technische voorzieningen zoals opgenomen in de balans. Bij het berekenen van de reële dekkingsgraad van het fonds wordt ten behoeve van deze berekening de voorziening pensioenverplichtingen herrekend, rekening houdend met de verwachte loon- en prijsinflatie. De beleidsdekkingsgraad van een pensioenfonds is de gemiddelde dekkingsgraad van de 12 maanden voorafgaand aan het moment van vaststelling. Resultaatbepaling Algemeen De lasten en baten worden zoveel mogelijk toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Directe beleggingsopbrengsten Onder directe beleggingsopbrengsten wordt bij vastrentende waarden verstaan de renteopbrengst verminderd met de kosten; bij de zakelijke waarden wordt hieronder verstaan het bruto-dividend, voor aftrek van dividendbelasting, verminderd met de kosten. De intresten van overige activa en passiva worden opgenomen op basis van nominale bedragen. Indirecte beleggingsopbrengsten Onder de indirecte beleggingsopbrengsten worden de volgende resultaten opgenomen: gerealiseerde koersverschillen bij verkopen van aandelen en obligaties; gerealiseerde koersverschillen bij (af) lossingen van obligaties; valutaverschillen met betrekking tot obligaties en bankrekeningen in buitenlandse valuta en valutatermijntransacties; niet-gerealiseerde koersverschillen inzake aandelen en obligaties. Stichting Pensioenfonds De Fracties

42 Premiebijdragen (van werkgever en werknemers) Premiebijdragen zijn aan de periode toegerekend waarop zij betrekking hebben. Op basis van extrapolatie vindt een schatting plaats voor zover de van werkgevers te ontvangen informatie niet is verkregen. De daarin begrepen dekking voor incassokosten wordt bij het actuariële resultaat op kosten verantwoord. Saldo overdracht van rechten Het saldo overdracht van rechten is het bedrag dat het pensioenfonds als gevolg van waardeoverdracht overmaakt aan dan wel ontvangt van andere pensioenuitvoerders. Waardeoverdrachten worden in de staat van baten en lasten opgenomen op het moment van overdracht van de pensioenverplichtingen. Pensioenuitkeringen Dit betreft de som van de daadwerkelijke uitkeringen aan pensioengerechtigden en de afkoop van pensioenen. De pensioenuitkeringen zijn toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. Wijziging pensioenverplichtingen Pensioenopbouw De pensioenopbouw met betrekking tot ouderdomspensioen wordt toegerekend aan de periode waarin de opbouw van pensioenrechten plaatsvindt. De verplichtingen met betrekking tot nabestaandenpensioen en arbeidsongeschiktheidspensioen worden opgenomen in de periode waarin zij ontstaan. De (gedeeltelijk) premievrije opbouw arbeidsongeschikten wordt ten laste van het resultaat gebracht in de periode waarin de ziekte is ontstaan. Toeslagverlening (korting) De mutatie van de technische voorzieningen uit hoofde van indexering, wordt in de staat van baten en lasten opgenomen op het moment waarop de toezegging wordt gedaan. Rentetoevoeging De pensioenverplichtingen worden contant gemaakt tegen de nominale marktrente op basis van de door DNB gepubliceerde rentetermijnstructuur. Aan de technische voorziening wordt een rente toegevoegd op basis van de eenjaarsrente op de interbancaire swapmarkt primo verslaggevingsperiode. De rentetoevoeging wordt berekend over het gemiddelde van de stand van de voorziening primo periode en de stand van de voorziening ultimo periode, de laatste exclusief het effect van de indexering. Onttrekking pensioenuitkeringen en pensioenuitvoeringskosten De vrijval wordt ten gunste van de staat van baten en lasten gebracht in de periode waarin de lasten bij de berekening van de voorziening waren voorzien. Wijziging marktrente De wijziging marktrente op balansdatum als gevolg van wijzigingen in de door DNB gepubliceerde rentetermijnstructuur, wordt in de staat van baten en lasten opgenomen. Wijziging actuariële uitgangspunten en actualiseren overlevingskansen De mutatie van de voorziening als gevolg van de aanpassing van actuariële grondslagen in het verslagjaar wordt in de staat van baten en lasten opgenomen. Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten Het saldo van de actuariële inkomende en uitgaande waardeoverdrachten wordt toegerekend aan de periode waarop het betrekking heeft. Overige wijzigingen De overige mutaties worden toegekend aan de periode waarop ze betrekking hebben. Pensioenuitvoeringskosten De pensioenuitvoeringskosten zijn toegerekend aan de periode waarop zij betrekking hebben. Kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is volgens de directe methode opgesteld. Onder geldmiddelen wordt conform de definitie in RJ 360 verstaan alle liquide middelen. Alle ontvangsten en uitgaven worden hierbij als zodanig gepresenteerd. Onderscheid wordt gemaakt tussen kasstromen uit pensioenactiviteiten en beleggingsactiviteiten. Stichting Pensioenfonds De Fracties

43 Financiële risico s De activiteiten van Stichting Pensioenfonds De Fracties brengen financiële risico s van verscheidene aard met zich mee. Deze risico s vertonen in het algemeen een samenhang met de post pensioenverplichtingen voor eigen rekening. De toereikendheid van de dekking van de pensioenverplichtingen is afhankelijk van de mate waarin de werkelijke ontwikkelingen van het verzekerdenbestand aansluiten op de uitgangspunten die de basis vormen van de actuariële bepaling van deze post. De bij de bepaling van de voorziening pensioenverplichtingen gekozen prudente uitgangspunten zijn weergegeven in de toelichting bij deze post. De resultaten worden in de toelichting op de balans en de staat van baten en lasten verder uitgewerkt. De actuaris toetst op basis van statistische methoden op de uitgangspunten en de voorziening op toereikendheid. De verklaring van de actuaris is toegevoegd onder de overige gegevens. Bewaking van risico s Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft het vermogensbeheer uitbesteed aan NN Investment Partners. Met deze partij is een vermogensbeheerovereenkomst gesloten, waarin de beleggingsrestricties zijn uitgewerkt. Deze beleggingsrestricties zijn een gedetailleerde en concrete uitwerking van de verder in deze paragraaf genoemde restricties. De vermogensbeheerder bewaakt middels haar risicomanagementsysteem de beleggingsportefeuille zodat deze steeds voldoet aan bedoelde restricties. Het bestuur van de Stichting toetst op basis van de rapportages van de vermogensbeheerder of voldaan wordt aan de overeengekomen beleggingsrestricties. Het bestuur bewaakt tevens het voldoen aan wet- en regelgeving. De beleggingsrisico s bestaan voornamelijk uit koersrisico, renterisico, kredietrisico en valutarisico. Het door het bestuur van de stichting gevoerde beleid ten aanzien van deze risico s wordt hierna verder uiteengezet. Koersrisico De waarde van de beleggingen fluctueert met de koerswijzingen van de effecten waarin wordt belegd. Dit risico neemt toe bij een beperking van de spreiding van effecten in de portefeuille. De risico s kunnen verder toenemen wanneer gebruik gemaakt wordt van geschreven optieposities, indien belegd wordt met geleend geld of indien waardepapieren worden verkocht die het fonds niet bezit (short selling). Het beleggingsbeleid van de stichting sluit het beleggen met geleend geld in principe uit evenals het verkopen van waardepapieren die de stichting niet bezit. Evenmin staat het beleggingsbeleid het schrijven van opties toe, tenzij het call opties betreft en deze gedekt worden door onderliggende activa. De samenstelling van de beleggingen is weergegeven in de toelichting op de balans. Renterisico De waarde van de beleggingen in vastrentende waarden kan fluctueren als gevolg van de verandering in marktrentes. In dit verband wordt de duration van de portefeuille gestuurd. Kredietrisico Dit risico wordt ook wel aangeduid als debiteurenrisico. De waarde van beleggingen in vastrentende waarden wordt onder meer beïnvloed door de ontwikkeling van de kredietwaardigheid van de effecten uitgevende instellingen. Met name de door beleggers gemaakte inschatting van de waarschijnlijkheid van het tijdig voldoen van rente- en aflossingsverplichtingen door de debiteur is hierbij bepalend. Ter beperking van het kredietrisico gelden binnen het fonds restricties voor de samenstelling van de vastrentende portefeuilles met beperking tot geografische spreiding, verdeling over verschillende debiteurencategorieën, de minimale kwaliteit van de debiteur ( rating ) en voor de omvang van de beleggingen per debiteur. Operationele risico s Het bestuur ontvangt over de uitbesteding van het vermogensbeheer en de deelnemersadministratie een ISAE-3402 type II verklaring en analyseert deze rapportage op basis van het normenkader dat het bestuur voor deze uitbestedingen heeft opgesteld. Bij afwijkingen bespreekt het bestuur dit met de uitvoerder en stelt dan met de uitvoerder een verbeteringsplan op. Valutarisico De waarde van beleggingen in aandelen en vastrentende waarden wordt beïnvloed door de ontwikkelingen van de valutakoersen waarin de betreffende beleggingen luiden. Valuta risico s worden gedeeltelijk afgedekt. Stichting Pensioenfonds De Fracties

