Stichting Pensioenfonds De Fracties

Transcriptie

1 Stichting Pensioenfonds De Fracties Stichting Pensioenfonds De Fracties Hogeweg 1, 1521 AZ Wormerveer Postbus 4, 1520 AA Wormerveer Telefoon: Telefax: Ingeschreven in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel Amsterdam onder nummer Stichting Pensioenfonds De Fracties

2 Verslag over het boekjaar tot en met Inhoudsopgave Meerjarenoverzicht 3 Bestuursverslag 4 Karakteristieken van het pensioenfonds 5 Bestuur en organisatie 6 Algemene ontwikkelingen op pensioengebied 10 Fondsspecifieke ontwikkelingen 12 Pensioenparagraaf 18 Financiële positie paragraaf 20 Beleggingsparagraaf 25 Risicoparagraaf 33 Jaarrekening 38 Balans per 31 december Staat van baten en lasten over Kasstroomoverzicht over Toelichting behorende tot de jaarrekening 42 Gebeurtenissen na balansdatum 54 Overige gegevens 66 Verslag van het verantwoordingsorgaan 66 Reactie bestuur op het oordeel van het verantwoordingsorgaan 67 Samenvatting oordeel van de visitatiecommissie 68 Reactie bestuur op de bevindingen van de visitatiecommissie 70 Statutaire bepaling omtrent saldo van baten en lasten 71 Actuariële verklaring 72 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant 74 Bijlagen 82 Voorwaardelijke toeslagverlening pensioenen deelnemers 82 Aangesloten ondernemingen per 31 december 83 Begrippenlijst 83 Stichting Pensioenfonds De Fracties

3 Meerjarenoverzicht Aantallen verzekerden Actieve deelnemers Gewezen deelnemers Pensioengerechtigden Totaal Financiële gegevens (in duizenden euro s) Beleggingen voor risico pensioenfonds Belegd vermogen Beleggingsopbrengsten Rendement op basis van total return 9,4% 1,9% 18,3% 2,8% 10,1% Reserves Algemene reserve Technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds Voorziening herverzekering Totaal technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Premiebijdragen van werkgevers en werknemers (incl. premiebijdragen risico deelnemers) Pensioenuitkeringen Dekkingsgraad Aanwezige dekkingsgraad 1 100,7% 100,0% 105,7% 112,2% 104,5% Vereiste dekkingsgraad 120,2% 122,6% 116,0% 119,3% 117,5% Minimaal vereiste dekkingsgraad 104,2% 104,2% Beleidsdekkingsgraad 2 93,9% 100,2% Stichting Pensioenfonds De Fracties

4 Reële dekkingsgraad 3 76,4% 80,1% Beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds 4 93,7% 100,2% 1 De dekkingsgraad is vastgesteld als het totaal vermogen gedeeld door het totaal technische voorzieningen. 2 De beleidsdekkingsgraad wordt berekend als de 12-maands voortschrijdend gemiddelde dekkingsgraad. 3 De reële dekkingsgraad geeft de verhouding weer tussen de beleidsdekkingsgraad en de vereiste dekkingsgraad benodigd voor toekomstbestendige toeslagverlening ter hoogte van de veronderstelde prijsinflatie. 4 De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds wordt berekend als de beleidsdekkingsgraad, echter zonder rekening te houden met de voorziening en beleggingen risico deelnemers. Bestuursverslag Stichting Pensioenfonds De Fracties

5 Karakteristieken van het pensioenfonds Algemeen Inleiding Het pensioenfonds is een ondernemingspensioenfonds verbonden aan de onderneming Loders Croklaan B.V. en IOI-Loders Croklaan Oils B.V. Het pensioenfonds is een stichting die statutair gevestigd is in Zaanstad. Overeenkomstig artikel 9 van de statuten wordt hierbij verslag uitgebracht over boekjaar De in het verslag vermelde bedragen zijn op basis van duizenden euro s opgenomen, tenzij anders is aangegeven. Doelstelling Stichting Pensioenfonds De Fracties stelt zich tot doel het verlenen van pensioenaanspraken aan werknemers in dienst van de werkgever en het doen van pensioenuitkeringen aan pensioengerechtigden, een en ander overeenkomstig de bepalingen van het pensioenreglement. Om dit doel te bereiken brengt Stichting Pensioenfonds De Fracties de daartoe benodigde middelen bijeen en is tevens verantwoordelijk voor het beheer van deze middelen. Missie, visie en strategie Stichting Pensioenfonds De Fracties wil een zo goed mogelijke invulling geven aan de pensioenovereenkomst die de werkgever heeft afgesloten met haar (gewezen) werknemers. De uitvoering van de overeenkomst dient correct, maatschappelijk verantwoord en zo (kosten)efficiënt mogelijk te geschieden. De ambitie is een duurzaam en betrouwbaar pensioenfonds te zijn dat zijn financiële verplichtingen en ambities nu en in de toekomst waar kan maken. De pensioensector staan ingrijpende veranderingen te wachten die zorgen voor onzekerheid. De uitdaging daarbij is om te voldoen aan de verwachtingen van belanghebbenden. Zowel binnen de huidige als de komende wettelijke kaders streeft de Stichting Pensioenfonds De Fracties naar een goede pensioenvoorziening door de koopkracht van de rechten van deelnemers zowel nu als in de toekomst zo goed als mogelijk in stand te houden. Communicatie en transparantie acht het pensioenfonds van groot belang ten einde betrokkenheid te realiseren alsook pensioenbewustzijn en verwachtingen te managen. Ten einde de missie te kunnen uitvoeren en hoge kwaliteit te leveren, is sprake van een robuust beleidskader, goed pensioenfondsbestuur en wordt goed samengewerkt met de werkgever (sponsor), adviseurs en uitvoerende partijen op het gebied van vermogensbeheer en pensioenuitvoering. De missie en visie zijn belangrijke uitgangspunten geweest voor de ALM studie die eind 2014 heeft plaatsgevonden. Het bestuur toetst jaarlijks in hoeverre de missie en visie zijn gerealiseerd en stuurt waar nodig bij. Financiering De afspraken met betrekking tot de financiering en de uitvoering van de pensioenregeling zijn vastgelegd in een uitvoeringsovereenkomst tussen Stichting Pensioenfonds De Fracties en de onderneming. De bestaande uitvoeringsovereenkomst met de werkgever is laatstelijk gewijzigd en ondertekend op 6 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

6 ABTN Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft een actuariële en bedrijfstechnische nota (ABTN) opgesteld waarin gemotiveerd is omschreven welk beleid wordt gevoerd om de doelstelling van het pensioenfonds te kunnen nakomen. In de ABTN (ook wel bedrijfsplan genoemd) wordt nader ingegaan op de organisatie van het pensioenfonds, de inhoud van de pensioenregeling (pensioenovereenkomst), de financiële opzet (grondslagen en het beleidskader en sturingsmiddelen), hoofdlijnen van het interne beheersingssysteem en de opzet van de administratieve organisatie en interne controle alsmede de hoofdlijnen van de uitvoeringsovereenkomst. De actuariële en bedrijfstechnische nota beschrijft de situatie per 1 januari 2016 en is vastgesteld op 17 maart Op 16 december 2016 is een nieuwe ABTN vastgesteld die de situatie vanaf 1 januari 2017 beschrijft. Statuten De statuten zijn in 2014 laatstelijk herzien naar aanleiding van de inwerkingtreding van de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen en de Code Pensioenfondsen. Bij notariële akte d.d. 30 juni 2014 zijn de gewijzigde statuten formeel vastgesteld. Bestuur en organisatie Bestuur Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties bestaat uit drie leden die zijn benoemd door de werkgever en drie leden die zijn benoemd door de ondernemingsraad uit de deelnemers en de gewezen deelnemers. Voor de bestuursleden, alsook de leden van het Verantwoordingsorgaan zijn functieprofielen opgesteld, waarin de vereisten voor de geschiktheid en benodigde competenties zijn opgenomen. Indien de kandidaat bestuurder niet in het profiel past, kan de kandidaat bestuurder door het bestuur geweigerd worden. De bestuursleden worden als zodanig niet bezoldigd. Het bestuur is per ultimo 2016 als volgt samengesteld: Naam Functie Geboortejaar Geleding Mevr. E. van Dijk voorzitter 1968 werkgever Dhr. H.M. Omvlee plv. voorzitter 1971 werkgever Dhr. V.M. Geerts lid 1972 werkgever Dhr. H.D. Koning plv. secretaris 1965 deelnemers Dhr. S. Dinkelaar lid 1975 deelnemers Dhr. J.H.M. van Ree secretaris 1953 gepensioneerden Uit het rooster van aftreden is gebleken dat de heer R.J.T. Imming volgens de Code Pensioenfondsen per 1 juli 2015 de maximale zittingsduur had bereikt. In overleg met De Nederlandsche Bank (verder: DNB) is besproken dat de heer R.J.T. Imming tot 1 juli 2016 aan mocht blijven. Naar aanleiding van de vacature die vervolgens is geplaatst, is de heer S. Dinkelaar per 1 januari 2016 aangesteld als kandidaat-bestuurslid. De heer S. Dinkelaar is, met goedkeuring van DNB, per 1 juli 2016 formeel benoemd als bestuurslid. De heer J.H.M. van Ree is per 1 juli 2016 secretaris van het pensioenfonds. De heer H.D. Koning is per 1 juli 2016 plaatsvervangend secretaris. Tevens heeft het bestuur ingestemd op de bestuursvergadering van 18 november 2016 met de aanstelling van mevrouw J. Hermans (20 maart 1986) als kandidaat bestuurslid. Zij zal in de loop van 2017 de vereiste opleidingen volgen om te kunnen voldoen aan de geschiktheidseisen. In samenspraak met DNB zal het goedkeuringstraject worden afgestemd, waarna kan worden bepaald wanneer zij formeel kan worden benoemd als bestuurslid. Zij zal aangesteld worden als bestuurslid namens de werkgever. Stichting Pensioenfonds De Fracties

7 Management Assistent Pensioenfondsbestuur Het bestuur heeft per 1 september 2012 mevrouw S. Bertram als Management Assistent Pensioenfondsbestuur aangesteld. Zij is belast met de beleidsadvisering, alsmede de juridische ondersteuning van het pensioenfonds. Tevens is zij belast met de uitvoering van de dagelijkse werkzaamheden ten behoeve van het bestuur. Hierbij kan gedacht worden aan: het voeren van correspondentie met diverse externe partijen namens het bestuur, het bewaken van de afhandeling van de door het bestuur geformuleerde actiepunten en besluiten, het monitoren van de uitbestede activiteiten, het voorbereiden van notities ten behoeve van bestuursvergaderingen, alsmede de notulering van de bestuursvergaderingen. Zij is in dienst van Loders Croklaan B.V. Beleggingscommissie Het bestuur heeft sinds 2012 een beleggingscommissie ingesteld, bestaande uit: minimaal één afgevaardigde namens de werkgever en één afgevaardigde namens de werknemers. De beleggingscommissie informeert en adviseert het bestuur over het gevoerde beleggingsbeleid. De beleggingscommissie houdt toezicht op een goede uitvoering van het (uitbestede) vermogensbeheer en houdt de performance van de vermogensbeheerder nauwlettend in de gaten. De beleggingscommissie rapporteert haar bevindingen aan het bestuur. De beleggingscommissie is per ultimo 2016 als volgt samengesteld: De heer V.M. Geerts (voorzitter) ; De heer J.H.M van Ree (plaatsvervangend voorzitter); De heer H.D. Koning. Door het terugtreden van de heer R.J.T. Imming per 1 juli 2016 bestaat de beleggingscommissie uit de drie hiervoor vermelde leden van de beleggingscommissie. De heer V.M. Geerts is met goedkeuring van DNB aangesteld als voorzitter van de beleggingscommissie. Kandidaat lid van de beleggingscommissie is bestuurslid S. Dinkelaar. Hij is vanaf 1 juli 2016 als toehoorder aanwezig bij de beleggingsvergaderingen. Het bestuur streeft ernaar om het aantal leden van de beleggingscommissie wederom terug te brengen naar vier leden. De heer S. Dinkelaar zal hiertoe in 2017 de benodigde opleidingen volgen. Verantwoordingsorgaan Het pensioenfonds kent sinds 2008 een Verantwoordingsorgaan. Als gevolg van de inwerkingtreding Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen per 1 juli 2014 is het Verantwoordingsorgaan op grond van onderlinge getalsverhouding vertegenwoordigd. Tevens maakt de werkgever onderdeel uit van het Verantwoordingsorgaan. De belangrijkste taken zijn het toetsen van het door het bestuur gevoerde beleid en het geven van gevraagde en ongevraagde adviezen. Een en ander is uitgewerkt in het Reglement Verantwoordingsorgaan. De leden van het Verantwoordingsorgaan worden als zodanig niet bezoldigd. Het Verantwoordingsorgaan is per ultimo 2016 als volgt samengesteld: Naam Geboortejaar Geleding Dhr. T.L.F. Favre 1961 werkgever Dhr. G. Bouman 1967 werknemers Dhr. M. Huijbens 1974 werknemers Dhr. W. Dekker 1956 werknemers Dhr. A. van der Voorden 1966 werknemers Dhr. R.J.T. Imming 1968 werknemers Mevr. I. Klok 1963 werknemers Dhr. T. Isherwood 1984 werknemers Dhr. H. Slager 1950 gepensioneerden Tot 1 juli 2016 had dhr. H. Slager als werknemersvertegenwoordiger zitting in het Verantwoordingsorgaan. In verband met zijn pensionering per 1 januari 2016 is mevr. J. ten Wolde- Hakvoort per 1 juli 2016 afgetreden als gepensioneerdenvertegenwoordiger in het Stichting Pensioenfonds De Fracties

8 Verantwoordingsorgaan. De heer R.J.T. Imming heeft per 1 juli 2016 zitting als werknemersvertegenwoordiger in het Verantwoordingsorgaan. Diversiteitsbeleid bestuur en Verantwoordingsorgaan Diversiteit binnen het pensioenfonds wordt nadrukkelijk nagestreefd vanuit het besef dat het de horizon van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan verbreedt en daardoor een beter bestuur respectievelijk een betere verantwoordingsfunctie met zich meebrengt. Bij de samenstelling en de opvolging van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan wordt naast de vereiste deskundigheid, competenties en professioneel gedrag, rekening gehouden met diversiteit zoals beschreven in de Code Pensioenfondsen van de Pensioenfederatie en de Stichting van de Arbeid, die op 1 januari 2014 in werking is getreden. Voor de bezetting en opvolging van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan wordt gestreefd naar: verscheidenheid aan vaardigheden, culturen en zienswijzen, waarbij de leden van het bestuur en het Verantwoordingsorgaan een redelijke afspiegeling vormen van de belanghebbenden; een goede mix van mannen en vrouwen; ten minste één lid onder en ten minste één lid boven de veertig jaar. Een andere dimensie van diversiteit is complementariteit; het elkaar aanvullen vanuit een diversiteit aan deskundigheid en competenties. Dit leidt tot een completer bestuur (met daarbinnen een effectief intern toezicht) en verantwoordingsfunctie. In de profielschetsen voor kandidaat-leden voor het bestuur zijn bovengenoemde vereisten voor diversiteit opgenomen. Hetzelfde geldt voor de competentievisie van het Verantwoordingsorgaan. Het bestuur toetst voorgedragen kandidaten mede aan de hand van de diversiteitsdoelstellingen. Intern toezicht Het bestuur heeft het intern toezicht ingericht door middel van een visitatiecommissie. De visitatiecommissie bestaat uit drie onafhankelijke leden die allen deskundig zijn en die verder geen relatie met Stichting Pensioenfonds De Fracties hebben. Het bestuur heeft daartoe een externe marktpartij als visitatiecommissie geselecteerd, die voor het eerst in 2010 een visitatie heeft uitgevoerd. Vanaf 2014 vindt de visitatie jaarlijks plaats. In het najaar van 2016 heeft de visitatiecommissie laatstelijk een visitatie uitgevoerd. Compliance Officer Sinds 1 januari 2012 is mevrouw D.S. Pang-Atjok Compliance Officer. Deze onafhankelijke toezichthouder is in dienst van Loders Croklaan B.V. en heeft een signalerende en adviserende/corrigerende functie. De compliance officer bewaakt dat het pensioenfonds voldoet aan de voor het pensioenfonds van toepassing zijnde actuele wet- en regelgeving op het gebied van compliance. De compliance officer heeft verslag uitgebracht aan de voorzitter van het bestuur over de volgende elementen: Element Opmerkingen Beoordeling van inrichting en werking van Geen compliance binnen pensioenfonds Rapportage incidenten Geen meldingen Nevenfuncties van de bestuurders pensioenfonds en de naleving van gedragscode Rapportage omtrent relatiegeschenken Rapportage omtrent privé transacties Verbonden personen, naleving gedragscode Geen aanleiding tot nader onderzoek Geen relatiegeschenken ontvangen Geen Allen hebben ondertekend. Uit niets is gebleken dat in strijd met de gedragscode is gehandeld. Stichting Pensioenfonds De Fracties