44 Toelichting op de balans per 31 december (in duizenden euro) Activa [1] Beleggingen voor risico pensioenfonds Verloop beleggingen Aandelen beleggingsfondsen Vastrentende beleggingsfondsen Totaal Stand per 1 januari Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Samenstelling per Stand ultimo 2018 Liquide middelen Toepassen Look Through 1 Stand ultimo 2018 conform risicoparagraaf Aandelen en aandelenfondsen Obligaties en andere vastrentende waarden Derivaten met een positieve marktwaarde Liquiditeiten Liquide middelen Derivaten met een negatieve marktwaarde Totaal beleggingen voor risico pensioenfonds Samenstelling per Stand ultimo 2017 Liquide middelen Toepassen Look Through 1 Stand ultimo 2017 conform risicoparagraaf Aandelen Obligaties en andere vastrentende waarden Derivaten Liquiditeiten Liquide middelen en overige schulden Derivaten met een negatieve marktwaarde Totaal beleggingen voor risico pensioenfonds Stichting Pensioenfonds De Fracties

45 1) Toepassing van de look-through - regel (doorkijk) houdt in dat de beleggingsrisico s van pensioenfondsen zover mogelijk uitgesplitst dienen te worden naar onderliggende risico s. Op deze manier wordt een zo zuiver mogelijk beeld verkregen van de beleggingsrisico s. Methodiek bepaling marktwaarde Level 1: Directe marktwaardering: beursnotering in een actieve markt (waarop geen prijsaanpassingen worden uitgevoerd). Level 2: Afgeleide marktwaardering: geen directe beursnotering maar andere uit de markt waarneembare data dan wel een prijs gebaseerd op een transactie in een niet actieve markt met niet-significante prijsaanpassing (gebaseerd op aannames en schattingen). Level 3: Modellen en technieken: marktwaardebepaling niet gebaseerd op marktdata, maar gebaseerd op aannames en schattingen die de prijs significant beïnvloeden. Op basis van deze indeling kan de beleggingsportefeuille als volgt worden samengevat: Samenstelling per Stand Level 1 Level 2 Level 3 ultimo 2018 Zakelijke waarden Aandelen en aandelenfondsen Vastrentende waarden Obligaties en andere vastrentende waarden Liquiditeiten Derivaten Totaal belegd vermogen Het bedrag ad in de kolom Level 3 betreft een belegging in een beleggingsfonds dat belegd in Nederlandse hypotheken. Samenstelling per Stand Level 1 Level 2 Level 3 ultimo 2017 Zakelijke waarden Aandelen beleggingsfondsen Vastrentende waarden Obligaties en andere vastrentende waarden Liquiditeiten Derivaten Totaal belegd vermogen [2] Beleggingen voor risico deelnemers Verloop 2018 Aandelen beleggingsfondsen Vastrentende beleggingsfondsen Totaal Stand per 1 januari Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Dit betreft de tegoeden van deelnemers aan de aanvullende pensioenspaarregeling Mijn Pensioen op individuele beleggingsrekeningen bij de ING Bank. Tegenover deze beleggingen zijn gelijkluidende schuldposities opgenomen Stichting Pensioenfonds De Fracties

46 [3] Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Stand per 1 januari Mutatie verslagjaar -7-9 Stand per 31 december [4] Vorderingen en overlopende activa Vorderingen op aangesloten ondernemingen Pensioenpremies 0 8 Vordering op herverzekeraar uit hoofde van herverzekerde premies Totaal Alle vorderingen en overlopende activa hebben een looptijd korter dan één jaar. [5] Liquide middelen ING Bank N.V Depotbanken Totaal liquide middelen Onder de liquide middelen worden de tegoeden op bankrekeningen opgenomen die onmiddellijk opeisbaar zijn. Bij ING Bank N.V. heeft het fonds een kredietfaciliteit van Stichting Pensioenfonds De Fracties

47 Passiva [6] Stichtingskapitaal en reserves Algemene reserve Stand per 1 januari Saldobestemming boekjaar Stand per 31 december Het minimaal vereist eigen vermogen bedraagt 104,1% 104,1% Het vereist eigen vermogen bedraagt 120,9% 120,8% De dekkingsgraad is 101,9% 108,4% De beleidsdekkingsgraad is 108,1% 106,2% De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds is 108,3% 106,4% De dekkingsgraad is vastgesteld als het totaal vermogen gedeeld door het totaal technische voorzieningen. De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds is berekend als de beleidsdekkingsgraad, echter zonder rekening te houden met de beleggingen en voorzieningen risico deelnemers. [7] Technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds Stand per 1 januari Wijziging rentetermijnstructuur Benodigde interest Benodigd voor pensioenopbouw Inkomende waardeoverdrachten Risicopremie langleven Door overlijden ingegaan partnerpensioen Toe- of afname wegens overlijden Toe- of afname wegens invalidering Wijziging actuariële grondslagen Vrijval excassokosten Uitgaande waardeoverdrachten Uitkeringen Risicopremie kortleven Correcties en overige mutaties Stand per 31 december De voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds is als volgt opgebouwd: - Actieve en arbeidsongeschikte deelnemers Premievrije deelnemers Pensioengerechtigden Stand per 31 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

48 Herverzekeringsdeel technische voorziening Stand per 1 januari Mutatie verslagjaar -7-9 Stand per 31 december Totaal technische voorzieningen [8] Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Stand per 1 januari Stortingen Onttrekkingen/toevoeging ten behoeve van waardeoverdracht Direct rendement Indirect rendement 0 0 Stand per 31 december [9] Kortlopende schulden en overlopende passiva Belastingen en sociale premies Schulden inzake kosten van vermogensbeheer Schulden inzake pensioenuitvoeringskosten Stand per 31 december Alle kortlopende schulden en overlopende passiva hebben een looptijd korter dan één jaar. Stichting Pensioenfonds De Fracties

49 Toelichting op de staat van baten en lasten (bedragen x 1.000) Personeel Gedurende het boekjaar 2018 had Stichting Pensioenfonds De Fracties geen personeelsleden in dienst (2017: 0). [10] Beleggingsopbrengsten Beleggingsopbrengsten voor risico pensioenfonds Directe beleggingsopbrengsten Zakelijke waarden Vastrentende waarden Interest Interest waardeoverdrachten 0 0 Totaal directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten Gerealiseerde resultaten Zakelijke waarden Vastrentende waarden Ongerealiseerde resultaten Zakelijke waarden Vastrentende waarden Totaal indirecte beleggingsopbrengsten Kosten van vermogensbeheer Beheervergoedingen Subtotaal beleggingsopbrengsten voor risico pensioenfonds Beleggingsopbrengsten voor risico deelnemers Directe beleggingsopbrengsten Zakelijke waarden 0 0 Vastrentende waarden Indirecte beleggingsopbrengsten 0 0 Ongerealiseerde resultaten 0 0 Zakelijke waarden Vastrentende waarden 0 0 Subtotaal beleggingsopbrengsten voor risico deelnemers Totaal beleggingsopbrengsten Stichting Pensioenfonds De Fracties

50 [11] Premiebijdragen Premiebijdragen van werkgevers en werknemers Pensioenpremies werkgevers De premiebijdragen bedraagt een doorsnee premie van 26,5% (2017: 26,5%) van de salarissom. De aan het boekjaar toe te rekenen feitelijke premie is als bate verantwoord. Premiebijdragen voor risico deelnemers Premies DC regeling Zuiver kostendekkende premie Gedempte kostendekkende premie Feitelijke premie De zuiver kostendekkende premie is als volgt samengesteld: Actuarieel benodigd Premie herverzekering Beschikbare premieregeling Opslag in stand houden vereist vermogen Opslag voor uitvoeringskosten De ontvangen premie in het boekjaar 2018 is hoger dan de gedempte kostendekkende premie. De opslag voor in stand houden vereist eigen vermogen is in % gestegen door de toename van de vereiste dekkingsgraad bij het vaststellen van de premie (begin 2018 ten opzichte van 2017). De opslag voor uitvoeringskosten van 1,5% van de pensioengevende salarissom was in 2018 voldoende om de uitvoeringskosten (onder aftrek van de vrijval van de voorziening als gevolg van het doen van uitkeringen) te dekken. Er is 56 minder aan kosten gemaakt dan beschikbaar was uit de voorziening en de premie. Dit resultaat op kosten is meegenomen in de ex-post vaststelling van de (gedempte) kostendekkende premie. [12] Saldo van overdrachten van rechten Overgenomen pensioenverplichtingen Overgedragen pensioenverplichtingen [13] Saldo van overdrachten van rechten DC-regeling Overgenomen pensioenverplichtingen DC-regeling Overgedragen pensioenverplichtingen DC-regeling Stichting Pensioenfonds De Fracties

51 [14] Pensioenuitkeringen Pensioenen Ouderdomspensioen Partnerpensioen Wezenpensioen 8 3 Invaliditeitspensioen Andere uitkeringen Afkoopsommen 0 20 ANW-hiaat uitkering Totaal pensioenuitkeringen [15] Pensioenuitvoeringskosten Administratie Secretariële ondersteuning bestuur Accountant onderzoek van jaarverslag en jaarstaten Actuaris Advieskosten 17 0 Contributies en bijdragen Communicatiekosten 1 8 Overige kosten Het honorarium van de externe accountant, BDO Audit & Assurance B.V. heeft volledig betrekking op de controle van de jaarrekening en verslagstaten. Er zijn geen andere werkzaamheden uitgevoerd. [16] Saldo herverzekering Premies herverzekering Resultaat AO-aanspraken herverzekering 7 9 Uitkeringen uit herverzekering Mutatie voorziening herverzekering [17] Onttrekking beleggingen voor risico deelnemers Onttrekkingen ten behoeve van waardeoverdracht [18] Overige baten en lasten Vrijval DC kapitalen in verband met overlijden 0-34 Stichting Pensioenfonds De Fracties

52 Actuariële analyse van het saldo van baten en lasten Wijziging rentetermijnstructuur Beleggingsopbrengsten Premies Waardeoverdrachten 6-35 Kosten Uitkeringen 17-2 Kanssystemen Wijziging actuariële grondslagen Overige oorzaken In het uitgebreide overzicht van de actuariële analyse, zie volgende pagina, is een nadere toelichting opgenomen. De belangrijkste wijzigingen betreft het saldo beleggingsopbrengsten en saldo premies. Onderstaand staan deze twee posten toegelicht. Saldo beleggingsopbrengsten en wijziging rentetermijnstructuur Het saldo beleggingsopbrengsten bestaat enerzijds uit het behaalde resultaat als gevolg van wijzigingen in de rentetermijnstructuur en anderzijds uit de vergelijking tussen het behaalde beleggingsrendement en de toevoeging voor interest aan de technische voorziening: de rentetermijnstructuur is in boekjaar 2018 gedaald waardoor de voorziening met is toegenomen. Door een negatieve rente bedroeg de toevoeging voor interest aan de technische voorziening 381 negatief. Daarnaast is het vermogen in het boekjaar 2018 is afgenomen met door negatieve (direct en indirecte) beleggingsopbrengsten; tezamen levert dit een negatief resultaat van op de beleggingsopbrengsten. Saldo premies Over boekjaar 2018 is de ontvangen doorsneepremie hoger dan de actuarieel benodigde premie. Om die reden ontstaat een positief resultaat op het saldo premies. De doorsneepremie is weliswaar hoger dan de actuarieel benodigde premie, maar lager dan de zuiver kostendekkende premie. Dit komt omdat de zuiver kostendekkende premie bestaat uit enerzijds de actuarieel benodigde premie en anderzijds een solvabiliteitsopslag over deze actuarieel benodigde premie. Saldo wijziging grondslagen De voorziening pensioenverplichtingen is met ingang van september 2018 berekend op basis van de nieuwe Prognosetafel AG2018 zoals deze is gepubliceerd door het Actuarieel Genootschap. Het effect hiervan op het resultaat bedraagt positief Daarnaast is de fondsspecifieke ervaringssterfte aangepast naar de tabel S&V Het effect hiervan op het resultaat bedraagt negatief 526. Een totaal effect van positief Stichting Pensioenfonds De Fracties

53 Actuariële analyse over 2018 (bedragen x 1.000) Financiële stromen Mutatie VPV voor risico fonds Totaal 2018 Saldo beleggingsopbrengsten Wijziging rentetermijnstructuur Interest Directe beleggingsopbrengsten (incl. DC) Indirecte beleggingsopbrengsten Kosten vermogensbeheer Saldo premies Ontvangen premies Dekking voor directe kosten in premies Actuarieel benodigde premie Actuarieel benodigde premie risico deelnemer Risicopremie partnerpensioen Risicopremie arbeidsongeschiktheid Saldo waardeoverdrachten Inkomende waardeoverdrachten Uitgaande waardeoverdrachten Saldo kosten In premie begrepen opslag voor dekking directe kosten Vrijval voor kosten uit voorziening Kosten eigen beheer Saldo uitkeringen Uitkeringen Afkopen Saldo kanssystemen Sterfte Overlijdensrisico s Arbeidsongeschiktheid Saldo toeslagverlening Mutatie Andere oorzaken Inkoop vanuit DC Wijziging grondslagen Overige mutaties en correcties Resultaat Stichting Pensioenfonds De Fracties