9 Deelnemersraad Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft gezien haar deelnemersaantal geen deelnemersraad ingesteld. Uitvoeringsorganisaties Het bestuur van het pensioenfonds heeft de dagelijkse uitvoering van de werkzaamheden uitbesteed aan diverse uitvoeringsorganisaties. Het bestuur blijft, conform de eisen van de Pensioenwet, verantwoordelijk voor de juiste uitvoering van de uitbestede taken. Monitoring hiervan geschiedt onder meer op basis van rapportages van de administrateur op het vlak van de administratieve uitvoering en de overeengekomen dienstverleningsniveaus (Service Level Agreements) alsmede rapportages van de vermogensbeheerder. Het betreft de volgende uitvoeringsorganisaties: Dion Pensioen Services B.V. te Hardenberg verzorgt de administratie en gedeeltelijk de verslaglegging; NN Investment Partners te Den Haag treedt op als Fiduciair Beheerder; NN Investment Partners te Den Haag verzorgt de uitvoering van de DC-regeling; Delta Lloyd Levensverzekering N.V. te Amsterdam verzorgt de herverzekering op het risico van overlijden en arbeidsongeschiktheid. Opgemerkt wordt dat Dion Pensioen Services B.V. en NN Investment Partners jaarlijks een ISAE3402 rapportage (type II) verstrekken. Naast de bovenstaande uitvoeringsorganisaties zijn betrokken: BDO Audit & Assurance B.V. te Amstelveen is de accountant; Sprenkels & Verschuren B.V. te Amsterdam verzorgt de actuariële advisering; Triple A-Risk Finance Certification B.V. te Amsterdam verzorgt de actuariële certificering; Altis te Den Haag, fonds- en managerselectietak van NN Investment Partners. Uitbestedingsbeleid Het pensioenfonds heeft delen van haar bedrijfsprocessen uitbesteed aan andere partijen. Aan uitbesteding is voor het fonds een aantal risico s verbonden. Het bestuur van het fonds heeft daarom beleid vastgesteld met betrekking tot de beheersing van risico s die samenhangen met uitbesteding van (delen van) bedrijfsprocessen. Het bestuur van het fonds is en blijft te allen tijde verantwoordelijk voor de beheersing van het door het fonds te voeren beleid, ook voor het gedeelte van de werkzaamheden dat is uitbesteed. Het uitbestedingsbeleid zoals dit in 2013 tot stand is gekomen, is in overeenstemming met de Beleidsregel Uitbesteding van DNB. Voorgenomen nieuwe of gewijzigde uitbestedingen komen volgens dit beleid tot stand. In dit beleid zijn o.a. adequate maatregelen opgenomen indien de dienstverlener of een door hem ingeschakelde derde onvoldoende presteert, de overeenkomst niet naleeft of schade veroorzaakt door handelen of nalaten. Periodieke evaluatie Het bestuur draagt er zorg voor dat externe partijen (accountant, actuaris, uitvoeringsorganisatie) ten minste eenmaal per vier jaar worden geëvalueerd. De uitkomsten van deze evaluatie bespreekt het bestuur met de betreffende partij. Ook stelt het bestuur het intern toezicht en het Verantwoordingsorgaan van de uitkomsten op de hoogte. De laatste evaluatie met Dion Pensioen Services B.V. en Sprenkels & Verschuren B.V. heeft plaatsgevonden in Stichting Pensioenfonds De Fracties

10 Algemene ontwikkelingen op pensioengebied Toekomst pensioenstelsel Evenals voorgaande jaren was ook in 2016 pensioen weer veelvuldig in het nieuws. De snel opgelopen levensverwachting, de financiële crises van deze eeuw en de langdurig lage rente zorgen voor toenemende druk op het pensioenstelsel. Het vertrouwen in het stelsel is afgenomen. Daarnaast flexibiliseert de arbeidsmarkt in snel tempo. Deze redenen hebben ertoe geleid dat het kabinet het huidige pensioenstelsel wil herzien. Hiertoe is het kabinet in 2015 de Nationale Pensioendialoog gestart. Hieraan hebben diverse partijen deelgenomen, waaronder de werkgevers- en werknemersorganisaties, pensioenfederatie als koepelorganisatie namens de pensioenfondsen, verzekeraars, banken, jongeren- en ouderenorganisaties, politieke partijen, wetenschappelijke instellingen en denktanks. Vervolgens heeft staatssecretaris Klijnsma op 8 juli 2016 aan de Tweede Kamer namens het kabinet een Perspectiefnota gestuurd waarin de hoofdlijnen voor een toekomstig pensioenstelsel verder worden uitgewerkt. Op hoofdlijnen houdt deze in: toereikend pensioen voor alle werkenden; de doorsneesystematiek afschaffen; nieuwe types pensioenovereenkomsten introduceren; meer keuzevrijheid bij pensioenregelingen mogelijk maken. Staatssecretaris Klijnsma geeft aan dat aanpassing van het pensioenstelsel een ingrijpende operatie is. Ook geeft ze aan dat het belangrijk is de vaart erin te houden, zodat invoering van een nieuw stelsel per 2020 mogelijk is. Het kabinet houdt bij deze vraagstukken de regie en zal gezamenlijk met het pensioenveld en sociale partners een aantal zaken verder uitwerken. Toezichtthema s DNB 2017 Onlangs heeft De Nederlandsche Bank de toezichtthema s voor 2017 bekend gemaakt. Specifiek voor pensioenfondsen zijn de onderstaande toezichtthema s geformuleerd: het verandervermogen van pensioenfondsen; de effectiviteit van het bestuursmodel; de houdbaarheid van het bedrijfsmodel; de robuustheid van pensioenadministraties; duidelijke verwachtingen bij deelnemers over indexaties (met name de geringe kans hierop) en eventuele kortingen. Daarnaast zijn er enkele cross-sectorale toezichtthema s die van belang zijn voor pensioenfondsen, zoals uitbestedingsrisico s, cybercrime, duurzaamheid, kwaliteit strategische besluitvorming, corruptie en belangenverstrengeling. AOW-leeftijd verder verhoogd in 2022 In november 2016 werd bekend dat de AOW leeftijd vanaf 2022 zal worden verhoogd naar 67 en 3 maanden. Dit geldt voor iedereen die na 1954 is geboren. De aanleiding is dat we steeds langer leven, zo blijkt uit de nieuwste cijfers van het Centraal Bureau van de Statistiek. Bij de stapsgewijze verhoging van de AOW leeftijd naar 67 jaar (in 2021) heeft de overheid reeds bepaald dat ze de AOW leeftijd verder gaan verhogen als blijkt dat de levensverwachting weer is gestegen. Hoe ouder we worden, hoe langer we moeten werken. De vuistregel is dat ouderen gemiddeld achttien jaar AOW ontvangen. Als deze stijging de komende jaren in hetzelfde tempo verder gaat, dan zal de AOW leeftijd verder worden verhoogd naar 68 jaar in Als gevolg van het verhogen van de AOW-leeftijd wordt ook de pensioenrichtleeftijd in pensioenregelingen bij pensioenfondsen en verzekeraars verhoogd. Deze gaat niet in stapjes van 3 maanden omhoog, maar in hele jaren. Per 1 januari 2018 wordt deze verhoogd naar 68 jaar. Hierdoor zullen in 2017 pensioenregelingen mogelijk moeten worden aangepast. Vanaf 1 januari 2018 mag overigens nog steeds een fiscaal gefaciliteerd een levenslange uitkering van 1,875% van het middelloon worden opgebouwd, maar daarbij moet bij de berekening worden uitgegaan van een uitkering die in gaat vanaf de 68-jarige leeftijd. De fiscaal maximale opbouwpercentages, alsmede de minimaal geldende franchise blijven derhalve per 1 januari 2018 ongewijzigd. Stichting Pensioenfonds De Fracties

11 Pensioen De overheid ziet digitale communicatie voor pensioenfondsen als een goede manier om de ingewikkelde pensioenmaterie begrijpelijker te maken. Dit blijkt ook uit de nieuwe wetgeving op het gebied van pensioencommunicatie. Deze biedt meer mogelijkheden voor pensioenfondsen om informatie digitaal te verstrekken, bijvoorbeeld via de website. Ook heeft de overheid het zogenaamde Pensioen geïntroduceerd. Deze vervangt de wettelijk verplichte startbrief. Het pensioen biedt op een gelaagde manier informatie aan over de pensioenregeling. Laag 1 is een kort overzicht van de belangrijkste onderdelen van de pensioenregeling. Zo kan een (nieuwe) deelnemer in korte tijd een globaal beeld krijgen van de pensioenregeling. Zijn er zaken waar de deelnemer meer over wil weten? Dan wordt de deelnemer doorverwezen naar de website van het pensioenfonds waar laag 2 een uitgebreidere toelichting geeft. Als dit niet voldoende is, kan een deelnemer de juridische documenten zoals het pensioenreglement, het bestuursverslag en de statuten bekijken. Dit wordt laag 3 genoemd. Een pensioenuitvoerder is vanaf 1 juli 2016 wettelijk verplicht om het Pensioen aan elke nieuwe deelnemer aan te bieden. Wet verbeterde premieregeling Op 1 september 2016 is de Wet verbeterde premieregeling ingegaan. Deze wet maakt het mogelijk om met pensioenkapitaal uit een premieregeling op de pensioendatum te kiezen voor een variabele pensioenuitkering. Mensen kunnen ervoor kiezen om (een gedeelte van) het pensioenkapitaal te laten beleggen. Dit wordt ook wel 'doorbeleggen na de pensioendatum' genoemd. Afhankelijk van het beleggingsresultaat zal de uitkering jaarlijks kunnen stijgen, maar ook dalen. Hierdoor is een deelnemer aan een premieregeling niet langer verplicht om het hele pensioenkapitaal op de pensioendatum in één keer om te zetten in een vaste pensioenuitkering. Door de lage rente van dit moment valt de hoogte van deze uitkering namelijk erg laag uit. Bovendien kan niet worden geprofiteerd van een rentestijging op een later moment. Pensioenvereenvoudigingen in Belastingplan 2017 Het Belastingplan 2017 bevat enkele fiscale pensioenmaatregelen, die mede gericht zijn op het vereenvoudigen van de fiscale regelingen voor pensioenen zodat de administratieve lasten en uitvoeringskosten bij pensioenuitvoerders en deelnemers lager worden. Het gaat hierbij om het afschaffen van de 100%-grens bij pensioenopbouw, de afschaffing van het doorwerkvereiste bij uitstel van pensioen en het toestaan dat pensioen ingaat op de eerste dag van de maand (en niet vanaf de verjaardag). Deze fiscale pensioenmaatregelen zullen via een novelle met terugwerkende kracht tot 1 januari 2017 worden ingevoerd. Wetsvoorstel waardeoverdracht klein pensioen Voor alle pensioenuitvoerders vervalt het huidige recht om nieuwe kleine pensioenen vóór de pensioendatum af te kopen. Daarvoor in de plaats komt het recht om nieuwe kleine pensioenen van gewezen deelnemers automatisch over te dragen naar hun nieuwe uitvoerder. De gewezen deelnemers kunnen hiertegen geen bezwaar maken. Deze verplichting tot waardeoverdracht van nieuwe kleine pensioenen zal naar verwachting per 1 januari 2018 in werking treden. Hierdoor krijgen werknemers, die nu meerdere keren door kortlopende dienstverbanden met afkoop klein pensioen worden geconfronteerd, een verbetering in hun pensioenvoorziening. Nu er met de veranderende arbeidsmarkt steeds meer kleine pensioenen ontstaan, kan een automatische waardeoverdracht ertoe leiden dat kleine pensioenen worden samengevoegd tot een pensioen met een aanspraakwaarde boven de afkoopgrens. Daarnaast zal de verhouding tussen de uitvoeringskosten en de hoogte van de pensioenaanspraak meer in evenwicht zijn. Pensioenuitvoerders mogen overigens op vrijwillige basis ook bestaande kleine pensioenen overdragen. Mogelijk komen op dit punt nog nadere voorwaarden. Stichting Pensioenfonds De Fracties

12 Fondsspecifieke ontwikkelingen Actuariële aangelegenheden Vaststelling risicohouding Het bestuur van De Fracties heeft een risicobewuste houding. Het fonds streeft ernaar om de nominale aanspraken waardevast na te komen. Inflatie holt de waarde van de nominale uitkeringen uit en gezien het lange termijn karakter van pensioenen is het belangrijk dat de koopkracht van het pensioen via toeslag behouden blijft. Beleggingsrisico is acceptabel in het streven naar koopkrachtbehoud, zelfs als dit betekent dat de nominale aanspraken niet (geheel) na kunnen worden gekomen. De mate van risicoacceptatie van het bestuur is mede gebaseerd op de volgende kwalitatieve overwegingen: een afgewogen balans tussen te nemen risico s en het naar verwachting te realiseren beleggingsrendement is noodzakelijk om op langere termijn invulling te kunnen geven aan de pensioenambitie; voor het nastreven van de pensioenambitie dient het bestuur bereid te zijn om beleggingsrisico te nemen en een beleggingsrendement na te streven dat hoger is dan de risicovrije marktrente; het fonds heeft een voorwaardelijk toeslagbeleid; de uit de uitvoeringsovereenkomst voortvloeiende premieomvang is groot in relatie tot de pensioenverplichtingen, waardoor de sturingskracht van premie-aanpassingen groot is. Er bestaan geen bijstortverplichtingen bij lage dekkingsgraden; bij slechte economische omstandigheden acht het bestuur het uitlegbaar dat toeslag niet wordt verleend; Kortingen op de pensioenaanspraken en uitkeringen dienen zoveel mogelijk te worden voorkomen. Indien korting noodzakelijk is dient dit zoveel mogelijk gespreid te gebeuren. De risicobereidheid van het bestuur kan worden beïnvloed door de actuele financiële positie van het fonds. Periodiek wordt beoordeeld of de ambitie van het fonds nog haalbaar is. Het vasthouden aan een onmogelijke ambitie is immers niet zinvol. Bij de keuze voor een bepaald beleid wordt niet alleen een verwachte ontwikkeling beoordeeld maar ook scenario s die gunstiger of minder gunstig zijn dan de verwachte ontwikkeling. De ambitie dient in de meeste scenario s te kunnen worden behaald. De risicobereidheid wordt geconcretiseerd door de vaststelling van risicogrenzen (het vereist eigen vermogen en de grenzen van de haalbaarheidstoets). Bij een overschrijding vindt er een beleidsdiscussie plaats. Risicogrenzen maken het mogelijk om op een vooraf vastgelegde en objectieve manier te beoordelen of het risico hoger of lager is dan vooraf is toegestaan. Echter, bij overschrijding van risicogrenzen zal geen automatische aanpassing van beleid plaatsvinden, maar een discussie binnen de beleggingscommissie en het bestuur, rekening houdend met de situatie en inzichten van dat moment. Haalbaarheidstoets Een van de onderdelen van het FTK is de haalbaarheidstoets. Pensioenfondsen zijn verplicht om deze toets jaarlijks uit te voeren. De risicohouding voor de lange termijn dient te worden vormgegeven door de haalbaarheidstoets. De haalbaarheidstoets is een stochastische toets op basis van een uniforme scenarioset, die wordt uitgevoerd over een periode van 60 prognosejaren. Het doel van deze toets is om de ontwikkeling van de koopkracht van het pensioen inzichtelijk te maken in de vorm van het pensioenresultaat. De haalbaarheidstoets geeft het verwachte pensioenresultaat (50% percentiel) en het pensioenresultaat in het slecht weer scenario (5% percentiel) weer, uitgaande van een financiële positie gelijk aan het vereist eigen vermogen en uitgaande van de feitelijke financiële positie. Stichting Pensioenfonds De Fracties