54 Risicoparagraaf (bedragen in duizenden euro) In de risicoparagraaf binnen het bestuursverslag is het beleid rond risicobeheersing uiteengezet. Hierna worden een aantal specifieke risico s nader toegelicht en gekwantificeerd. Conform de berekeningen van het vereist eigen vermogen in het Actuarieel Rapport is de risicoparagraaf gebaseerd op basis van het doorkijkbeginsel (look throughprincipe) en wordt er rekening gehouden met recente ontwikkelingen zoals het gebruik van de meest recente UFR en de aangepaste definitie van de (beleids)dekkingsgraad en vereiste dekkingsgraad. Laatstgenoemde impliceert dat bij de berekening van de (beleids)dekkingsgraad en vereiste dekkingsgraad vanaf het jaarwerk van 2016 rekening gehouden dient te worden met het totale vermogen en de totale technische voorziening. In de risicoparagraaf worden de afzonderlijke risico s van het vereist eigen vermogen gerelateerd aan de voorziening voor risico fonds. De impact van de aangepaste berekeningsmethodiek wordt afzonderlijk getoond. Onder het nieuwe FTK zijn de voorschriften voor de berekening van het vereist eigen vermogen aangescherpt en wordt getoetst op basis van het vereist eigen vermogen gebaseerd op de strategische verdeling. De impact van de afzonderlijke risico s wordt tevens getoond voor het feitelijk vereist eigen vermogen omdat de vereiste dekkingsgraad op basis van de feitelijke verdeling in het nieuwe FTK onder andere een belangrijke rol speelt bij de korte termijn risicohouding van het fonds. Solvabiliteitsrisico Het belangrijkste financieel risico voor het Pensioenfonds is het niet kunnen nakomen van de pensioentoezeggingen. Een belangrijke maatstaf hiervoor is het aanwezig eigen vermogen. Wettelijk is een gestandaardiseerde methode (standaardmodel) vastgelegd om te kunnen toetsen of het aanwezig eigen vermogen voldoende is om een aantal specifieke financiële risico s op te kunnen vangen en daarmee of aan de pensioentoezeggingen kan worden voldaan. De berekeningen van het vereist eigen vermogen zijn onder meer van belang voor de premiestelling, herstelplan en haalbaarheidstoets van het fonds. De beleidsdekkingsgraad van het Pensioenfonds is per 31 december 2018 lager dan de vereiste dekkingsgraad op basis van de strategische verdeling volgens het standaardmodel, waardoor het pensioenfonds in een situatie van een vermogenstekort verkeert. Dit was ultimo 2017 ook het geval. Jaarlijks vindt toetsing plaats aan de hand van dit standaardmodel. De verschillende standaard risicofactoren hierin worden benoemd onder de noemer S1 tot en met S6 en de S10. De S10 betreft het actief beheer risico en is onder het nieuwe FTK in het standaardmodel van DNB geplaatst. Naast de standaard risicocomponenten (S-componenten) is in de bepaling van het vereist eigen vermogen ook rekening gehouden met de volgende additionele risicocomponenten: leverage risico, liquiditeitenrisico (voornoemde risico s worden verwerkt binnen de berekeningen van de S2 middels een extra verzwaring van de buffer) en concentratierisico S8. Hierna zijn de uitkomsten weergegeven voor de verschillende risicocategorieën op basis van de strategische beleggingsmix ultimo 2018 van 121,5% en de strategische mix ultimo Zoals eerder vermeld worden de afzonderlijke risico s uitgedrukt ten opzichte van de voorziening voor risico fonds en is vergelijking van de afzonderlijke risico s van 2018 met 2017 mogelijk % % Renterisico (S1) , ,9 Zakelijke waarden risico (S2) , ,5 Valutarisico (S3) , ,0 Grondstoffenrisico (S4) 0 0,0 0 0,0 Kredietrisico (S5) , ,6 Verzekeringstechnisch risico (S6) , ,7 Concentratierisico (S8) 0 0,0 0 0,0 Actief beheer risico (S10) 688 0, ,4 Diversificatie-effect , ,6 Vereist eigen vermogen , ,5 Aanwezige dekkingsgraad 101,9 108,4 Vereiste dekkingsgraad (strategisch) 120,9 120,8 Vereiste dekkingsgraad (feitelijk) 119,6 121,1 Minimaal vereiste dekkingsgraad 104,1 104,1 Beleidsdekkingsgraad 108,1 106,2 Reële dekkingsgraad 87,0 85,1 Beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds 108,3 106,4 De beleidsdekkingsgraad wordt berekend als de 12-maands voortschrijdend gemiddelde dekkingsgraad. In de berekening van de beleidsdekkingsgraad is rekening gehouden met de aangepaste definitie van de becijfering van Stichting Pensioenfonds De Fracties

55 de dekkingsgraad. Zoals aangegeven dient de dekkingsgraad becijferd te worden door rekening te houden met het totale vermogen en de totale technische voorziening. De beleidsdekkingsgraad is in 2018 met 1,9%-punt toegenomen tot 108,1%. De gevoeligheid voor wijzigingen op aandelen markten (exclusief beleggingen voor rekening en risico deelnemers) voor een aandelen schok van 25% is als volgt: VPV in EUR aanwezig vermogen EUR UFR dekkingsgraad Huidig ,2% Aandelen -25% ,5% Aandelen +25% ,0% De gevoeligheid voor rente ontwikkelingen is als volgt: VPV in EUR aanwezig vermogen EUR UFR dekkingsgraad Huidig ,2% Rente -1% ,7% Rente +1% ,1% Renterisico (S1) Het Pensioenfonds kent een langere looptijd voor pensioenverplichtingen dan voor de looptijd van de beleggingen. Het renterisico wordt veroorzaakt, doordat de rentegevoeligheid van de verplichtingen afwijkt van de rentegevoeligheid van de beleggingen. De stijging van de rentestanden die worden gehanteerd bij de berekeningen van de Voorziening pensioenverplichtingen leidt tot een toename van de Voorziening pensioenverplichtingen met (over 2017: afname). De beleggingen, gewaardeerd tegen marktwaarde, zijn in meer of mindere mate gerelateerd aan ontwikkelingen van de rentestanden. Door de periodieke afstemming van beide ontwikkelingen wordt de dekkingsgraad nauwgezet gemonitord. Deze rentegevoeligheid is één van de factoren bij de bepaling van de (strategische) asset allocatie en de duratie van de portefeuilles. Het pensioenfonds dekt strategisch 35% van het renterisico van de pensioenverplichtingen af door de looptijd van de beleggingen op die van de verplichtingen af te stemmen. De feitelijke hedge-coëfficient bedroeg in december ,9% (2017: 34,9%). Duration vastrentende waarden inclusief derivaten 14,7 (2017: 12,4), duration (modified) verplichtingen 22,5 (2017: 22,3). Dynamische renteafdekking Het fonds voert een dynamische renteafdekkingsbeleid. Naar mate de 20 jaarsrente stijgt en de UFR-dekkingsgraad toeneemt, wordt de rente afdekking verhoogd. De aanpassing van de renteafdekking is afhankelijk gesteld van de rentestand en de nominale dekkingsgraad volgens onderstaande tabel: Dynamische rentestaffel Conditie 20-jaars rente Conditie actuele UFR dekkingsgraad Rente-afdekking >4,50% 130% 75% 3,50% 4,50% 123% 65% 2,50% 3,50% 117% 55% 1,50% 2,50% 111% 45% 1,00% 1,50% 105% 35% 0,50% 1,00% 100% 35% 0,00% 0,50% 95% 35% Stichting Pensioenfonds De Fracties

56 De ontwikkeling van de referentie rente blijkt uit deze grafiek. De renteafdekking in de staffel is conform het huidige beleid gedefinieerd als de renteafdekking op basis van de 20- jaars swaprente (zonder UFR). Rondom de bovenstaande normen voor de renteafdekking geldt eveneens een bandbreedte van +/-5%. Deze staffel zal overigens niet blind worden gevolgd. Deze renteniveaus en dekkingsgraden dienen te worden gezien als triggers om de discussie over de strategische renteafdekking te voeren. De gevoeligheid voor rente ontwikkelingen is weergegeven in de vorige paragraaf. Hoogte buffer De buffer voor het feitelijk renterisico bedraagt en voor het strategisch renterisico Het strategisch renterisico is hoger doordat de strategische renteafdekking 35,0% bedraagt en de feitelijke renteafdekking 34,9%. Beiden worden berekend op basis van de zuivere rente. Zakelijke waarden risico (S2) Mogelijke waardedalingen van beleggingen voor het vastgoed en de aandelen zijn in het hiervoor genoemde standaardmodel begrepen. Hiervoor wordt een gedifferentieerde berekening naar categorieën van markten en beleggingen uitgevoerd. Ter zake van het zakelijke waarden risico worden risico-inschattingen aan de hand van de in de markt gebruikelijke risicoparameters gemaakt. In het beleggingsbeleid wordt met dergelijke risico s rekening gehouden door onder meer een toepassing van voldoende spreiding in de beleggingsportefeuille naar categorieën, markten en dergelijke. De volatiliteit van de marktwaarden (prijsrisico s) van beleggingen wordt periodiek geëvalueerd en kan leiden tot bijstellingen in het vermogensbeheer % % Verdeling zakelijke waarden per categorie Ontwikkelde markten (Mature markets) , ,7 Opkomende markten (Emerging markets) , , , ,0 Voor de returnportefeuille is een bandbreedte van ingesteld van 44% tot 54% van het totaal belegd vermogen voor aandelen én Emerging Markets obligaties. Het feitelijk belang van aandelen en Emerging markets obligaties ultimo 2018 bedraagt 41,9% (2017: 45,6%), de strategische allocatie 45,0%. Hoogte buffer Bij de berekening van het vereist eigen vermogen wordt voor het feitelijk en strategisch risico zakelijke waarden rekening gehouden met de door DNB voorgeschreven schokken die variëren overeenkomstig de risicograad van het type belegging. De buffer voor het feitelijk risico zakelijke waarden bedraagt en voor het strategisch risico zakelijke waarden Stichting Pensioenfonds De Fracties