13 Een aanvangshaalbaarheidstoets dient uitgevoerd te worden bij invoering van een nieuwe pensioenregeling of andere significante wijzigingen (FTK). De uitkomsten van de aanvangshaalbaarheidstoets dienen aan te sluiten bij de risicohouding van het fonds en de opdracht van de sociale partners. Indien dit niet het geval is, dient het fondsbestuur de opdracht terug te geven aan sociale partners. Medio 2015 heeft een aanvangshaalbaarheidstoets bij De Fracties plaatsgevonden. Op grond hiervan is tot de conclusie gekomen dat het premiebeleid realistisch en haalbaar is. Tevens is aangetoond dat het fonds voldoende herstelkracht heeft om vanuit de minimaal vereiste dekkingsgraad (104,2%) binnen tien jaar naar de vereiste dekkingsgraad te herstellen. Voor het pensioenresultaat in het mediaan scenario en het slecht weer scenario, dient het pensioenfonds een ondergrens vast te stellen. Jaarlijks wordt op basis van de haalbaarheidstoets getoetst of het pensioenresultaat binnen deze ondergrenzen valt. Deze ondergrenzen hebben overigens een signaalfunctie, de ondergrenzen zouden zodanig moeten worden gekozen dat een signaal wordt afgegeven op moment dat dat naar de mening van het bestuur zou moeten. Tevens moet de keuze van de ondergrens in lijn zijn met de ambitie. Vanaf 2016 dient jaarlijks voor 30 juni een haalbaarheidstoets gerapporteerd te worden aan DNB. Hierbij wordt getoetst of de verwachte realisatie van het pensioenresultaat overeenkomt met de gewekte verwachtingen (ambitie). De uitkomsten van deze toets vormen de basis voor de communicatie met deelnemers. De resultaten uit de jaarlíjkse haalbaarheidstoets, zoals deze in 2016 door het fonds is uitgevoerd, overschrijden de bij de aanvangshaalbaarheidstoets vastgestelde grenzen niet. Het verwachte pensioenresultaat en het pensioenresultaat in het slechtweerscenario sluiten aan bij de oorspronkelijk gewekte verwachtingen. Conclusie daarmee is dat het feitelijk gelopen risico overeen komt met de in 2015 vastgestelde risícohouding van het fonds. Dit is in 2016 als zodanig gerapporteerd aan DNB. Beleidsdekkingsgraad Vanaf 31 december 2014 zijn pensioenfondsen verplicht om naast de actuele dekkingsgraad ook de beleidsdekkingsgraad te rapporteren De beleidsdekkingsgraad betreft het voortschrijdende gemiddelde van de voorbije twaalf actuele dekkingsgraden. Om een oordeel te vormen over de juistheid van de hoogte van de beleidsdekkingsgraad, is het proces rond de vaststelling van de maandelijkse actuele dekkingsgraden door het bestuur aangescherpt en expliciet neergelegd en gecommuniceerd aan alle extern betrokken partijen. In 2016 heeft het bestuur besloten tot invoering van de beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds. Deze wordt op dezelfde manier berekend als de beleidsdekkingsgraad, maar er wordt geen rekening gehouden met de beleggingen en voorzieningen voor risico deelnemers. De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds wordt gebruikt als opslag bij de inkoop van DC kapitalen om zodoende een dekkingsgraad neutrale inkoop te realiseren. Ambities maatschappelijk verantwoord beleggen In 2016 heeft het fonds meer invulling gegeven aan het begrip alsmede de invulling van maatschappelijk verantwoord beleggen. Gegeven de financiële ambitie streeft het fonds ernaar om zo maatschappelijk verantwoord mogelijk te beleggen, in aansluiting op de wensen van de deelnemers. Het fonds streeft ernaar om een deel van de portefeuille te laten voldoen aan de eisen van ESGintegratie (Environmental, Social, Governance). Het fonds streeft ernaar om negatieve maatschappelijke effecten van zijn beleggingen te voorkomen en waar mogelijk ook om positieve maatschappelijke impact te realiseren. Het fonds benadert maatschappelijk verantwoord beleggen als een integraal onderdeel van het beleggingsproces. Dat betekent dat maatschappelijk verantwoord beleggen wordt meegewogen in elke investeringsbeslissing. In elk nieuw strategiedocument, productmandaat en investeringsvoorstel Stichting Pensioenfonds De Fracties

14 wordt maatschappelijk verantwoord beleggen geadresseerd. Bij de selectie en monitoring van vermogensbeheerders wordt integratie van materiële ESG risico s en kansen meegewogen. Uitvoeringskosten In november 2011 heeft de Pensioenfederatie de Aanbevelingen uitvoeringskosten gepresenteerd. Hierin worden alle pensioenfondsen opgeroepen om de kosten van het pensioenbeheer, vermogensbeheer en transactiekosten te publiceren. De aanbevelingen luiden als volgt: rapporteer de kosten van pensioenbeheer in euro per deelnemer; rapporteer de kosten van het vermogensbeheer in % van het gemiddeld belegd vermogen; rapporteer separaat (eventueel geschatte) transactiekosten in % van het gemiddeld belegd vermogen. Het transparant maken van alle kosten en mogelijk afzetten tegen een benchmark is daarbij een middel om de kosten verder te beheersen. Met onderstaand overzicht geeft het fonds inzicht in de kosten. Kostenoverzicht In de jaarrekening worden de pensioenuitvoeringskosten toegelicht op pagina 57. Op basis van deze uitgaven en (deels) niet zichtbare kosten van beleggingen zijn de kosten van het fonds weer te geven, zoals vermeld in onderstaande tabel. Kosten van het vermogensbeheer worden in twee categorieën onderscheiden. De eerste categorie, directe kosten beleggingen, betreft de kosten zoals die in de jaarrekening zijn verwerkt. De tweede categorie, indirecte kosten beleggingen, betreft kosten die rechtstreeks ten laste van het beleggingsrendement zijn gebracht. Deze kosten zijn dus niet inbegrepen in de kosten van de vermogensbeheerder(s) zoals opgenomen in de jaarrekening en zijn geschat. (bedragen x 1.000) Onderverdeling uitvoeringskosten Administratiekosten Secretariële ondersteuning bestuur Advies- en controlekosten Communicatiekosten 9 13 Overige bestuurskosten Pensioenuitvoeringskosten Directe kosten beleggingen Indirecte kosten beleggingen Kosten vermogensbeheer Totaal uitvoeringskosten Om de kosten per deelnemer te berekenen is conform de aanbeveling van de Pensioenfederatie het aantal deelnemers gedefinieerd als de som van het aantal actieve deelnemers en pensioengerechtigden. Gewezen deelnemers tellen in deze berekening dus niet mee. Stichting Pensioenfonds De Fracties

15 Aantal deelnemers actief en gepensioneerd Kosten pensioenbeheer Kosten per deelnemer Kosten vermogensbeheer Kosten per deelnemer Kosten in % van het gemiddeld belegd vermogen 0,37% 0,34% Goed Pensioenfondsbestuur Naleving Code Pensioenfondsen Het bestuur heeft de normen zoals neergelegd in de Code Pensioenfondsen in 2014 doorgenomen en beoordeeld in hoeverre al dan niet reeds aan de norm was voldaan. Het bestuur heeft vervolgens actie ondernomen, indien de betreffende norm vooralsnog niet was nageleefd. Alle normen uit de Code Pensioenfondsen zijn nageleefd. Jaarlijks herhaalt het bestuur de toets op naleving van de normen uit de Code Pensioenfondsen. Naar aanleiding van de Code Pensioenfondsen heeft het bestuur nader invulling gegeven aan het beloningsbeleid en het diversiteitsbeleid (zie meer over het diversiteitsbeleid op pagina 8). Voorts heeft het bestuur zorg gedragen voor een klokkenluidersregeling, incidentenregeling, integriteitsregeling, alsook een noodprocedure om in spoedeisende situaties te kunnen handelen. Tevens is een adequate interne klachten- en geschillenprocedure van kracht die voor belanghebbenden eenvoudig toegankelijk is. In 2016 hebben zich geen incidenten voorgedaan. Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen Elk pensioenfonds, en derhalve ook Stichting Pensioenfonds De Fracties, dient zorg te dragen dat gevolg wordt gegeven aan de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen (verder: WVBP) zoals deze per 1 juli 2014 van kracht is geworden. Op grond van deze wet heeft het bestuur gekozen voor het zogenaamde paritair bestuursmodel. Als gevolg hiervan is de inrichting van de governance gewijzigd en zijn de fondsdocumenten aangepast. Het beleid van het pensioenfonds is gericht op een integere bedrijfsvoering. Deze verantwoordelijkheid is vastgelegd in artikel 143 van de Pensioenwet. Dit houdt onder meer in het beheersen van bedrijfsprocessen en -risico s, integriteit, soliditeit van het fonds en het beheersen van de financiële positie over de langere termijn door periodiek een haalbaarheidstoets uit te voeren. Intern toezicht en Verantwoordingsorgaan Het bestuur van het pensioenfonds besteedt conform de Pensioenwet, alsmede de Code Pensioenfondsen, veel aandacht aan de opzet en inrichting van de organisatie, inclusief de interne beheersing. Reglementair is bepaald hoe het bestuur omgaat met de rol als bestuur en invulling geeft aan begrippen als goed bestuur, verantwoording en intern toezicht. Naar aanleiding van de Pensioenwet heeft het bestuur met ingang van 2008 een Verantwoordingsorgaan ingesteld. Vanaf 1 juli 2014 zitten de deelnemers en de gepensioneerden op basis van onderlinge getalsverhoudingen in het Verantwoordingsorgaan. De werkgever kan deel uitmaken van het Verantwoordingsorgaan indien de werkgever of deelnemers en gepensioneerden dit wensen. Voor de samenstelling van het Verantwoordingsorgaan zoals deze eind 2016 eruit ziet, wordt verwezen naar pagina 7. Het bestuur legt twee maal per jaar verantwoording af aan het Verantwoordingsorgaan. Jaarlijks doet het Verantwoordingsorgaan in het bestuursverslag verslag van haar bevindingen ten aanzien van het door het bestuur gevoerde beleid. De bevindingen ten aanzien van het in 2016 gevoerde beleid zijn Stichting Pensioenfonds De Fracties

16 terug te vinden op pagina 66. De reactie van het bestuur op deze bevindingen is opgenomen op pagina 67. Pensioenfondsen dienen ook zorg te dragen voor een adequaat intern toezicht. Er zijn verschillende manieren waarop dit interne toezicht vorm kan worden gegeven. Het bestuur heeft besloten het interne toezicht in te vullen door middel van een zogenoemde visitatiecommissie, die tot 1 juli 2014 eens per drie jaar de beleids- en bestuursprocedures en -processen, de checks and balances, de wijze waarop de uitvoering van de regeling wordt bestuurd en aangestuurd en de wijze waarop wordt omgegaan met de risico s op de langere termijn voor (de dekkingsgraad van) het pensioenfonds beoordeelt. In 2010 heeft er voor het eerst een visitatie door de visitatiecommissie plaatsgevonden. Met ingang van 1 juli 2014 vindt de visitatie op grond van de WVBP jaarlijks plaats. Laatstelijk heeft in het najaar van 2016 een visitatie plaatsgevonden. De samenvatting van de bevindingen van de visitatiecommissie is opgenomen op pagina 68. Zelfevaluatie bestuur Overeenkomstig de Principes voor Goed Pensioenfondsbestuur heeft het bestuur in zijn statuten een procedure opgenomen teneinde zijn eigen functioneren, zowel van het bestuur als geheel als van de individuele bestuursleden, periodiek te evalueren. Het bestuur organiseert een dergelijke zelfevaluatie eenmaal in de twee jaar, of vaker indien het daartoe aanleiding ziet. Eind 2016 heeft wederom een zelfevaluatie plaatsgevonden. Tijdens deze zelfevaluatie is de samenstelling en diversiteit van het bestuur besproken. Met de aanstelling van Steven Dinkelaar als bestuurslid heeft het bestuur een goede stap gezet voor wat betreft de diversiteit binnen het bestuur. Ook is de wijze waarop het bestuur aan de missie heeft voldaan en in de toekomst zal kunnen voldoen aan de orde gekomen tijdens de zelfevaluatie. Het bestuur is tot de conclusie gekomen dat op dit moment geen aanleiding is om het bestaansrecht van het pensioenfonds ter discussie te stellen. Dit neemt niet weg dat het bestuur kritisch blijft en nauwgezet de pensioenontwikkelingen in de gaten houdt en pro actief hierop zal reageren, indien dit noodzakelijk zal zijn. Geschiktheidsbevordering Het bestuur heeft in 2016 actief aandacht besteed aan de geschiktheidsbevordering van bestuursleden. Het bestuur heeft, uitgaande van de eisen die zijn vastgelegd in de Wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen, de Code Pensioenfondsen, alsmede de Handreiking geschikt pensioenfondsbestuur van de Pensioenfederatie (versie februari 2014) het deskundigheidsplan bewerkt tot een geschiktheidsplan. Dit geschiktheidsplan bevat tevens het opleidingsplan voor bestuursleden en de leden van het Verantwoordingsorgaan. De eind 2014 gehouden zelfevaluatie zoals deze door een externe partij is uitgevoerd, is in het geschiktheidsplan verwerkt. Het voltallige bestuur heeft verder op 6 oktober 2016 een zogenoemde heidag / studiedag georganiseerd waarbij diverse pensioenonderwerpen aan bod zijn gekomen. Deze vinden onder andere plaats om in de geschiktheidsbevordering van het bestuur te voorzien. Daarnaast heeft het bestuur gedurende 2016 deelgenomen aan diverse opleidingen en seminars. Naleving wet- en regelgeving Overtredingen van wet- en regelgeving zijn het bestuur niet bekend. Het afgelopen jaar is aan het pensioenfonds geen dwangsom of boete opgelegd. Verder zijn er geen aanwijzingen door DNB aan het pensioenfonds gegeven. Daarnaast is er geen bewindvoerder aangesteld of is bevoegdheidsuitoefening van organen van het pensioenfonds gebonden aan toestemming van de toezichthouder. Gedragscode Jaarlijks wordt door de bestuursleden bevestigd dat zij de gedragscode nageleefd hebben. Ook dit jaar heeft dit plaatsgevonden. In verband met de herziene modelgedragscode van de Pensioenfederatie (verschenen in juni 2016) heeft het bestuur in 2016 de gedragscode met inachtneming van deze modelgedragscode aangepast. Stichting Pensioenfonds De Fracties