57 Valutarisico (S3) De pensioenverplichtingen luiden in Euro s, de mogelijke risico s als gevolg van valutakoersontwikkelingen komen daarom alleen bij de beleggingen tot uitdrukking. Zonder afdekking van het valutarisico loopt het pensioenfonds risico bij een daling van vreemde valuta ten opzichte van de Euro. Door meer dan 100% van het risico af te dekken loopt het fonds risico bij een stijging van vreemde valuta ten opzichte van de Euro. Het valutarisico wordt berekend aan de hand van een scenario waarbij wordt uitgegaan van een waardedaling van de beleggingen in vreemde valuta van 20%. Het valutarisico is het totale negatieve effect op de waarde van alle beleggingen als gevolg van dit scenario Beleggingsportefeuille % % Euro , ,2 Amerikaanse dollar , ,9 Britse pound sterling 725 0, ,6 Japanse yen 335 0, ,4 Overige , , , ,0 Hoogte buffer De buffer voor het feitelijk valutarisico bedraagt en voor het strategisch valutarisico Kredietrisico (S5) Het pensioenfonds loopt het risico dat één of meerdere van haar tegenpartijen niet aan de afgesproken betalingen kan voldoen. Bij de berekening van het kredietrisico dient het effect van de kredietwaardigheid van de partijen, waarin belegd wordt, tot uitdrukking te komen. Het kredietrisico komt tot uitdrukking in de zogenaamde creditspread. Deze creditspread is het verschil tussen de uitkering die afhangt van de kredietwaardigheid van de tegenpartij en een uitkering die met volledige zekerheid (risicovrij) tot uitkering zal komen. Het kredietrisico verbonden aan derivatentransacties wordt beheerst door het afsluiten van standaardovereenkomsten met tegenpartijen, het beoordelen van de kredietwaardigheid van tegenpartijen, het spreiden van het transactievolume over verschillende tegenpartijen, het eisen van voldoende onderpand en een adequate monitoring met betrekking tot de gestelde eisen inzake het onderpand. Het kredietrisico binnen de vastrentende waarden portefeuille kan gemeten worden aan de hand van de creditspread. De gewogen gemiddelde credit spread van de rentegevoelige beleggingen van het fonds is 0,2%. Een andere indicator voor het aanwezige kredietrisico binnen de vastrentende waarden portefeuille van het fonds is de rating afgegeven door een kredietbeoordelaar. Een AAA rating impliceert dat de vastrentende waarden belegging geen kredietrisico loopt. Daarentegen worden beleggingen die geclassificeerd staan onder lager dan BBB als zeer risicovol beschouwd. Cash wordt als kredietrisicovrij beschouwd % % Rating vastrentende waarden AAA , ,3 AA , ,7 A , ,7 BBB , ,1 Lager dan BBB , ,1 Geen rating , ,2 Overige beleggingen (derivaten, liquiditeitsposities en overige posten) -64-0, , , ,0 In 2017 zijn de liquiditeiten in de NN IP DMR fondsen verwerkt onder de categorie Overige beleggingen, maar na overleg met DNB zijn deze in 2018 opgenomen onder de categorie Vastrentende Waarden met een A-Rating. Stichting Pensioenfonds De Fracties

58 % % Verdeling vastrentende waarden naar looptijd Resterende looptijd < 1 jaar 0 0,0 0 0,0 Resterende looptijd 1-5 jaar , ,1 Resterende looptijd 5-10 jaar , ,4 Resterende looptijd > 10 jaar , , , ,0 Hoogte buffer Binnen de berekening van het standaardmodel wordt een kredietrisico becijferd voor de rentegevoelige beleggingen die een creditspread groter dan 0% hebben. De creditspread wordt bepaald op basis van de rentegevoelige kasstromen van het fonds. Afgaande op de hierboven genoemde creditspread resulteert dit in een buffer voor het feitelijk kredietrisico van en voor het strategisch kredietrisico van Verzekeringstechnisch risico (S6) Binnen het verzekeringstechnische risico worden in principe alleen risico s meegenomen die verband houden met sterfte. Het omvat de risico s als gevolg van afwijkingen ten opzichte van de verwachte sterfte en afwijkingen van de verwachte sterftetrend (langlevenrisico). Tot het verzekeringstechnische risico worden gerekend: procesrisico, risico-opslag voor afwijkingen ten opzichte van de sterftetrend en negatieve stochastische afwijkingen van de verwachtingswaarde. Deze drie risico s bedragen een percentage van de op actuele waarde berekende technische voorziening. Het procesrisico neemt af naarmate het deelnemersbestand toeneemt, omdat het sterfteproces dan beter kan worden geschat. De beide andere risicofactoren houden respectievelijk rekening met de onzekerheid in de sterftetrend en met de negatieve stochastische afwijkingen. In verband met het langlevenrisico wordt aanvullend boven het hanteren van de prudente grondslagen, de Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling gevormd. Hoogte buffer De buffer voor zowel het feitelijk als het strategisch verzekeringstechnisch risico bedraagt Liquiditeitsrisico (S7) Liquiditeitsrisico is het risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen, waardoor het fonds op korte termijn niet aan zijn verplichtingen kan voldoen. Waar de overige risicocomponenten vooral de langere termijn betreffen (solvabiliteit), gaat het hierbij om de kortere termijn. Dit risico wordt beheerst door in het strategische en tactische beleggingsbeleid voldoende ruimte aan te houden voor de liquiditeitsposities, rekening houdend met directe beleggingsopbrengsten en andere inkomsten zoals premies. Concentratierisico (S8) Concentratierisico s kunnen optreden bij een concentratie van de portefeuille in regio s, economische sectoren of tegenpartijen. De spreiding van de portefeuille is in de toelichting op de balans nader toegelicht. Ook grote posten zijn aan te duiden als een vorm van concentratierisico. Om te bepalen welke posten hieronder vallen moeten per beleggingscategorie alle instrumenten met dezelfde debiteur worden gesommeerd. Zakelijke waarden en vastrentende waarden % % Verdeling zakelijke waarden en vastrentende waarden per regio Europa , ,2 Noord-Amerika , ,6 Azië , ,2 Emerging markets , ,6 Wereldwijd 432 0, , , ,0 Stichting Pensioenfonds De Fracties

59 % % Zakelijke waarden Verdeling zakelijke waarden naar bedrijfstak Cyclische consumentengoederen , ,1 Niet-cyclische consumentengoederen , ,3 Energie , ,6 Financiële instellingen , ,4 Gezondheidszorg , ,3 Industriële ondernemingen , ,7 Informatietechnologie , ,9 Basismaterialen , ,8 Vastgoed , ,8 Telecommunicatie , ,4 Nutsbedrijven , ,0 Andere sectoren , , , ,0 Grote posten van eenzelfde uitgevende instelling groter dan 5% van de totale beleggingen: % % Nederlandse overheid , , , ,9 Hoogte buffer In het standaardmodel is de gevoeligheid van het eigen vermogen voor concentratierisico (S8) becijferd voor de grootste concentraties binnen de vastrentende waarden portefeuille. Het betreffen hier landenconcentraties binnen de vastrentende waarden portefeuille die meer dan 2% van de totale marktwaarde in beslag nemen. De buffer voor zowel het feitelijk als het strategisch concentratierisico bedraagt 0. Actief beheer risico (S10) Het actief beheer risico is vastgesteld conform de handreiking van DNB. Het fonds ING Institutioneel Dividend Aandelen Fonds wordt actief beheerd en heeft een ex-post tracking error van 2,4% en bijbehorende kosten van circa 0,6% voor het actief beheer. De waardedaling als gevolg van de veronderstelde tracking error en bijbehorende kosten bedraagt voor het feitelijk risico 636 en voor het strategisch risico 688. Diversificatie In de berekening van het vereist eigen vermogen wordt uitgegaan van een correlatie van 0,4 tussen neerwaartse renteschokken en aandelenrisico en een correlatie van 0,4 tussen neerwaartse renteschokken en het kredietrisico (S5). Met de andere risicocategorieën wordt geen correlatie verondersteld. Dit beperkt het totale risico en wordt in een bedrag in aftrek genomen op de optelling van de risico s van de S-toets. De omvang van de diversificatie (strategisch) bedraagt Relaties met verbonden partijen Er zijn geen beleggingen in Bunge Loders Croklaan B.V., Bunge Loders Croklaan Oils B.V., Bunge Loders Croklaan Group B.V. en de aan haar gelieerde ondernemingen. Belastingen De activiteiten van het fonds zijn vrijgesteld van belastingheffing in het kader van de vennootschapsbelasting. Bezoldiging bestuursleden Bestuursleden van Stichting Pensioenfonds De Fracties hebben in 2018 geen bezoldiging ontvangen (2017: 0). Stichting Pensioenfonds De Fracties

60 Gebeurtenissen na balansdatum Er hebben zich geen belangrijke gebeurtenissen na balansdatum voorgedaan die een materieel effect hebben op de bedrijfsvoering van Pensioenfonds De Fracties. Wormerveer, 28 mei 2019 Het Bestuur Origineel getekend door Mevr. E. van Dijk voorzitter Dhr. H.M. Omvlee Dhr. V.M. Geerts Dhr. J.H.M. van Ree secretaris Dhr. H.D. Koning Dhr. S. Dinkelaar Stichting Pensioenfonds De Fracties

61 Overige gegevens Verslag van het verantwoordingsorgaan Inleiding Het wettelijk kader, de statuten en de reglementen van De Fracties bepalen de opdracht en de taak van het verantwoordingsorgaan (VO). De bevoegdheden, zoals vastgelegd in de statuten en het reglement Verantwoordingsorgaan houden o.a. in dat het VO jaarlijks een oordeel geeft over: - Het handelen van het bestuur aan de hand van het jaarverslag, de jaarrekening en andere relevante informatie zoals de notulen van de bestuursvergaderingen; - Het door het bestuur uitgevoerde beleid in het afgelopen kalenderjaar; - Beleidskeuzes die op de toekomst betrekking hebben; - Naleving van de Code Pensioenfondsen. Nadat een lid van het VO uit dienst is getreden bestaat het VO sinds mei 2018 uit acht leden, onderverdeeld in zes leden gekozen namens de werknemers, een gekozen lid namens de gepensioneerden en een lid benoemd namens de werkgever. Het VO is nog steeds in voldoende mate divers samengesteld. Het VO beschikt over een toereikend kennis- en opleidingsniveau voor het adequaat uitoefenen van haar taak. Gedurende het kalenderjaar heeft het fonds dit niveau op peil gehouden door o.a. een op het VO afgestemde actualiteitensessie door Sprenkels & Verschuren en het bezoeken van voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd door de pensioenfederatie. Bevindingen Het VO heeft in 2018 twee maal met een delegatie van het bestuur vergaderd waarbij de ontwikkelingen over de voorgaande periode zijn besproken. De ontwikkeling van de dekkingsgraden van De Fracties is een vast onderdeel op de agenda, de actualiteit rondom pensioenen en de gevolgen voor ons pensioenfonds zijn besproken en de onzekerheden voor de nabije toekomst is inmiddels ook een onderwerp dat steeds meer aandacht vraagt. In 2018 is er enkele malen vergaderd over een adviesaanvraag over bezoldiging van bestuurders. Hierbij is de samenwerking en communicatie met het bestuur open en duidelijk geweest waarbij de conclusie in 2019 is gedeeld. Zoals ieder jaar zijn er twee leden van het VO betrokken geweest bij het tot stand komen van het jaarwerk en zijn twee leden aanwezig geweest bij de jaarvergadering. De positieve feedback die tijdens deze vergaderingen werd uitgesproken vanuit de diverse externe partijen bevestigen het beeld dat het VO heeft over het functioneren van het pensioenfondsbestuur. Ondanks de toenemende verantwoordelijkheden en regelgeving is men nog steeds in staat om te voldoen aan de gestelde eisen. De ontwikkeling van de dekkingsgraad is in zeker opzicht teleurstellend als we kijken naar de stand per jaareinde, maar lijkt een momentopname te zijn. Enig herstel heeft zich weer ingezet in de eerst maanden van 2019 maar het bereiken van langdurig gezonde waardes boven de 110% lijkt voorlopig nog niet aan de orde. De kosten voor pensioenbeheer zijn in 2018 per deelnemer gedaald met ruim 3% terwijl het percentage kosten voor vermogensbeheer gelijk is gebleven wat aantoont dat het bestuur dit onderdeel ondanks toenemende activiteiten goed op de radar heeft. De eerder uitgesproken zorg over de continuïteit van het pensioenfonds en het pensioenfondsbestuur blijft een aandachtspunt, zeker nu de maximale zittingsduur van meerdere bestuursleden momenteel minder dan 2 jaar is. Het VO waardeert de open communicatie over de ontwikkelingen op dit vlak en volgt met interesse de mogelijkheden die hier momenteel worden onderzocht. Tenslotte wil het VO benadrukken dat communicatie naar de deelnemers binnen het fonds zeer belangrijk blijft, zeker nu de veranderingen zich steeds sneller opvolgen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

62 Eindoordeel Het VO is voldoende door het bestuur geïnformeerd om een oordeel te kunnen vormen over de stand van zaken en is van mening dat: - Het handelen van het bestuur in 2018 in overeenstemming met de statuten en reglementen is geweest. - Het bestuur erin is geslaagd de belangen van alle stakeholders voldoende te behartigen. Het VO is tevreden over de verantwoording die het bestuur heeft afgelegd en heeft getoetst dat het beleid goed is uitgevoerd. Wormerveer, 24 mei 2019 Dr. T.L.F. Favre Dhr. M. Huijbens Mevr. I. Klok Dhr. R.J.T. Imming Dhr. G.L. Bouman Dhr. W. Dekker Dhr. H. Slager Dhr. T. Isherwood Stichting Pensioenfonds De Fracties

63 Reactie bestuur op het oordeel van het verantwoordingsorgaan Het bestuur heeft met belangstelling kennis genomen van de bevindingen en het eindoordeel van het verantwoordingsorgaan. Als reactie geeft het bestuur het volgende aan. Het bestuur bevestigt dat de samenwerking met het verantwoordingsorgaan in 2018 open en transparant is geweest, en dan in het specifiek de adviesaanvraag met betrekking tot het beloningsbeleid van het pensioenfonds. Mede met het oog op de implementatie van IORPII en het aantrekken van externe bestuursleden heeft het bestuur de noodzaak aanwezig geacht het beloningsbeleid te wijzigen. Het verantwoordingsorgaan heeft laten zien dat zij een goede gesprekspartner is en voldoende countervailing power kan bieden aangaande concrete pensioenonderwerpen. Het bestuur streeft sinds jaar en dag ernaar de uitvoeringskosten acceptabel te houden. Dit heeft in 2018 ertoe geresulteerd dat de kosten van pensioenbeheer per deelnemer met 3% zijn afgenomen. Ondanks nieuwe wetgeving, zoals de Algemene Verordening Gegevensverwerking, is het pensioenfonds door een goede samenwerking met pensioenadministrateur Dion in staat gesteld, de kosten omtrent de implementatie van deze wetgeving tot een minimum te beperken. In navolging op het verantwoordingsorgaan geeft het bestuur hierbij expliciet aan dat zij uiterst tevreden is met dit bereikte resultaat. Het bestuur erkent de zorg van het verantwoordingsorgaan over de continuïteit van het pensioenfonds en het pensioenfondsbestuur. Het is de intentie van het bestuur om volledig transparant over dit onderwerp te zijn richting het verantwoordingsorgaan en zal het verantwoordingsorgaan periodiek voorzien van de informatie die nodig is om over dit onderwerp goed geïnformeerd te blijven. Het bestuur dankt het verantwoordingsorgaan voor de constructieve wijze van samenwerking en bijdragen die het orgaan ook in 2018 heeft geleverd aan de besturing van het fonds. Stichting Pensioenfonds De Fracties