17 Communicatie In het boekjaar is wederom aandacht besteed aan communicatie. Het bestuur doet dit onder andere aan de hand van een daartoe opgesteld communicatieplan. Hierin staat uitvoerig beschreven hoe het pensioenfonds invulling geeft aan de informatieverplichtingen conform de eisen van de Pensioenwet. Het bevorderen van het pensioenbewustzijn bij de deelnemers is een specifiek doel in het communicatiebeleid. Zo heeft het pensioenfonds deelgenomen aan de landelijke Pensioen-3-daagse. Verder beschikt het pensioenfonds over een vernieuwde website. Deze vernieuwde website is vanaf september 2016 operationeel en bevat een pensioenplanner. Het pensioenfonds stelt de deelnemers via deze website gedurende het jaar regelmatig op de hoogte omtrent diverse pensioenonderwerpen, alsmede de financiële positie van het pensioenfonds en de ontwikkeling van de dekkingsgraad. Ook wordt in het personeelsblad 3 keer per jaar actuele pensioeninformatie gegeven. Het wetsvoorstel pensioencommunicatie is per 1 juli 2015 van kracht geworden. Dit heeft ertoe geleid dat het huidige communicatiebeleid, alsook het communicatieplan hierop is aangepast en verder is aangescherpt. In 2017 zal de effectiviteit van de communicatie worden gemeten door middel van het organiseren van een enquête onder de deelnemers. Bestuursvergaderingen Het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft het afgelopen jaar dertien maal vergaderd (5 januari, 21 januari, 17 maart, 22 april, 24 mei (vooroverleg jaarvergadering), 9 juni, 14 juni (jaarvergadering), 20 juni, 11 juli, 30 augustus, 7 november, 18 november en 16 december). Op 6 oktober heeft het bestuur deelgenomen aan een studiedag. Op 5 april en 7 november heeft de periodieke bespreking tussen het bestuur en het verantwoordingsorgaan plaatsgevonden. Verder hebben er besprekingen plaatsgevonden over specifieke onderwerpen. De belangrijkste onderwerpen waren: de jaarstukken 2015; herziening pensioenreglement; herziening bestaande ABTN; de mogelijkheid tot inkoop van DC-kapitaal bij het pensioenfonds; invoering gedempte kostendekkende premie; de financiële positie van het pensioenfonds en ontwikkeling van de dekkingsgraad; uitbestedingstraject herverzekering; rooster van aftreden en bestuurdersopvolging; uitvoeren haalbaarheidstoets; nadere uitwerking van de taken en bevoegdheden van de vermogensbeheerder; risicomanagement en de nadere invulling hiervan; de opvolging van de aanbevelingen van de certificerend actuaris en de visitatiecommissie; implementatie Wet Verbeterde Premieregeling; geschiktheidsbevordering bestuur/ studiedag; wijziging actuariële grondslagen; herstelplan. Stichting Pensioenfonds De Fracties

18 Pensioenparagraaf De pensioenregeling Met ingang van 1 januari 2014 zijn pensioenreglement 2006 en pensioenreglement 2003 beëindigd en vervangen door één pensioenregeling (pensioenreglement 2014). In verband met de verdere fiscale versobering per 1 januari 2015 is het pensioenreglement 2014 in overleg met sociale partners aangepast. Met ingang van 1 januari 2015 is deze aangepaste pensioenregeling neergelegd in pensioenreglement Met ingang van 1 januari 2016 is pensioenreglement 2015 aangepast aan de geactualiseerde grensbedragen. De kenmerken van de pensioenregeling 2016 worden hierna beschreven. Pensioenregeling 2016 De pensioenregeling 2016 is een zogenaamde voorwaardelijk geïndexeerde middelloonregeling met een excedent beschikbare premieregeling. De salarisgrens bedraagt in De salarisgrondslag is het bij de werkgever geldelijk feitelijk verdiende salaris vermeerderd met de vakantietoeslag, vermeerderd met eventuele vaste uitkeringen uit hoofde van het dienstverband (o.a. ploegentoeslag). De pensioengrondslag voor de middelloonregeling (A) is gelijk aan de salarisgrondslag tot de salarisgrens verminderd met een franchise van per 1 januari De pensioengrondslag voor de excedent beschikbare premieregeling (B) is gelijk aan de salarisgrondslag verminderd met de salarisgrens. Hierbij wordt maximaal een salarisgrondslag van (niveau 2016) in aanmerking genomen. Het ouderdomspensioen bedraagt 1,875% van de voor het desbetreffende deelnemersjaar geldende pensioengrondslag voor de middelloonregeling (A). Over de pensioengrondslag voor de excedent beschikbare premieregeling (B) wordt een pensioenkapitaal opgebouwd in een beschikbare premieregeling. De opgebouwde pensioenaanspraken worden jaarlijks verhoogd met een voorwaardelijke index die is afgeleid van de algemene loonontwikkeling bij de werkgever, mits de behaalde rendementen toereikend zijn en de financiële positie van het fonds dit toelaat. De pensioenaanspraken en ingegane pensioenen van de gewezen deelnemers en gepensioneerden worden jaarlijks verhoogd met maximaal het percentage waarmee het consumentenprijsindexcijfer (CPI) alle huishoudens (afgeleid) is gestegen over de maanden oktober-oktober van het voorafgaande jaar, mits de behaalde rendementen toereikend zijn en de financiële positie van het fonds dit toelaat. Het toeslagpercentage zal evenwel niet hoger zijn als dat voor actieve deelnemers. Het ouderdomspensioen gaat in beginsel in op 67 jaar. De pensioenregeling biedt de mogelijkheid om onder bepaalde voorwaarden eerder of parttime met pensioen te gaan. Het partnerpensioen voor gehuwden, geregistreerde partners en ongehuwd samenwonenden met een samenlevingsovereenkomst van actieve deelnemers bedraagt 65% van het maximaal te bereiken ouderdomspensioen dat is opgebouwd na 1 januari 2006, op basis van pensioengrondslag A en B. Voor deelnemers die voor 1 januari 2006 deelnemer waren in pensioenregeling 2003 is daarnaast een nabestaandenpensioen op risicobasis verzekerd. Het partnerpensioen voor gehuwden, geregistreerde partners en ongehuwd samenwonenden met een samenlevingsovereenkomst van (gewezen) deelnemers bedraagt 65% van het maximaal te bereiken ouderdomspensioen dat is opgebouwd na 1 januari 2006, op basis van pensioengrondslag A en indien van toepassing 65% van het ouderdomspensioen dat is verkregen uit hoofde van de omzetting van het pensioenkapitaal. Op pensioendatum heeft de deelnemer de keuze om het partnerpensioen om te zetten in een hoger ouderdomspensioen of omgekeerd. Het wezenpensioen bedraagt voor één, twee, respectievelijk drie of meer kinderen 16%, 28% respectievelijk 36% van het bereikbaar partnerpensioen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

19 Bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid vindt voortzetting van de pensioenopbouw plaats op basis van pensioengrondslag A en pensioengrondslag B. Het arbeidsongeschiktheidspensioen (AOP) bedraagt bij gehele of gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid maximaal 65% van de salarisgrondslag voor zover deze uitgaat boven de AOP-uitkeringsdrempel. De AOP-uitkeringsdrempel bedraagt het WIA maximum dagloon, zijnde per 1 januari Indien en voor zover de kosten van de pensioenregeling niet hoger zijn dan 26,5% van de salarissom, draagt de deelnemer niet bij in de kosten van de pensioenregeling. De kosten voor aanvullend ANW-hiaat en kosten voor extra in te kopen pensioen komen geheel voor rekening van de werknemer. Aanvullende pensioenen ANW-hiaatpensioen, een vrijwillige verzekering met een mogelijke uitkering van of per jaar aan een partner bij overlijden van deelnemer. Premie 2016 De werkgever is gehouden jaarlijks bij Stichting Pensioenfonds De Fracties de bijdragen te storten ter financiering van de aanspraken zoals deze voortvloeien uit het pensioenreglement en zijn berekend naar de grondslagen zoals beschreven in de ABTN van Stichting Pensioenfonds De Fracties. De financiering geschiedt op basis van een doorsneepremie. De pensioenpremie is bepaald in overleg met de CAO-partijen en bedraagt 26,5% van de salarissom. In het premiepercentage is 1,5%-punt begrepen voor uitvoeringskosten. Indien de uitvoeringskosten hoger uitvallen dan 1,5%-punt, worden die kosten gedragen door het behaalde rendement of de ingelegde premie. De doorsneepremie wordt op regelmatige basis getoetst. Indien blijkt dat de vastgestelde premie niet langer toereikend of meer dan toereikend is, zal, de actuaris gehoord hebbende, bekeken worden in hoeverre de premie kan worden aangepast. Indien de kosten van de pensioenregeling het genoemde maximum overschrijden, treden de CAO-partijen in overleg. Indien de bijdragen niet voldoende zijn voor de financiering van de in het betreffende jaar toe te kennen pensioenaanspraken, is het bestuur bevoegd te besluiten om de pensioenopbouw in dat jaar met een voor iedere deelnemer gelijk percentage te verminderen. Met ingang van 1 januari 2016 bedroeg de premie 26,5%. Met ingang van 1 januari 2017 bedraagt de premie ongewijzigd 26,5%. De gedempte kostendekkende premie bedroeg duizend in 2016 terwijl de feitelijke premie (inclusief premies pensioensparen) duizend bedroeg. De ontvangen premie in het boekjaar 2016 is hoger dan de gedempte kostendekkende premie. Het fonds heeft begin 2016 besloten gebruik te maken een gedempte kostendekkende premie. De rekenrente waarop de gedempte kostendekkende premie met ingang van 2016 wordt vastgesteld is gelijk aan het 120-maands voortschrijdend gemiddelde van de rentetermijnstructuur. Door het dempen van de kostendekkende premie is het pensioenfonds niet langer afhankelijk van het renteniveau op één specifiek tijdstip (te weten einde van het jaar), maar wordt de gedempte kostendekkende premie, waaraan de kostendekkendheid van de feitelijke premie wordt getoetst, gebaseerd op een voortschrijdend gemiddelde van de rente. Stichting Pensioenfonds De Fracties

20 Financiële positie paragraaf Herstelplan Op 1 januari 2015 was de dekkingsgraad van het pensioenfonds lager dan de vereiste dekkingsgraad en het pensioenfonds heeft daarom een herstelplan opgesteld en ingediend bij DNB. Zolang de beleidsdekkingsgraad niet hoger is dan de vereiste dekkingsgraad, moet dit herstelplan jaarlijks worden geactualiseerd. In het herstelplan werkt het pensioenfonds uit hoe de beleidsdekkingsgraad uiterlijk per eind 2026 minimaal gelijk is aan de vereiste dekkingsgraad. Actualisatie in 2016 Het in 2016 geactualiseerde herstelplan per ultimo 2015 heeft laten zien dat er verwacht wordt dat de beleidsdekkingsgraad van het fonds binnen de hersteltermijn herstelt naar de vereiste dekkingsgraad. Op grond hiervan zijn daarom in 2016 geen lange termijn korting of andere aanvullende maatregelen nodig. Daarnaast heeft het geactualiseerde herstelplan laten zien dat er op basis van de huidige aannames verwacht wordt dat er geen korte termijn korting benodigd is in 2020, omdat de beleidsdekkingsgraad vóór 2020 is hersteld tot de minimaal vereiste dekkingsgraad. DNB heeft ingestemd met het geactualiseerde herstelplan. Actualisatie in 2017 In 2017 heeft wederom een actualisatie van het herstelplan plaatsgevonden. Op basis van dit geactualiseerde herstelplan is er geen sprake van een lange termijn korting in Tevens wordt nog steeds verwacht dat er geen korte termijn korting benodigd is in Op basis van het herstelplan welke is ingediend in 2016 werd een actuele dekkingsgraad van 104,3% verwacht per eind In werkelijkheid bedroeg de actuele dekkingsgraad 100,7% per eind Door de gedaalde rente in 2016 is de dekkingsgraad minder toegenomen dan op basis van het herstelplan werd verwacht. DNB heeft op 19 mei 2017 ingestemd met het geactualiseerde herstelplan. De kritieke dekkingsgraad is gelijk aan 81%. Als het fonds de komende tien jaar een premie hanteert van 26,5%, geen toeslag verleent en een gemiddeld rendement van 4,2% op jaarbasis behaalt, is een aanvangsdekkingsgraad van 81% voldoende om na tien jaar op een beleidsdekkingsgraad gelijk aan de vereiste dekkingsgraad uit te komen, zonder lange termijn korting. Dekkingsgraad ultimo 2016 Het belegd vermogen van het pensioenfonds (inclusief liquide middelen) nam gedurende het verslagjaar toe met 17,7 miljoen tot 140,2 miljoen (2015: 122,5 miljoen). Het gemiddelde rendement op basis van total return bedroeg in 2016: 9,4% (2015: 1,9%). Bij de vaststelling van de voorziening pensioenverplichtingen ultimo 2016 is rekening gehouden met de toegenomen levensverwachting. Mensen leven steeds langer en ontvangen dus langer pensioen. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft daar in de vaststelling van de voorziening pensioenverplichtingen al rekening mee gehouden door deze per 31 december 2016 vast te stellen op basis van de Prognosetafel AG2016 met toepassing van een fondsspecifieke ervaringssterfte op basis van het inkomen als correctie op de sterftekansen. Voor een gedetailleerde beschrijving van de gehanteerde grondslagen wordt verwezen naar pagina 45 van dit bestuursverslag. De wijziging van de actuariële grondslagen (waaronder de prognosetafel, ervaringssterfte en kostenvoorziening) leidde ultimo 2016 tot een daling van de voorziening pensioenverplichtingen met 1,8%. Dit bedrag van 2,5 miljoen is verwerkt als schattingswijziging. De voorziening is daarmee vastgesteld op 139,9 miljoen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

21 De voorziening pensioenverplichtingen wordt met ingang van 31 december 2011 op basis van een door DNB voorgeschreven rekenrente vastgesteld. Voor de wijzigingen die in 2016 zijn doorgevoerd wordt verwezen naar de schattingswijzigingen op pagina 42. Op basis van het hiervoor genoemd vermogen en de voorziening pensioenverplichtingen, bedraagt de aan DNB gerapporteerde dekkingsgraad van het pensioenfonds per 31 december ,7%. De beleidsdekkingsgraad ultimo december 2016 bedroeg 93,9%. De benodigde solvabiliteit onder FTK dient zodanig te zijn dat het pensioenfonds met 97,5% zekerheid volgend jaar nog voldoende vermogen heeft om de verplichtingen op marktconforme basis over te dragen. De benodigde solvabiliteit wordt bepaald met behulp van een door DNB aangereikt standaardmodel. De minimaal vereiste dekkingsgraad bedraagt 104,2% en de vereiste dekkingsgraad ultimo 2016 bedraagt circa 120,2%. Aangezien de aanwezige dekkingsgraad lager is dan de vereiste dekkingsgraad is er ultimo 2016 nog steeds sprake van een reservetekort. De dekkingsgraad sinds eind 2014: Onderstaand is een overzicht opgenomen van de ontwikkeling van de (beleids)dekkingsgraad vanaf 1 januari 2016: Periode Dekkingsgraad Beleidsdekkingsgraad Beleidsdekkingsgraad risico fonds Januari 93,2% 99,8% 99,8% Februari 91,2% 99,0% 98,9% Maart 92,5% 98,5% 98,4% April 94,5% 98,0% 98,0% Mei 93,9% 97,3% 97,2% Juni 92,3% 96,1% 96,0% Juli 92,0% 95,4% 95,3% Augustus 92,6% 94,9% 94,7% September 92,4% 94,5% 94,4% Oktober 94,4% 94,1% 94,0% November 97,6% 93,9% 93,7% December 100,7% 93,9% 93,7% Stichting Pensioenfonds De Fracties

22 De verschillende dekkingsgraden ontwikkelden zich de afgelopen jaren als volgt: Aanwezige dekkingsgraad 100,7% 100,0% 105,7% 112,2% 104,5% Vereiste dekkingsgraad 120,2% 122,6% 116,0% 119,3% 117,5% Minimaal vereiste dekkingsgraad 104,2% 104,2% Beleidsdekkingsgraad 93,9% 100,2% Reële dekkingsgraad 76,4% 80,1% Beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds 93,7% 100,2% Per saldo nam de actuele dekkingsgraad toe met 0,7%, in de volgende grafiek wordt het verloop over 2016 geanalyseerd: Dit overzicht is gebaseerd op de actuariële analyse 2016 die is opgenomen op pagina 52. De premieinkomsten droegen positief bij aan de dekkingsgraad, uitkeringen en toeslagen hadden geen effect. De gedaalde rekenrente had een fors negatief effect, dit werd gedeeltelijk gecompenseerd door de rente afdekking, per saldo een effect van 5,2% daling dekkingsgraad. Het overig rendement gaf een positief effect, evenals de wijziging van de grondslagen en de restpost. Toeslagbeleid Stichting Pensioenfonds De Fracties kent een voorwaardelijk toeslagbeleid waarbij, afhankelijk van de financiële positie, jaarlijks per 1 januari toeslagen kunnen worden verleend. Voor deze jaarlijkse toeslagverlening is geen bestemmingsreserve gevormd en wordt geen expliciete premie betaald. De jaarlijkse toeslag wordt gefinancierd uit het geheel van aanwezige middelen, rendementen en premie-inkomsten. Het toeslagpercentage wordt door het bestuur van Stichting Pensioenfonds De Fracties vastgesteld op basis van een beleidsstaffel afhankelijk van de hoogte van de beleidsdekkingsgraad in enig jaar. De toeslagverlening is niet van toepassing op het pensioenkapitaal dat met beschikbare premies wordt verworven. Bij de toeslagverlening wordt onderscheid gemaakt tussen de actieve deelnemers en de inactieve deelnemers (gewezen deelnemers en gepensioneerden). Uitgangspunt voor de jaarlijkse toeslagverlening aan de actieve deelnemers is de Werkgever loonindex. Uitgangspunt voor de Stichting Pensioenfonds De Fracties

23 jaarlijkse toeslagverlening aan de inactieve deelnemers is de procentuele verhoging van het consumentenprijsindexcijfer (CPI) voor alle huishoudens (afgeleid), zoals dit wordt berekend door het Centraal Bureau voor de Statistiek, over de maand oktober van het voorafgaande jaar ten opzichte van de maand oktober van het daaraan voorafgaande jaar. Deze procentuele verhoging is gemaximeerd en zal niet meer bedragen dan de Werkgever loonindex. De toekenning van de toeslag wordt bepaald door de aanwezige beleidsdekkingsgraad: Beleidsdekkingsgraad 1 < 110% 110% - ca 130% > ca 130% Toekenning Geen Naar rato tussen 0% en volledige (100%) indexatie Volledige toekenning, aanvang inhalen achterstand door aanwending van maximaal 20% surplus dekkingsgraad Het bestuur heeft in het verslagjaar besloten om, gezien de financiële positie van het pensioenfonds, de rechten van de actieve deelnemers alsmede de ingegane en premievrije pensioenen per 1 januari 2016 (toeslagverlening over 2015) niet te verhogen. Voor 2017 heeft het bestuur reeds besloten om, gelet op de financiële positie van het pensioenfonds ultimo 2016, met ingang van 1 januari 2017 zowel de rechten van de actieve deelnemers alsmede de ingegane en premievrije pensioenen niet te verhogen. Voor een overzicht van de toeslagverlening sinds oprichting van het fonds wordt verwezen naar pagina 82. Herverzekering Met ingang van 1 januari 2014 zijn de overlijdens- en het arbeidsongeschiktheidsrisico s bij Delta Lloyd Levensverzekering N.V. herverzekerd. Het contract heeft een looptijd van 3 jaar en is geëindigd op 31 december Met ingang van 1 januari 2017 is het contract met Delta Lloyd Levensverzekering N.V. met 3 jaar verlengd. Dit contract kent geen winstdeling. Ten behoeve van het overlijdensrisico worden jaarlijks de risicokapitalen herverzekerd. Het risicokapitaal is gelijk aan de contante waarde van een direct ingaand nabestaandenpensioen en aanvullend ANW-hiaatpensioen, verminderd met de ten behoeve van de betreffende deelnemer aanwezige voorziening voor ouderdomspensioen, nabestaandenpensioen en tijdelijk ouderdomspensioen. Onder het arbeidsongeschiktheidsrisico wordt verstaan de premievrije voortzetting van de pensioenopbouw alsmede de te verzekeren arbeidsongeschiktheidspensioenen. Verzekerdenbestand Het verzekerdenbestand was per ultimo verslagjaar als volgt samengesteld Actieve deelnemers Gewezen deelnemers Pensioengerechtigden Totaal Beleidsdekkingsgraad waarbij volledige, toekomstbestendige toeslagverlening mogelijk is (ca 125%-130%). Wordt in geval van toeslagverlening van jaar tot jaar exact vastgesteld. Stichting Pensioenfonds De Fracties

24 Het verloop van het verzekerdenbestand was in het verslagjaar als volgt: Actieve deelnemers Gewezen deelnemers Pensioengerechtigden Totaal Stand per 1 januari Mutaties door: Nieuwe toetredingen Ontslag Waardeoverdracht Ingang pensioen Afkoop Overlijden Mutaties per saldo Stand per 31 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

25 Beleggingsparagraaf Terugblik In 2016 groeide de hoop op het verder vlottrekken van de wereldeconomie. De verwachtingen van een evenwichtiger beleid namen toe, waardoor de obligatierentes en grondstoffenprijzen konden stijgen. Een goed einde na een moeizaam begin 2016 begon moeizaam, maar eindigde positief. Januari en de eerste weken van februari werden gekenmerkt door de vrees voor een mondiale recessie. De olieprijs kelderde en er was een sterke kapitaaluitstroom uit China en andere opkomende markten. Hierdoor nam de risicoaversie wereldwijd sterk toe. In de laatste maanden van het jaar voerde de hoop op het verder vlottrekken van de wereldeconomie echter de boventoon. De verwachting van een betere balans tussen het monetair en begrotingsbeleid leidde tot hogere obligatierentes en grondstoffenprijzen. Deze reflation trade kreeg een impuls van de verrassende verkiezing van Donald Trump tot de 45ste president van de Verenigde Staten. De vrees voor een scherpe vertraging van de Chinese economie en een daling van de prijs van een vat ruwe Brent-olie naar USD 28 leidden aan het begin van het jaar tot een sterke toename van de risicoaversie en veel volatiliteit op de financiële markten. De onrust sloeg over naar de energie- en financiële sectoren, vanwege zware druk op hun winstgevendheid door respectievelijk de lage olieprijs en de lage rentes. Medio februari keerde de rust terug. De macrocijfers bereikten de bodem, de olieprijs herstelde en de centrale banken stelden beleggers gerust. De centrale banken speelden opnieuw een belangrijke rol in het herstel van het beleggersvertrouwen. Zowel de Bank of Japan als de ECB verlaagde de rente. De ECB breidde ook haar obligatie-opkopen uit naar 80 miljard per maand, en ze nam niet-financiële bedrijfsobligaties op in het opkoopprogramma. De Federal Reserve, die de rente in december had verhoogd, stelde zich vervolgens veel gematigder op en stelde het aantal verwachte renteverhogingen voor 2016 naar beneden bij. Vanaf eind februari nam de risicobereidheid toe. Dit leidde tot een herstel van risicovolle beleggingen, een stabilisatie van de rentes op staatsobligaties en een sterk herstel van de olieprijs. Dit laatste was een belangrijke factor voor instroom in opkomende markten. Vanwege de verbeterde kapitaalstromen - en de lagere inflatie - konden centrale banken in opkomende markten de rentes verlagen. Dit droeg bij aan een intern gedreven verbetering van het groeimomentum in opkomende markten. Vanaf mei werden beleggers weer voorzichtiger. De macro- en winstcijfers gaven gemengde signalen af en beleggers gingen ook rekening houden met een eventueel negatieve uitkomst van het Britse referendum van 23 juni, waarbij de Britten voor of tegen het lidmaatschap van de Europese Unie (EU) konden stemmen. Dit leidde tot een correctie in risicovolle beleggingen en een vlucht naar veilige havens, waardoor de rentes op staatsleningen verder terugliepen. Op 14 juni daalde de rente op Duitse Bunds voor het eerst in de geschiedenis tot onder de 0%. Op 23 juni stemden de Britten voor een vertrek uit de EU. De stem voor de Brexit zorgde voor een schokgolf op de financiële markten. De correctie duurde echter niet lang en binnen enkele weken stonden risicovolle beleggingen weer op het niveau van voor het referendum. De markten gingen ervan uit dat de centrale banken extra maatregelen zouden nemen om eventuele negatieve effecten van het referendum op te vangen. Bovendien waren de macrocijfers wereldwijd beter dan verwacht, vooral in juli en augustus. Ook de Britse cijfers vielen vaak mee. Het monetaire beleid bleef verruimingsgezind, maar grotendeels door de veerkrachtige economische cijfers niet zo sterk als velen na de Brexit hadden verwacht. De Bank of England greep in door de rentes te verlagen en meer obligaties op te kopen, maar de ECB en de Bank of Japan lieten de rentes en programma s ongewijzigd. De Federal Reserve gaf aan dat een renteverhoging in 2016 nog steeds tot de mogelijkheden behoorde. Stichting Pensioenfonds De Fracties

26 Behalve de verwachtingen ten aanzien van het monetaire beleid veranderde ook de toon ten aanzien van het begrotingsbeleid. De Brexit leidde tot zinspelingen op begrotingsverruiming in het VK en de Japanse overheid kondigde een enorm pakket aan maatregelen op dit gebied aan. In de eurozone ging men soepeler om met de begrotingstekorten in de perifere landen en in de VS waren beide presidentskandidaten voorstander van begrotingsmaatregelen. De verwachting van een evenwichtiger beleid, in combinatie met betere macrocijfers, hogere grondstoffenprijzen en tekenen van een verdere normalisatie van het monetaire beleid van de Federal Reserve, leidde ertoe dat de rentes op staatsobligaties van de ontwikkelde markten in de zomer de bodem bereikten en vervolgens opliepen. Op de aandelenmarkten was er een verschuiving zichtbaar van defensieve, obligatieachtige sectoren naar cyclische sectoren. Naast de Brexit in juni draaide het in 2016 politiek gezien uiteraard ook om de Amerikaanse verkiezingen op 8 november. Tot verrassing van velen werd Donald Trump tot nieuwe president gekozen. Vanwege zijn controversiële campagne werd algemeen aangenomen dat een overwinning van Trump zou leiden tot verliezen voor risicovolle beleggingen en een vlucht naar veilige havens, waardoor obligatierentes zouden dalen. Dit gebeurde ook, maar tegen de tijd dat de Amerikaanse beurs opende, ging het alweer de andere kant op. Zodra de onzekerheid over de verkiezingsuitslag was verdwenen en ondanks dat er allerlei andere onzekerheden voor in de plaats kwamen, richtten beleggers zich op de mogelijke veranderingen met Trump als president. Trump heeft beloofd om de economische groei te stimuleren door middel van grote investeringen in de infrastructuur, een verlaging van de belastingen voor bedrijven en minder regelgeving. Hierdoor stegen zowel aandelen als de obligatierentes, vooral in de VS. De outperformance van cyclische sectoren werd sterker. Vooral de financiële sector deed het goed, aangezien hogere obligatierentes, steilere rentecurves en het vooruitzicht van minder regelgeving allemaal gunstig zijn voor de winstgevendheid. In december verlengde de ECB haar opkoopprogramma tot eind 2017, maar vanaf april schroeft ze het tempo wel terug tot 60 miljard per maand. De Federal Reserve verhoogde de rente met 25 basispunten en gaat uit van drie renteverhogingen in De markt rekende op één rentestap minder. De olieprijs was gedurende het jaar flink in beweging, van USD 28 in januari tot USD 56 in december. De prijs ging vanaf augustus omhoog op speculaties over een productiebeperking. De OPEC sloot in september een voorlopig akkoord, gevolgd door een definitief akkoord op 30 november. Hierbij sloten ook niet-opec-leden als Rusland zich aan. De balans op de oliemarkt verbetert hierdoor en de neerwaartse risico s voor de olieprijs nemen af. Ook valuta s waren behoorlijk volatiel. Nadat de Federal Reserve zich gematigder had opgesteld, liet de dollar van februari tot april een aanzienlijke daling zien. Dit gaf opkomende valuta s, die in de afgelopen jaren flink waren verzwakt, wat lucht. De stem voor een Brexit zorgde voor een sterke daling van het Britse pond. Vanaf de tweede helft van het jaar leidden de stijging van de obligatierentes en de reflation trade tot een sterkere dollar. Dit werd nog eens versterkt door de overwinning van Trump. Behalve een groot aantal opkomende valuta s daalden ook de euro en de yen in november en december flink ten opzichte van de dollar. Vooral de Japanse aandelenmarkt profiteerde van de zwakkere yen versus de dollar, dankzij haar gevoeligheid voor de export en cyclische exposure. In het laatste kwartaal van het jaar draaide de yen bijna de hele stijging van de eerste jaarhelft terug. In euro s gemeten was de VS in 2016 de best presterende regio. Dit kwam door de terugkeer naar winstgroei in het derde kwartaal en de rally na de winst van Trump. Opkomende markten eindigden op gelijke hoogte met de VS, dankzij een verbetering van de kapitaalstromen en het economische momentum. In de afgelopen maanden hadden deze markten enigszins te lijden van de stijgende rente en het mogelijke vooruitzicht van protectionistische maatregelen van de VS. Binnen de meer risicovolle vastrentende markten deden High Yield en EMD het goed. Beide categorieën hadden eind 2015 en begin 2016 last van de daling van de prijzen van olie en grondstoffen, maar lieten een sterk herstel zien. De stijging van de obligatierente in ontwikkelde markten zorgde voor een afname van de instroom in opkomende markten. Dit was vanaf de tweede helft van het jaar van invloed op de performance van EMD. Stichting Pensioenfonds De Fracties