64 Samenvatting oordeel van de visitatiecommissie 1. Inleiding De visitatiecommissie (VC) heeft tot (wettelijke) taak toezicht te houden op (de totstandkoming van) het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in het Fonds. De VC is ten minste belast met het toezien op een adequate risicobeheersing en evenwichtige belangenafweging door het bestuur en legt verantwoording af over de uitvoering van de taken aan het verantwoordingsorgaan en de werkgever en in het jaarverslag. Het intern toezicht vervult zijn taak zodanig dat het bijdraagt aan het effectief en slagvaardig functioneren van het Fonds en aan een beheerste en integere bedrijfsvoering. VCHolland heeft voor de uitvoering van visitaties een werkwijze ontwikkeld die uiteindelijk uitmondt in een rapportage over de bevindingen en het oordeel van de visitatiecommissie. De visitatieperiode strekte zich uit tot 22 oktober 2018 beschikbare informatie. 2. Oordeel/Bevindingen Samenvattend oordeel: De VC is van oordeel dat het beleid van het bestuur voldoende evenwichtig en op een voldoende zorgvuldige manier tot stand is gekomen en uitgevoerd. De VC heeft geen majeure constateringen met betrekking tot de algemene gang van zaken in het Fonds en de risicobeheersing. Door het bestuur is expliciet aandacht besteed aan missie, visie en strategie, maatschappelijk verantwoord beleggen en aan nieuwe wettelijke verplichtingen zoals AVG en IORP-II. a. Follow up vorige visitatie Er is binnen het Fonds sprake van een structurele aanpak van de opvolging van de bij de vorige visitatie gedane aanbevelingen. De meeste aanbevelingen zijn opgevolgd respectievelijk is in voldoende mate onderbouwd waarom dit (nog) niet is gebeurd. b. Algemene gang van zaken De ontwikkelingen in wet- en regelgeving en de gevolgen hiervan voor het Fonds worden zorgvuldig in beeld gebracht en waar nodig gevolgd door een consistent en proactief beleid. Er is een strategiedocument opgesteld waarin de positie van het Fonds is beschreven in een toekomstig perspectief rekening houdend met de kwetsbaarheidscriteria zoals door DNB geformuleerd. Beheersing van de kosten en continuïteit van de Fondsorganen zijn daarbij belangrijke aandachtspunten. Vooralsnog heeft het bestuur geconcludeerd dat het Fonds als uitvoeringsorganisatie voor de pensioenregeling zich nog steeds als beste uitvoerder kwalificeert. Gezien alle externe ontwikkelingen heeft het Fonds actie genomen om ook geïnformeerd te blijven over nieuwe ontwikkelingen. De dekkingsgraad is in het verslagjaar 2017 sterk verbeterd en gestegen met 12,3% van 93,9% ultimo 2016 naar 106,2% ultimo In 2018 heeft dit herstel zich vooralsnog verder doorgezet. De haalbaarheidstoets is geactualiseerd waarbij is geconcludeerd dat voldaan wordt aan de criteria voor de risicohouding op de kort en lange termijn. De VC doet een enkele aanbeveling ten aanzien van de kostenontwikkeling. Tevens beveelt de VC aan om het herstelplan ook uit te werken met minder optimistische veronderstellingen dan door DNB voorgeschreven. Hierdoor wordt een breder inzicht verkregen in mogelijke toekomstscenario s. c. Governance De VC volgt het Fonds in haar oordeel dat zij haar organisatie zodanig heeft ingericht dat goed bestuur is gewaarborgd en in materiële zin aan alle eisen is voldaan die in de Pensioenwet en de daarop gebaseerde regelgeving aan waarborging goed bestuur worden gesteld. De VC is ook in algemene zin positief over de wijze waarop het besluitvormingsproces binnen het Fonds verloopt. Binnen deze besluiten wordt op adequate wijze aandacht besteed aan de evenwichtige belangenbehartiging. De relatie tussen het bestuur en het verantwoordingsorgaan (VO) is goed. Het VO geeft blijk van een positief-kritische houding. De VC heeft kunnen vaststellen gelijk aan voorgaande jaren dat het Fonds in control is met betrekking tot de uitbesteding van het pensioen- en vermogensbeheer. Hierbij maakt het Fonds gebruik van de ISAE II rapportages van de uitbestedingspartners. d. Geschiktheid Alle leden van het bestuur zijn door DNB getoetst. Het Fonds beschikt over een geschiktheidsplan 2018/2019 voor bestuur en verantwoordingsorgaan. De relevante normen inzake gedrag, kennis en competenties zijn hierin opgenomen. Uit de meest recente zelfevaluatie blijkt dat het Fonds op elk gebied tenminste twee bestuursleden op geschiktheidsniveau B bezit. Voor bestuursleden met een financiële functie binnen het Fonds en de leden van de beleggingscommissie zijn hierin additionele eisen opgenomen. Het Fonds geeft aan het van belang te vinden dat ook het verantwoordingsorgaan voldoende is opgeleid om haar taak naar behoren te vervullen. Het Fonds heeft zich beraden over de drie sleutelfunctiehouders voor de drie gebieden, Internal Audit, Risicobeheer en Actuarieel, waarover het vanaf 2019 uit hoofde van IORP-II moet beschikken. De tijdsdruk op meerdere bestuursleden blijft een permanent aandachtspunt waarbij ook gedacht wordt aan de inzet van een extern bestuurslid. Stichting Pensioenfonds De Fracties

65 e. Beleggingen De beleggingsstrategie is zichtbaar gebaseerd op de risicohouding en de doelstelling van het Fonds. De strategische assetlocatie wordt onderbouwd met een ALM-studie. De VC volgt het Fonds in haar oordeel dat zij voldoet aan de normen met betrekking tot de beleggingscyclus. In de ABTN wordt duidelijk gemaakt dat belegd wordt in overeenstemming met de eerdergenoemde risicohouding, deskundigheid en geformuleerde beleggingsbeginselen. De VC doet de aanbeveling de hersteltermijn van het herstelplan te toetsen aan de eigen waarheid van de recent uitgevoerde ALM-studie. Er is in het afgelopen jaar nadrukkelijk aandacht besteed aan het maatschappelijk verantwoord beleggen en de invulling daarvan. Uit een enquête is gebleken dat het ESG beleggen onder de deelnemers leeft. Maar ook een ruime meerderheid is terughoudend ten aanzien van het accepteren van lagere rendementen of hogere kosten als gevolg van het ESG-beleid. De VC doet de aanbeveling om zowel de kwalitatieve als de kwantitatieve aspecten van dit ESG-beleid periodiek te bespreken met de fiduciair beheerder. Met betrekking tot de verbeterde premieregelingen adviseert de VC om alle aspecten en normen voortvloeiende uit de wet verbeterde premieregelingen te toetsen en na te gaan of deze adequaat zijn ingeregeld. f. Risico s De bestaande beheersing van de financiële en niet financiële risico s binnen het Fonds is gebaseerd op een toereikende IRM-aanpak en bevindt zich in een tussenfase in de aanloop naar IORP-II begin Het bestuur houdt expliciet rekening met risico s en risicobeheersing bij het bepalen van het beleid en het nemen van besluiten. Het Fonds werkt gestructureerd verder aan de beheersing van de financiële en niet-financiële risico s op basis van een toereikende IRM aanpak. Het Fonds heeft in het geactualiseerde document Uitbestedingsbeleid de risico s van de uitbesteding van de werkzaamheden en de noodzakelijke maatregelen adequaat vastgelegd. Hierbij worden de ISAE-rapportages van de externe dienstverleners geanalyseerd. In de per 1 juli 2018 gewijzigde regeling integriteits-beleid wordt inzicht verschaft in de integriteitsrisico s, de genomen maatregelen en de controle op deze beheersmaatregelen. Er is sprake van een voldoende beheersing van het integriteitsrisico. De VC doet enkele aanbevelingen ten aanzien van het aanvullen van het handboek administratieve organisatie en interne controle met de operationele processen met als doel de continuïteit in deze werkzaamheden bij werkoverdracht zeker te stellen. De VC heeft bij de vorige visitaties geconstateerd dat het Fonds in materiële zin de ICT-risico s in voldoende mate beheerst. g. Communicatie De VC is van oordeel dat het Fonds op adequate wijze gestalte heeft gegeven aan de opzet en uitvoering van het communicatiebeleid. De visitatiecommissie Niek de Jager Jacques Nieuwenhuizen John Ruben (voorzitter) Stichting Pensioenfonds De Fracties