27 Obligatie & Credit yields % 31-dec dec jaars Bund (Duitsland) 0,21 0,64 10-jaars Treasury (VS) 2,45 2,27 US Investment Grade Credits 3,37 3,67 Euro Investment Grade Credits 0,72 1,20 Global High Yield 5,87 8,12 EMD Hard Currency 5,80 6,39 Asian Debt Composite 4,70 4,99 Bron: Thomson Reuters Datastream, NN IP (31/12/2016) 10-jaars obligatierentes, linkeras rente Engeland en VS, rechteras Duitsland en Japan. Euro en yen versus de Amerikaanse dollar, linker as versus USD, rechteras Yen versus USD. Stichting Pensioenfonds De Fracties

28 Olie en grondstoffen, linker als Bloomberg Commodity Index, rechter Brent crude olieprijs. Vooruitzichten Economie De markten zullen waarschijnlijk een politieke risicopremie inprijzen, omdat de onzekerheid toeneemt als gevolg van de vele verkiezingen in Europa, de invoering van het beleid van Trump en het begin van de onderhandelingen tussen de EU en het VK over de Brexit. Politieke en beleidsmatige onzekerheid heeft meestal een negatief effect op markten als dit samenvalt met een verslechtering van het economische momentum. Dit is nu niet het geval, want het wereldwijde economische momentum trekt al sinds het tweede kwartaal van het jaar aan. NN IP gaat ervan uit dat de nominale BBP-groei (groei plus inflatie) in de ontwikkelde economieën zal toenemen van 2,2% dit jaar naar 3,4% in De groei kan verder worden gestimuleerd als de reflatie in de ontwikkelde markten doorzet, gedreven door budgettaire verruiming. Het voorzichtige groeiherstel in opkomende markten staat sterk onder druk door kapitaaluitstroom. Deze is het gevolg van hogere obligatierentes in ontwikkelde markten, een sterkere dollar en mogelijk meer protectionisme in de VS. NN IP denkt dat de groei in opkomende markten vanaf het eerste kwartaal van 2017 afvlakt. Financiële markten Sinds de zomer van 2016 worden twee belangrijke ontwikkelingen op de obligatie- en aandelenmarkten waargenomen: een stijging van de rentes op staatsleningen in ontwikkelde economieën en de rotatie uit defensieve en rentegevoelige sectoren naar cyclische sectoren. De verwachting is dat dit reflatiethema in de komende kwartalen zal aanhouden. Het verwachte begrotingsplan van Donald Trump heeft dit in feite versterkt en kan andere landen ook aanzetten tot meer begrotingsverruiming. Aandelen De normalisatie van de obligatierentes stimuleert de verschuiving van bond proxies naar de meer cyclische sectoren. Deze rotatie wordt niet alleen ingegeven door de omslag in de obligatierentes, maar ook door een verbetering van de macrocijfers, de verwachting van een meer evenwichtig beleid en een stijging van de prijzen van olie en industriële grondstoffen. Naast deze fundamentele argumenten speelt ook de positionering van beleggers een belangrijke rol bij de rotatie. Er is al een omslag in de search for yield zichtbaar, waarbij de onderwogen en ondergewaardeerde sectoren als financials en basismaterialen in positieve zin opvallen. Deze twee sectoren zijn ook onze favorieten voor In lijn met de verwachte outperformance van cyclische sectoren, verwacht NN IP dat de waardestijl het beter zal doen dan de groeistijl. De categorie waardeaandelen wordt gedomineerd door de financiële en grondstoffensectoren. Stichting Pensioenfonds De Fracties

29 Het reflatiethema op de aandelenmarkten zal worden ondersteund door een verbetering van de winstgroei. In de VS was de winstgroei, na vijf negatieve kwartalen, in het derde kwartaal van 2016 weer positief. In Europa waren de winstcijfers eveneens beter dan verwacht. NN IP ziet drie pijlers van winstgroei voor volgend jaar: de olieprijs, de obligatierentes en valuta s. De energiesector zal weer bijdragen aan de winstgroei, hogere obligatierentes geven de cyclische rotatie een impuls en een sterkere dollar is gunstig voor de winstgroei van niet-amerikaanse bedrijven. De sterke dollar is een van de redenen waarom NN IP, per saldo, een voorkeur heeft voor niet- Amerikaanse aandelen versus Amerikaanse aandelen, hoewel veel zal afhangen van het economische beleid van Trump (dat gunstig kan zijn voor Amerikaanse bedrijven). NN IP heeft een voorkeur voor Japan. De Japanse aandelenmarkt profiteert van de sterkere dollar versus de yen vanwege de sterke exportgevoeligheid. Japan zal naar verwachting ook profiteren van de reflation trade, als gevolg van de exposure naar cyclische sectoren. Obligaties NN IP gaat ervan uit dat de rentes op staatsleningen van ontwikkelde economieën de bodem achter zich hebben gelaten. Het monetaire beleid wordt aangevuld met begrotingsmaatregelen, terwijl de groei verbetert en de Federal Reserve haar beleid verder normaliseert. De verwachting is dat de rentes op staatsleningen van de kernlanden van de eurozone relatief laag zullen blijven. De ECB zal in 2017 obligaties blijven opkopen, terwijl de aanhoudende politieke onzekerheid de vraag naar staatsobligaties met een hoge rating stimuleert. High yield-bedrijfsobligaties krijgen binnen spreadproducten onze voorkeur. Deze categorie krijgt steun van de verbeterende macro-economische en winstcijfers en de verwachte verbetering in de cyclische grondstoffensegmenten. Daarnaast hebben de opkoopprogramma s van de centrale banken ervoor gezorgd dat er nog maar weinig rendementspotentieel zit in investment gradebedrijfsleningen en staatsobligaties in vergelijking met high yield-leningen. Dit kan de vraag naar high yield stimuleren. Vastgoed (het fonds heeft geen vastgoed in de beleggingsportefeuille) Vastgoed heeft last gehad van de stijgende rente op Amerikaanse staatsleningen. Daarnaast ging de stijging van de obligatierentes gepaard met een beweging van de markt weg van bond proxies zoals vastgoed naar cyclische sectoren. Beleggers lijken het renterisico nu voor een groot deel te hebben ingeprijsd. NN IP vindt dat beleggers de cyclische component van de vastgoedsector over het hoofd zien. De twee belangrijkste cyclische aanjagers zijn de arbeidsmarkt en de ontwikkeling in de detailhandelsverkopen. Beide zullen naar verwachting positief blijven. NN IP is daarom positief over beursgenoteerd vastgoed. Grondstoffen (het fonds heeft geen grondstoffen in de beleggingsportefeuille) We zijn licht overwogen in grondstoffen. De verwachte verbetering van de economische groei is gunstig voor de meer cyclische grondstofsegmenten, zoals olie en industriële metalen. Dit laatste segment krijgt waarschijnlijk ook steun van de plannen van president Trump voor grote investeringen in de infrastructuur. Positieve cijfers over de Chinese woningmarkt bieden industriële metalen eveneens steun. Het akkoord van de olieproducerende landen kan, als het wordt nageleefd, al in de eerste helft van volgend jaar zorgen voor een evenwichtigere balans op de oliemarkt. Het zal echter moeten blijken of iedereen zich aan deze afspraken houdt, want de OPEC en Rusland hebben in dit opzicht geen best trackrecord. Het kan dit keer echter anders zijn, omdat budgettaire beperkingen nopen tot meer samenwerking. Stichting Pensioenfonds De Fracties

30 Fondsspecifieke ontwikkelingen Algemeen Gedurende het jaar 2016, is het belegd vermogen van het pensioenfonds toegenomen met 18 miljoen naar een totaal van 145 miljoen. Ook de voorzieningen stegen met 16 miljoen als gevolg van de rentedaling en verdere nieuwe opbouw binnen het fonds. Het verloop van deze twee grootheden gedurende 2016 is in onderstaande grafiek weergegeven. De linker as laat de dekkingsgraad zien, de rechter as de omvang van het belegd vermogen. Het jaar rendement voor de beleggingsportefeuille voor Pensioenfonds De Fracties bedroeg 9,4%. Portefeuillesamenstelling Gedurende 2016 is de ALM norm-portefeuille niet aangepast. De onderstaande tabel geeft de norm allocaties en de bijbehorende bandbreedtes weer: Portefeuille Strategische norm Bandbreedte (%) (%) Vastrentende waarden matching 51,0 46,0-56,0 Vastrentende waarden return 4,0 Aandelen 45,0 Liquiditeiten 0,0 0,0-5,0 Totaal 100,0 De beleggingsfondsen De beleggingsfondsen in de portefeuille zijn grotendeels het zelfde gebleven met uitzondering van obligaties opkomende landen en wereldwijde aandelen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

31 Gedurende het jaar is door het bestuur het besluit genomen om voor obligaties in opkomende markten, afscheid te nemen van Stone Harbor, en een combinatie van twee managers aan te stellen. Het voorstel is om het Emerging Market Debt Local Currency fonds van Stone Harbor te vervangen door het Emerging Market Debt Local Currency fonds van Investec, aangevuld eventueel met een allocatie naar het PGIM Nordea Hard Currency fonds. De toevoeging van een specifiek Hard Currency fonds levert een lichte verbetering op van het verwachte rendement binnen deze allocatie, alsmede een betere risicospreiding. Op jaareinde was Investec al toegevoegd aan de portefeuille; Ook is binnen wereldaandelen door het bestuur besloten tot de vervanging van het Blackrock MSCI World index ex controversial weapons fonds door het Northern Trust World Custom ESG Equity Index CCF (EUR hedged). De reden voor de vervanging is het expliciete ESG-beleid en het besluit om het valutarisico binnen de aandelenportefeuille grotendeels af te dekken. De fondsen waar in belegd werd op jaareinde, worden in de volgende tabel weergegeven: Fonds Matching NN IP Duration Matching Fund L (I) NN IP Duration Matching Fund M (I) NN IP Duration Matching Fund XL (I) BlackRock Euro Credit Bond Index Fund (FLE) Benchmark Custom benchmark for NNIP DMR L Fund Custom benchmark for NNIP DMR M Fund Custom benchmark for NNIP DMR XL Fund Citigroup EuroBIG ex EMU Govt. Wereldwijde aandelen NN IP Institutioneel Dividend Aandelen Fonds (I) Northern Trust - World Custom ESG EUR Hedged Equity Index Fund (Class A EUR) Opkomende landen aandelen BlackRock - MSCI Emerging Market (non-lending) Index Fund (B) MSCI World NR (EUR) MSCI World Custom ESG EUR-H (ND) MSCI Emerging Markets NR (EUR) Opkomende landen obligaties Stone Harbor - Emerging Markets Local Currency Debt Fund (I EUR ACC) Investec - Emerging Markets Local Currency Dynamic Debt (S EUR ACC) JPMorgan GBI-EM Global Div UnH EUR JPMorgan GBI-EM Global Div UnH EUR Rendement Het jaar rendement voor de beleggingsportefeuille voor Pensioenfonds De Fracties bedroeg 9,4%: de duration Matching fondsen hebben als doelstelling om het rente risico van de verplichtingen te reduceren. Daarvoor beleggen deze fondsen in een combinatie van staatsobligaties, liquiditeiten en rentederivaten. Door de dalende rente is het resultaat tijdens ,2% geweest; het credit fonds belegt in obligaties die zijn uitgegeven door bedrijven, banken en nutsinstellingen. Alle beleggingen van het Credit - fonds luiden in Euro s. Bedrijfsobligaties in dit fonds hebben een rendement opgeleverd van 3,4%; de vastrentende beleggingen in opkomende markten hebben voor ,1% gerendeerd; het wereldwijde aandelen rendement was 8,4%, met name dankzij hoog dividend (+ 13,6%) en opkomende markten (+13,8%). Het wereldwijde ontwikkelde landen mandaat rendeerde 6,8%. Onderbouwing prudent person Bij de vaststelling en uitwerking van het beleggingsbeleid wordt door het pensioenfonds rekening gehouden met de vereisten met betrekking tot prudent person wetgeving (Pensioenwet artikel. 135; Besluit FTK pensioenfondsen, paragraaf 5, artikel 13). Stichting Pensioenfonds De Fracties

32 Beleggingsbeleid in het belang van de deelnemers De lange termijn strategische asset allocatie wordt onderbouwd door een ALM-studie waarin de belangen van de verschillende groepen deelnemers binnen het pensioenfonds zijn afgewogen. Daarnaast heeft het bestuur een risicohouding vastgelegd waarin is beschreven welke risico s aanvaardbaar zijn bij het streven naar koopkrachtbehoud voor de deelnemers. De risicohouding wordt jaarlijks getoetst op evenwichtigheid in de haalbaarheidstoets. Waarborging van risico s, kwaliteit en veiligheid Het bestuur stelt dat keuzes in het beleggingsproces worden onderbouwd met wetenschappelijke studies en kwantitatieve analyses. Het fonds draagt zorg dat de complexiteit van de portefeuille in evenwicht is met de kennis en ervaring van het bestuur. Het fonds belegt alleen in beleggingscategorieën die het zelf begrijpt en bij voorkeur passief. Daarnaast worden onderdelen van het beleggingsproces uitbesteed om voor elk onderdeel de beste kennis en expertise in huis te halen. Risico s waar in verwachting geen rendement tegenover staat worden zoveel mogelijk gereduceerd. Om de kwaliteit te waarborgen zijn er uitgebreide beleggingsrichtlijnen en stricte bandbreedtes opgesteld voor NN Investment Partners B.V. over de uitvoering van het vermogensbeheer. Om in controle te blijven rapporteert de vermogensbeheerder periodiek in de beleggingsvergadering. Verdere afspraken met de vermogensbeheerders zijn vastgelegd in de vermogensbeheerovereenkomst. Uitvoering renterisico Het pensioenfonds stelt door middel van een ALM-studie vast in welke mate het bereid is renterisico te nemen. De dynamische renteafdekking is op basis van zuivere marktwaarde (zonder UFR). De staffel wordt niet blind gevolgd, maar werkt als trigger om de discussie te voeren over de strategische renteafdekking. Monitoring van het renterisico vindt plaats in de vermogensbeheerrapportages en de bandbreedtes worden op dagbasis door de vermogensbeheerder gecontroleerd. Herbalancering naar de strategische renteafdekking vindt na afstemming met het fonds eens per kwartaal plaats. Verhandelbaarheid van beleggingen Het belang van niet-liquide beleggingen in de portefeuille is gering. Omdat De Fracties een relatief jong fonds is, geeft dat de mogelijkheid om een substantiële allocatie naar illiquide instrumenten aan te houden. In de abtn zijn door het pensioenfonds beheersmaatregelen opgenomen om dit risico te monitoren en zijn er voorwaarden geschept die het ontstaan van het risico beperken. Derivaten voor risico-reducerende doeleinden De Fracties zet derivaten in als efficiënte hulpmiddelen bij hedging en efficiënt portefeuillebeheer. Voorwaarde voor het gebruik van derivaten is dat het bestuur de constructie voldoende begrijpt om het te kunnen monitoren. Derivaten mogen enkel risico-reducerend werken. De totale portefeuille inclusief derivatenposities dient te allen tijde binnen de vermelde randvoorwaarden te blijven. Diversificatie binnen de beleggingsportefeuille Diversificatie verbetert het risico-rendementsprofiel van de portefeuille. De Fracties heeft dit opgenomen als investment belief en streeft een breed gespreide beleggingsportefeuille na. In de praktijk wordt dit altijd afgewogen tegen het rendement/risicoprofiel van de totale portefeuille. De vermogensbeheerder rapporteert periodiek over concentraties naar regio, sector en marktpartijen. In de beleggingsvergadering worden deze risico s gemonitord. Daarnaast zijn er geen directe beleggingen in de bijdragende ondernemingen. Marktwaardering instrumenten Het pensioenfonds heeft als uitgangspunt dat de waarde van de beleggingen zoveel mogelijk wordt vastgesteld op basis van marktwaarde. Voor liquide categorieën zoals aandelen en obligaties kan deze marktwaarde op zeer frequente wijze worden vastgesteld. Stichting Pensioenfonds De Fracties

33 Risicoparagraaf Rendement Het fonds wordt bij het beheer van de pensioenverplichtingen en de financiering daarvan geconfronteerd met risico s. De belangrijkste doelstelling van het fonds is het nakomen van de pensioenverplichtingen. Voor het realiseren van deze doelstelling wordt gestreefd naar een toereikende solvabiliteit op basis van de marktwaarde van de pensioenverplichtingen. In deze paragraaf wordt ingegaan op het beleid van het pensioenfonds en de risico s die het pensioenfonds bij de uitvoering van zijn taken loopt. Voor de wijze waarop deze risico s zijn afgedekt en een kwantificering van deze risico s wordt verwezen naar de risicoparagraaf in de jaarrekening. Beleid en risicobeheer Het bestuur heeft zijn beleid verwoord in de ABTN. Algemene leidraad voor het uitvoeren van zijn beheer taken is risicomijdend operationeel management. Het bestuur beschikt over een aantal beleidsinstrumenten ten behoeve van het beheersen van deze risico s. Deze beleidsinstrumenten betreffen: ALM-beleid en duration matching; (beleids)dekkingsgraad; beleggingsbeleid; premiebeleid; toeslagbeleid; herverzekeringsbeleid; beleid ten aanzien van uitbesteding. De keuze en toepassing van beleidsinstrumenten vindt plaats na uitvoerige analyses ten aanzien van te verwachten ontwikkelingen van de verplichtingen en de financiële markten. De invloed van deze sturingsmiddelen op de financiële positie van het fonds wordt jaarlijks geëvalueerd. Bij deze evaluatie speelt zowel de huidige financiële positie, alsmede de financiële positie van het fonds in de toekomst, een rol. Het risicomodel van DNB kent voor een aantal risicocategorieën vastgestelde scenario s ( schokken ). De hoofdletter S, aangevuld met een nummer achter een aantal risicocategorieën vertegenwoordigt de code die DNB in het risicomodel voor de desbetreffende risicocategorie hanteert. Bij de berekening van het vereist eigen vermogen (buffers) past het pensioenfonds de standaardmethode toe op basis van de zogenaamde wortelformule (S1 t/m S6), aangevuld met een inschatting van het liquiditeitsrisico (S7), het concentratierisico (S8) en het verzekeringstechnisch risico (S10). Kwantitatieve en kwalitatieve toelichtingen van deze risico s zijn opgenomen in de risicoparagraaf in de jaarrekening. Het vereist vermogen wordt berekend op basis van zowel de feitelijke als de strategische beleggingsmix. Onder het FTK zijn de voorschriften voor de berekening van het vereist eigen vermogen aangescherpt en wordt getoetst op basis van het vereist eigen vermogen gebaseerd op de strategische verdeling. Financiële risico s Matchingsrisico Het matchingsrisico is het risico dat de looptijd en rentegevoeligheid tussen de beleggingen en de pensioenverplichtingen niet op elkaar zijn afgestemd. Wanneer een pensioenfonds aan zijn verplichtingen moet voldoen (pensioenen uitbetalen), dienen daarvoor op tijd de beschikbare middelen vrij te komen. Het strategisch beleggingsbeleid wordt door middel van een ALM-studie afgestemd op de verplichtingen van het pensioenfonds, inclusief het streven naar waardevastheid van ingegane pensioenen en premievrije pensioenaanspraken. Door het strategische beleggingsbeleid regelmatig te herijken aan de hand van een nieuwe ALM-studie, kan worden ingespeeld op wijzigingen in het risicoprofiel van de pensioenverplichtingen en in de risicoperceptie van het bestuur van het pensioenfonds. Stichting Pensioenfonds De Fracties

34 Solvabiliteitsrisico Het belangrijkste risico voor het fonds betreft het solvabiliteitsrisico, ofwel het risico dat het fonds niet beschikt over voldoende vermogen ter dekking van de pensioenverplichtingen. De solvabiliteit wordt gemeten zowel op basis van algemeen geldende normen als ook naar de specifieke normen welke door de toezichthouder worden opgelegd. Indien de solvabiliteit van het fonds zich negatief ontwikkelt, bestaat het risico dat er geen ruimte beschikbaar is voor eventuele toeslagverlening over de opgebouwde aanspraken en ingegane pensioenen. In het uiterste geval kan het noodzakelijk zijn dat het fonds verworven pensioenaanspraken en pensioenrechten moet verminderen. Het solvabiliteitsrisico bestaat uit de volgende risicocategorieën: Renterisico (S1) Risico zakelijke waarden (S2) Valutarisico (S3) Grondstoffenrisico (S4) Kredietrisico (S5) Verzekeringstechnisch risico (S6) Liquiditeitsrisico (S7) Concentratierisico (S8) Operationeel risico (S9) Actief beheer risico (S10) Renterisico (S1) Pensioenfondsen kennen doorgaans een langere looptijd voor hun verplichtingen dan voor hun bezittingen. Vanwege deze mismatch ondervindt een fonds renterisico. Onder die omstandigheden zullen de verplichtingen bij een rentedaling sterker toenemen in waarde dan de bezittingen. Het standaardmodel van DNB bevat voorgeschreven rentescenario s (verschuiving actuele rentetermijnstructuur via voorgeschreven rentefactoren) om het vereist eigen vermogen voor dit risico te bepalen. Risico zakelijke waarden (S2) De waarde van de aandelenportefeuille is onderhevig aan marktfluctuaties. Aangezien het fonds een deel (strategisch bedraagt dit 45%) van het vermogen belegt in aandelen, is er sprake van zakelijke waarden risico. Dit wordt door het fonds gelimiteerd door een bandbreedte voor aandelen. Valutarisico (S3) Valutarisico betreft het risico dat de waarde van de beleggingen in vreemde valuta verslechtert als gevolg van veranderingen van vreemde valutakoersen. De kans dat de wisselkoers van vreemde valuta verslechtert ten opzichte van de euro betekent een risico voor een pensioenfonds omdat verplichtingen veelal in euro luiden en bezittingen (deels) in vreemde valuta. Dit risico is van belang voor zowel directe posities in een valuta, als voor beleggingen die gewaardeerd zijn in een andere valuta. Het fonds beperkt het risico door valuta afdekking. Grondstoffenrisico (S4) Fondsen die beleggen in grondstoffen (commodities) lopen het risico dat de waarde van deze beleggingen daalt. Het fonds belegt niet in grondstoffen en loopt dit risico zodoende niet. Kredietrisico (S5) Bij het kredietrisico dient het effect van de kredietwaardigheid van de tegenpartij tot uitdrukking te komen. Het kredietrisico komt tot uitdrukking in de zogenaamde creditspread. De creditspread weerspiegelt de kans dat een uitkering vanwege mindere kredietwaardigheid van de tegenpartij niet plaats zal vinden. Des te twijfelachtiger de kredietwaardigheid van de tegenpartij, des te groter de kans op default (het niet in staat zijn om rente en/of aflossing te voldoen), en des te lager daardoor de actuele waarde van de beleggingen. In de bepaling van het kredietrisico wordt in het standaardmodel een stijging van de creditspread met 40% voorgeschreven. Stichting Pensioenfonds De Fracties

35 Verzekeringstechnisch risico (S6) Naast de financiële risico s staat het fonds bloot aan verzekeringstechnische risico s. Binnen het verzekeringstechnische risico worden in principe alleen risico s meegenomen die verband houden met sterfte. Het omvat de risico s als gevolg van afwijkingen ten opzichte van de verwachte sterfte en afwijkingen van de verwachte sterftetrend (langlevenrisico). De sterftetrend zelf dient te worden meegenomen bij de bepaling van de voorziening voor risico fonds. Liquiditeitsrisico (S7) Liquiditeitsrisico is het risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen, waardoor het fonds op korte termijn niet aan zijn verplichtingen kan voldoen. Waar de overige risicocomponenten vooral de langere termijn betreffen (solvabiliteit), gaat het hierbij om de kortere termijn. Dit risico kan worden beheerst door in het strategische en tactische beleggingsbeleid voldoende ruimte aan te houden voor de liquiditeitsposities. Concentratierisico (S8) Grote posten zijn aan te duiden als een vorm van concentratierisico. Om te bepalen welke posten hieronder vallen moeten per beleggingscategorie alle instrumenten met dezelfde debiteur worden gesommeerd. In het algemeen geldt dat concentratierisico kan optreden als een adequate spreiding van activa en passiva ontbreekt. Concentratierisico s kunnen optreden bij een concentratie van de portefeuille in regio s, economische sectoren of tegenpartijen. Een portefeuille van leningen die sterk sector gebonden is, kan door deze sectorconcentratie een verhoogd risico lopen. Indien aandelen in dezelfde sector worden aangehouden is sprake van een cumulatief concentratierisico. Operationeel risico (S9) Het operationeel risico is het risico op verlies als resultaat van inadequate of foutieve interne processen, mensen en systemen of als gevolg van externe gebeurtenissen. Operationele risico s hebben een negatieve impact op een goede uitvoering van de pensioenregeling. Voor deze operationele risico s geldt wel dat een verregaande reductie onevenredig veel inspanning en kosten met zich mee kan brengen. De operationele uitvoering voor wat betreft het pensioenbeheer geschiedt door Dion Pensioen Services B.V. Deze partij stelt jaarlijks een ISAE3402 type II-rapportage op. Door het overleggen van deze verklaring toont Dion Pensioen Services B.V. aan het pensioenfonds én aan de accountant van het pensioenfonds aan, dat de uitvoering in control is. Het overleggen van de ISAE3402 type II-rapportage komt tevens tegemoet aan de Beleidsregel Uitbesteding Pensioenfondsen waarin DNB heeft vastgesteld dat een pensioenfonds dat zijn administratie uitbesteedt aan een uitvoerder verantwoordelijk is en blijft voor een juiste administratie. Ook de vermogensbeheerder NN IP beschikt over een ISAE3402-type II rapportage. Actief beheer risico (S10) Het actief beheer risico heeft betrekking op de ruimte om bij de uitvoering van het beleggingsbeleid af te wijken van de strategisch nagestreefde portefeuille. Het risicoscenario voor actief beheer risico is vooralsnog alleen op het aandelenrisico (beursgenoteerde aandelen) van toepassing. De mate van actief beheer wordt bepaald aan de hand van de tracking error ten opzichte van de voor de (deel)portefeuille vastgelegde benchmark. De Nederlandsche Bank (DNB) biedt een methode als handreiking voor het maken deze inschatting. Het VEV voor actief beheer wordt bepaald als het maximale verlies door actief beheer dat met een waarschijnlijkheid van 2,5% zal optreden. Voor het fonds is dit van toepassing voor de belegging in Emerging Markets. Niet financiële risico s Sponsorrisico Het pensioenfonds heeft een directe economische en contractuele band met de werkgever als sponsor van het pensioenfonds. Deze afhankelijkheid vertaalt zich in risico s voor het pensioenfonds, de zogenaamde sponsorrisico s. Voorbeelden van sponsorrisico s zijn onder meer: faillissementsrisico, betalingsonmacht van de sponsor veroorzaakt door negatieve ontwikkelingen bij de sponsor, financieringsrisico, beëindiging van de relatie met de sponsor en belangenverstrengeling tussen het Stichting Pensioenfonds De Fracties

36 pensioenfonds en de sponsor. Dit risico wordt in zekere mate ondervangen door de kostenvoorziening die het fonds aanhoudt. Overigens schat het bestuur, gelet op de (financiële) situatie bij de sponsor, het sponsorrisico als laag in. Omgevingsrisico Hieronder worden risico s verstaan als gevolg van externe veranderingen. Gedacht kan worden aan veranderingen in de maatschappelijke wens om duurzaam te beleggen. Uitbestedingsrisico s Het bestuur heeft onder behoud van zijn verantwoordelijkheden een aantal werkzaamheden structureel uitbesteed. De uitbesteding van werkzaamheden aan een derde partij heeft tot gevolg dat het bestuur geen directe gezagsverhouding heeft met de personen die bij de derde partij feitelijk en dagelijks zijn belast met de uitvoering van die werkzaamheden. Het bestuur heeft voorts geen rechtstreeks zicht op en voert geen directe controle uit op administratieve processen, zoals uitbetaling van pensioenen, pensioenberekeningen e.d. Het bestuur erkent voorts dat aan de uitbesteding het risico is verbonden van discontinuïteit van de dienstverlening door Dion Pensioen Services B.V. Bij alle uitbestedingsactiviteiten conformeert het fonds zich volledig aan de regelgeving van DNB op het gebied van uitbesteding. Het fonds beschikt voor iedere extern uit te voeren activiteit over een uitbestedingsovereenkomst die voldoet aan het bij of krachtens artikel 34 van de Pensioenwet bepaalde. In voorkomende gevallen worden met de uitvoerende organisatie nadere afspraken omtrent procedures, processen, informatieverschaffing en te leveren diensten vastgelegd in een Service Level Agreement (SLA). In de SLA wordt de dienstverlening inzichtelijk gemaakt en wordt de kwaliteit van de dienstverlening vastgelegd. IT risico De informatietechnologie is een belangrijke risicocategorie voor pensioenfondsen. Omdat het merendeel van de fondsen de IT hebben uitbesteed, is dit risico tot een uitbestedingsrisico verworden. Dit geldt ook voor Stichting Pensioenfonds De Fracties. Integriteitsrisico DNB verstaat hieronder het risico dat de integriteit van het pensioenfonds dan wel het financiële stelsel wordt beïnvloed als gevolg van niet integere, onethische gedragingen van de organisatie, medewerkers dan wel van de leiding, een en ander in het kader van wet- en regelgeving en maatschappelijke en door het fonds opgestelde normen. Bij de beheersing van dit risico kan gedacht worden aan onder meer gedragscodes en procesmatige waarborgen. Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft een gedragscode en een compliance beleid. Beiden zijn een wettelijke verplichting en DNB ziet actief toe op naleving. Een regeling voor omgang met integriteitgevoelige functies komt relatief weinig voor. DNB toetst voorts nieuwe bestuursleden. Juridische risico s Een pensioenfonds loopt het risico in rechte aangesproken te worden, deze risico s zijn: fondsstukken voldoen niet aan de wettelijke bepalingen; fondsbestuurder kan in persoon in rechte worden aangesproken; niet in voldoende mate vorm geven aan consistent beleid, dit maakt het fonds kwetsbaar indien het hierop wordt aangesproken; het niet of onduidelijk communiceren naar partijen; aansprakelijkheid door het niet of niet goed uitvoeren door partijen die het fonds heeft ingehuurd. Ten einde dit risico te beperken kan het fonds maatregelen treffen. Met betrekking tot bovengenoemde risico s heeft het bestuur de volgende maatregelen genomen: 1. Het pensioenfonds heeft een uitvoeringsorganisatie en adviserend actuaris aangesteld. Laatstgenoemde toetst bij wetswijzigingen de fondsstukken en stelt waar nodig wijzigingen voor aan het bestuur. 2. Het fonds heeft een bestuurdersaansprakelijkheidsverzekering afgesloten. Stichting Pensioenfonds De Fracties