66 Reactie bestuur op de bevindingen van de visitatiecommissie Het bestuur kan zich vinden in het totaal oordeel van de visitatiecommissie en heeft de visitatiecommissie bedankt voor het gedegen onderzoek dat zij gedaan heeft. In het najaar 2018 heeft de visitatie plaatsgevonden. Er is door de VCH verslag gedaan in december Het bestuur is reeds met de aanbevelingen van de visitatiecommissie aan de slag gegaan. De aanbevelingen van de commissie zijn op een actielijst geplaatst en in de bestuursvergadering wordt periodiek besproken en vastgesteld of en in hoeverre de aanbevelingen inmiddels zijn opgevolgd. Voor aanvang van de volgende visitatie, gepland voor het najaar van 2019, zal het bestuur direct aan de visitatiecommissie terugkoppelen wat de status van de opvolging van aanbevelingen is. Naar aanleiding van de aanbevelingen van de visitatiecommissie met betrekking tot het onderwerp Algemene gang van zaken luidt de bestuursreactie als volgt: Het bestuur onderkent de noodzaak om het herstelplan ook uit te werken met minder optimistische veronderstellingen dan door DNB voorgeschreven. Het bestuur onderkent dat op deze wijze een breder inzicht wordt verkregen in mogelijke toekomstscenario s. Naar aanleiding van de aanbevelingen van de visitatiecommissie met betrekking tot de beleggingen luidt de bestuursreactie als volgt: Gelet op de toenemende aandacht voor maatschappelijk verantwoord beleggen (ESG) en de invulling daarvan, neemt het bestuur de aanbeveling van de visitatiecommissie ter harte om zowel de kwalitatieve als de kwantitatieve aspecten van het ESG-beleid periodiek te bespreken met de fiduciair beheerder. Hierbij is door het bestuur in aanmerking genomen dat naar aanleiding van de enquête in 2017 die onder deelnemers is georganiseerd omtrent maatschappelijk verantwoord beleggen, bijna de helft heeft aangegeven maatschappelijk verantwoord beleggen belangrijk te vinden, waarbij een ruime meerderheid terughoudend is ten aanzien van het accepteren van lagere rendementen of hogere kosten als gevolg van het ESG-beleid. Het beleggingsbeleid (investment beliefs) sluit hierop geheel aan. Tot slot maakt het bestuur kenbaar dat zij gevolg zal geven aan de aanbeveling ten aanzien van de verdere aanvulling van het handboek administratieve organisatie en interne controle met de operationele processen met als doel de continuïteit in deze werkzaamheden bij werkoverdracht zeker te stellen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

67 Statutaire bepaling omtrent saldo van baten en lasten In de statuten is geen bepaling opgenomen over de bestemming van het saldo van baten en lasten. Stichting Pensioenfonds De Fracties

68 Actuariële verklaring Opdracht Door Stichting Pensioenfonds 'De Fracties' te Zaanstad is aan Triple A Risk Finance Certification B.V. de opdracht verleend tot het afgeven van een actuariële verklaring als bedoeld in de Pensioenwet over het boekjaar Onafhankelijkheid Als waarmerkend actuaris ben ik onafhankelijk van Stichting Pensioenfonds 'De Fracties', zoals vereist conform artikel 148 van de Pensioenwet. Ik verricht geen andere werkzaamheden voor het pensioenfonds, anders dan de werkzaamheden uit hoofde van de actuariële functie. Dit geldt tevens voor andere actuarissen en deskundigen die werkzaam zijn bij Triple A Risk Finance Certification B.V. Gegevens De gegevens waarop mijn onderzoek is gebaseerd, zijn verstrekt door en tot stand gekomen onder de verantwoordelijkheid van het bestuur van het pensioenfonds. Voor de toetsing van de technische voorzieningen en voor de beoordeling van de vermogenspositie heb ik mij gebaseerd op de financiële gegevens die ten grondslag liggen aan de jaarrekening. Afstemming accountant Op basis van de door mij en de accountant gehanteerde Handreiking heeft afstemming plaatsgevonden over de werkzaamheden en de verwachtingen bij de controle van het boekjaar. Voor de toetsing van de technische voorzieningen en voor de beoordeling van de vermogenspositie als geheel heb ik de materialiteit bepaald op Met de accountant ben ik overeengekomen om geconstateerde afwijkingen boven te rapporteren. Deze afspraken zijn vastgelegd en de uitkomsten van mijn bevindingen zijn met de accountant besproken. Ik heb voorts gebruik gemaakt van de door de accountant in het kader van de jaarrekeningcontrole onderzochte basisgegevens. De accountant van het pensioenfonds heeft mij geïnformeerd over zijn bevindingen ten aanzien van de betrouwbaarheid (materiële juistheid en volledigheid) van de basisgegevens en de overige uitgangspunten die voor mijn oordeel van belang zijn. Werkzaamheden Ter uitvoering van de opdracht heb ik, conform mijn wettelijke verantwoordelijkheid zoals beschreven in artikel 147 van de Pensioenwet, onderzocht of is voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de Pensioenwet. De door het pensioenfonds verstrekte basisgegevens zijn zodanig dat ik die gegevens als uitgangspunt van de door mij beoordeelde berekeningen heb aanvaard. Als onderdeel van de werkzaamheden voor de opdracht heb ik ondermeer onderzocht of: de technische voorzieningen, het minimaal vereist eigen vermogen en het vereist eigen vermogen toereikend zijn vastgesteld; de kostendekkende premie voldoet aan de gestelde wettelijke vereisten; het beleggingsbeleid in overeenstemming is met de prudent-personregel. Voorts heb ik mij een oordeel gevormd over de vermogenspositie van het pensioenfonds. Daarbij heb ik mij gebaseerd op de tot en met balansdatum aangegane verplichtingen en de op dat moment aanwezige middelen en is mede het financieel beleid van het pensioenfonds in aanmerking genomen. Mijn onderzoek heb ik zodanig uitgevoerd, dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de resultaten geen onjuistheden van materieel belang bevatten. De beschreven werkzaamheden en de uitvoering daarvan zijn in overeenstemming met de binnen het Koninklijk Actuarieel Genootschap geldende normen en gebruiken en vormen naar mijn mening een deugdelijke grondslag voor mijn oordeel. Oordeel De technische voorzieningen zijn, overeenkomstig de beschreven berekeningsregels en uitgangspunten, als geheel bezien, toereikend vastgesteld. Het eigen vermogen van het pensioenfonds is op de balansdatum lager dan het wettelijk minimaal vereist eigen vermogen. Met inachtneming van het voorafgaande heb ik mij ervan overtuigd dat is voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de Pensioenwet, met uitzondering van artikel 131 (minimaal vereist eigen vermogen) en artikel 132 (vereist eigen vermogen). De beleidsdekkingsgraad van het pensioenfonds op balansdatum is lager dan de dekkingsgraad bij het vereist eigen vermogen, doch hoger dan de dekkingsgraad bij het minimaal vereist eigen vermogen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

69 Mijn oordeel over de vermogenspositie van Stichting Pensioenfonds 'De Fracties' is gebaseerd op de tot en met balansdatum aangegane verplichtingen en de op dat moment aanwezige middelen. De vermogenspositie is naar mijn mening slecht, omdat het aanwezig eigen vermogen lager is dan het minimaal vereist eigen vermogen. Amsterdam, 28 mei 2019 drs. P.H.A. Heesterbeek AAG verbonden aan Triple A Risk Finance Certification B.V. Stichting Pensioenfonds De Fracties