37 3. Het fonds ziet erop toe dat besluitvorming consistent en goed gedocumenteerd plaatsvindt. Deze documentatie zorgt ervoor dat ook derden de inhoud en werking van dit beleid kunnen volgen. 4. Het fonds werkt volgens een communicatieplan. Dit plan bewaakt de wettelijk verplichte communicatiemomenten. Naast deze vereisten heeft het fonds zelfstandige communicatiedoeleinden. 5. Met alle ingehuurde partijen zijn contractuele afspraken gemaakt. Partijen dienen regelmatig te rapporteren over het wel of niet voldoen aan de gemaakte afspraken. Daar waar mogelijk heeft het pensioenfonds activiteiten gescheiden ondergebracht, waardoor er een mechanisme ontstaat van controle van de ene door de andere partij. Jaarlijks vinden er controles plaats door actuaris en accountant op de uitvoering door het fonds. Materiële onvolkomenheden worden door hen gerapporteerd. In het algemeen draagt het bestuur er zorg voor dat zij voldoende kennis en kunde bezit om haar verantwoordelijkheid te kunnen dragen. De hierboven genoemde risico s zijn niet limitatief maar de juiste afdekking van deze genoemde risico s geven wel een indicatie over de juridische weerbaarheid van het pensioenfonds. Wormerveer, 13 juni 2017 Het Bestuur Origineel getekend door Mevr. E. van Dijk, voorzitter Dhr. J.H.M. van Ree, secretaris Dhr. H.M. Omvlee Dhr. H.D. Koning Dhr. V.M. Geerts Dhr. S. Dinkelaar Stichting Pensioenfonds De Fracties

38 Jaarrekening Stichting Pensioenfonds De Fracties

39 Balans per 31 december 2016 (na bestemming saldo; bedragen x 1.000) Activa Beleggingen voor risico pensioenfonds 1 Zakelijke waarden Vastrentende waarden Beleggingen voor risico deelnemers 2 Zakelijke waarden Vastrentende waarden Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Vorderingen en overlopende activa Liquide middelen Passiva Stichtingskapitaal en overige reserves Technische voorzieningen 7 Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Kortlopende schulden en overlopende passiva Stichting Pensioenfonds De Fracties

40 Staat van baten en lasten over 2016 (bedragen x 1.000) noot Baten Beleggingsopbrengsten Premiebijdragen van werkgevers en werknemers Saldo van overdracht van rechten Totaal baten Lasten Pensioenuitkeringen Pensioenuitvoeringskosten Wijziging pensioenverplichtingen: 7 - Wijziging rentetermijnstructuur Benodigde interest Benodigd voor pensioenopbouw Inkomende waardeoverdrachten Risicopremie langleven Toe- of afname wegens overlijden Toe- of afname wegens invalidering Wijziging overlevingsgrondslagen Vrijval excassokosten Uitgaande waardeoverdrachten Uitkeringen Vrijval door overlijden Risicopremie kortleven Correcties en overige mutaties Mutatie voorziening pensioenverplichting voor risico deelnemers Saldo herverzekering Onttrekking beleggingen voor risico deelnemers Overige baten en lasten Totaal lasten Saldo van baten en lasten Bestemming van baten en lasten Algemene reserve Stichting Pensioenfonds De Fracties

41 Kasstroomoverzicht over Pensioenactiviteiten Ontvangsten Premiebijdragen Uitkeringen uit herverzekering Overgenomen pensioenverplichtingen 1 10 Overige baten Uitgaven Uitgekeerde pensioenen Overgedragen pensioenverplichtingen -7 0 Premies herverzekering Pensioenuitvoeringskosten Overige lasten Beleggingsactiviteiten Ontvangsten Directe beleggingsopbrengsten Verkopen en aflossingen beleggingen Uitgaven Aankopen van beleggingen Kosten van vermogensbeheer Mutatie liquide middelen Saldo liquide middelen 1 januari Saldo liquide middelen 31 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

42 Toelichting behorende tot de jaarrekening Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling Algemeen Het doel van Stichting Pensioenfonds De Fracties, statutair gevestigd te Zaanstad, Hogeweg 1 te Wormerveer (hierna het fonds ) is het nu en in de toekomst verstrekken van uitkeringen aan gepensioneerden en nabestaanden ter zake van ouderdom en overlijden; tevens verstrekt het fonds uitkeringen aan arbeidsongeschikte deelnemers. Het fonds geeft invulling aan de uitvoering van de pensioenregeling van Loders Croklaan B.V. en IOI-Loders Croklaan Oils B.V. en is in het Handelsregister ingeschreven onder nummer Voor vergelijkingsdoeleinden is de presentatie van de vergelijkende cijfers op enkele plaatsten aangepast. Dit heeft geen effect gehad op de waarde van het vermogen of het resultaat van voorgaand boekjaar. Toepassing Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft bij de samenstelling van dit bestuursverslag de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving toegepast, overeenkomstig Titel 9 Boek 2 BW. Met de invoering van de Pensioenwet per 1 januari 2007 worden beleggingen en pensioenverplichtingen gewaardeerd tegen actuele waarde. Overige activa en passiva worden gewaardeerd tegen nominale waarde, tenzij anders vermeld. Baten en lasten worden toegerekend aan het boekjaar waarop deze betrekking hebben. Schattingen en veronderstellingen De opstelling van de jaarrekening in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW vereist dat het bestuur oordelen vormt en schattingen en veronderstellingen maakt die van invloed zijn op de toepassing van grondslagen en de gerapporteerde waarde van activa en verplichtingen, en van baten en lasten. De schattingen en hiermee verbonden veronderstellingen zijn gebaseerd op ervaringen uit het verleden en verschillende andere factoren die gegeven de omstandigheden als redelijk worden beschouwd. De uitkomsten hiervan vormen de basis voor het oordeel over de boekwaarde van activa en verplichtingen die niet op eenvoudige wijze uit andere bronnen blijkt. De daadwerkelijke uitkomsten kunnen afwijken van deze schattingen. Schattingswijzigingen Naar aanleiding van een evaluatie van de actuariële grondslagen in 2016 door de adviserend actuaris heeft het bestuur besloten een aantal actuariële grondslagen te wijzigen. Hierdoor zijn een aantal schattingswijzigingen herzien. Wijziging prognosetabel sterftetafel en ervaringssterfte Per ultimo 2016 zijn de actuariële grondslagen voor de berekening van de technische voorziening gewijzigd van Prognosetafel AG2014 in Prognosetafel AG2016. Daarnaast is de ervaringssterfte gewijzigd van Towers Watson 2010 naar een fondsspecifieke ervaringssterfte opgesteld door de adviserend actuaris. De ervaringssterfte is vastgesteld op basis van het inkomensniveau binnen het pensioenfonds. Het effect van deze wijzigingen is een verlaging van de voorziening met 2,4 miljoen. Opslag kostenvoorziening De opslag voor kostenvoorziening is verhoogd van 2% naar 3%. Het effect van deze wijziging is een verhoging van de voorziening met 1,3 miljoen. Partnerfrequenties De partnerfrequenties zijn veranderd van 100% voor alle leeftijden naar de geslachts- en leeftijdsafhankelijke tabel GBM/V De tabel geeft de kans dat een deelnemer een partner heeft op een specifieke leeftijd. Het effect van deze wijziging is een verlaging van de voorziening met 0,3 miljoen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

43 Leeftijdsverschil man -/- vrouw Het leeftijdsverschil man -/- vrouw was 3 jaar, maar is per ultimo 2016 gewijzigd in 2 jaar met een opslag op het latent partnerpensioen van 1,3%. Het effect van deze wijziging is een verlaging van de voorziening met 0,6 miljoen. Opslag voor wezenpensioen De opslag voor wezenpensioen is veranderd van 5% van het latente partnerpensioen van niet gepensioneerde deelnemers naar 0,2% van het latent partnerpensioen van alle deelnemers. Het effect van deze wijziging is een verlaging van de voorziening met 0,5 miljoen. Opname van een actief of een verplichting Een actief wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen naar het pensioenfonds zullen toevloeien en de waarde daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Verantwoording van baten en lasten Baten worden in de staat van baten en lasten opgenomen wanneer een vermeerdering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt wanneer een vermindering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Indien een transactie ertoe leidt dat nagenoeg alle of alle toekomstige economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico s met betrekking tot een actief of een verplichting aan een derde zijn overgedragen, wordt het actief of de verplichting niet langer in de balans opgenomen. Verder worden activa en verplichtingen niet meer in de balans opgenomen vanaf het tijdstip waarop niet meer wordt voldaan aan de voorwaarden van waarschijnlijkheid van de toekomstige economische voordelen en betrouwbaarheid van de bepaling van de waarde. Dit betekent dat transacties worden verwerkt op handelsdatum en niet op afwikkelingsdatum. Als gevolg hiervan kan sprake zijn van een post vorderingen of schulden uit hoofde van effectentransacties. Saldering van een actief en een verplichting Een financieel actief en een financiële verplichting worden gesaldeerd als nettobedrag in de balans opgenomen indien sprake is van een wettelijke of contractuele bevoegdheid om het actief en de verplichting gesaldeerd en gelijktijdig af te wikkelen en bovendien de intentie bestaat om de posten op deze wijze af te wikkelen. De met de gesaldeerd opgenomen financiële activa en financiële verplichtingen samenhangende rentebaten en rentelasten worden eveneens gesaldeerd opgenomen. Verwerking van waardeveranderingen van beleggingen Alle waardeveranderingen van beleggingen, inclusief valutakoersverschillen, worden als beleggingsopbrengsten in de staat van baten en lasten opgenomen. Vreemde valuta Activa en verplichtingen in vreemde valuta worden omgerekend naar Euro tegen de koers per balansdatum. Deze waardering is onderdeel van de waardering tegen reële waarde. Baten en lasten voortvloeiende uit transacties in vreemde valuta worden omgerekend tegen de koers per transactiedatum. Stichting Pensioenfonds De Fracties

44 Waardering Algemeen Beleggingen worden gewaardeerd op actuele waarde. Participaties in beleggingsinstellingen worden gerubriceerd en gewaardeerd volgens de grondslagen voor dat soort beleggingen. Aandelen, indirecte vastgoedbeleggingsfondsen en overige beleggingen De ter beurze genoteerde aandelen zijn gewaardeerd tegen de beurswaarde. Niet ter beurze genoteerde fondsen worden gewaardeerd tegen de actuele waarde, zijnde de intrinsieke waarde. Obligaties De beursgenoteerde obligaties worden gewaardeerd tegen de beurswaarde. De niet-beursgenoteerde fondsen worden gewaardeerd tegen hun actuele waarde, zijnde de intrinsieke waarde. Onroerende zaken Bij de onroerende zaken is de marktwaardebepaling niet gebaseerd op marktdata maar op aannames en schattingen die de prijs significant beïnvloeden. Derivaten Bij de derivaten is sprake van afgeleide marktwaardering: geen directe beursnotering maar andere uit de markt waarneembare data dan wel een prijs gebaseerd op een transactie in een niet actieve markt met niet-significante prijsaanpassing (gebaseerd op aannames en schattingen). Herverzekeringen Uitgaande herverzekeringspremies worden verantwoord in de periode waarop de herverzekering betrekking heeft. Vorderingen uit herverzekeringscontracten op risicobasis worden verantwoord op het moment dat de verzekerde gebeurtenis zich voordoet. Bij de waardering worden de herverzekerde uitkeringen contant gemaakt tegen de rentetermijnstructuur, onder toepassing van de actuariële grondslagen van het pensioenfonds. Vorderingen uit herverzekeringscontracten die classificeren als garantiecontracten worden gelijkgesteld aan de hiertegenover staande voorziening voor pensioenverplichtingen. Vorderingen uit hoofde van winstdelingsregelingen in herverzekeringscontracten worden verantwoord op het moment van toekenning door de herverzekeraar. Vorderingen en overlopende activa Vorderingen en overlopende activa worden bij eerste verwerking gewaardeerd op reële waarde. Na eerste verwerking, worden vorderingen gewaardeerd op geamortiseerde kostprijs (gelijk aan de nominale waarde indien geen sprake is van transactiekosten) onder aftrek van eventuele bijzondere waardeverminderingen, indien sprake is van oninbaarheid. Stichtingskapitaal en reserves Het stichtingskapitaal en reserves worden bepaald door het bedrag dat resteert nadat alle actiefposten en posten van het vreemd vermogen, inclusief de voorziening pensioenverplichtingen voor risico van het pensioenfonds en overige technische voorzieningen, volgens de van toepassing zijnde waarderingsgrondslagen in de balans zijn opgenomen. De algemene reserve is de aanwezige reserve, welke bedoeld is om zoveel mogelijk de risico s met betrekking tot de waardedaling van de effectenportefeuilles en andere risico's (zoals verzekeringstechnische risico's) op te vangen. Het saldo van baten en lasten wordt toegevoegd aan de Algemene reserves. Stichting Pensioenfonds De Fracties

45 Technische voorziening De voorziening voor pensioenverplichtingen wordt gewaardeerd op actuele waarde (marktwaarde). De actuele waarde wordt bepaald op basis van de contante waarde van de beste inschatting van toekomstige kasstromen die samenhangen met de op balansdatum onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen. Onvoorwaardelijke pensioenverplichtingen zijn de opgebouwde nominale aanspraken en de onvoorwaardelijke (toezeggingen tot) toeslagen. Voor arbeidsongeschikte deelnemers is de voorziening pensioenverplichtingen gesteld op de contante waarde van de volledige te bereiken aanspraken. De voorziening is gebaseerd op de volgende actuariële grondslagen: Interest Rentetermijnstructuur per 31 december 2016 zoals gepubliceerd door DNB (inclusief UFR) Overlevingstafel Prognosetafel AG2016, startjaar 2017 Aanpassingen op overlevingstafels Leeftijdsafhankelijke correctiefactoren op de sterftekansen, op basis van fondsspecifieke ervaringssterfte op basis van het inkomen Kostenopslag in technische voorziening 3% voor excassokosten Partnersysteem Tot de pensioendatum worden de partnerfrequenties GBM/V gehanteerd. Op de pensioendatum is de partnerfrequentie 100%. Na de pensioendatum wordt het bepaalde partnersysteem gehanteerd. Leeftijdsverschil man-vrouw 2 jaar en een opslag op het latent partnerpensioen van 1,3% Vaststelling leeftijd De leeftijd wordt in maanden nauwkeurig vastgesteld. Opslag voor wezenpensioen 0,2% van het latent partnerpensioen Uitkeringen De uitkeringen zijn continu betaalbaar verondersteld. Arbeidsongeschiktheid Bij (gedeeltelijke) arbeidsongeschiktheid wordt (gedeeltelijke) vrijstelling van premiebetaling verleend. Bij de vaststelling van de technische voorziening wordt hiermee rekening gehouden door middel van een schadereserve voor arbeidsongeschikte deelnemers met premievrije pensioenopbouw. Deze schadereserve betreft de contante waarde van de nog op te bouwen pensioenaanspraken waarvoor vrijstelling van premie is verleend. Er wordt geen rekening gehouden met revalidatiekansen. Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers De waardering van de voorziening voor risico deelnemers wordt bepaald door de waardering van de tegenover deze voorzieningen aangehouden beleggingen. Overige schulden en overlopende passiva Overige schulden en overlopende passiva worden bij eerste verwerking gewaardeerd op reële waarde. Na eerste verwerking worden schulden gewaardeerd op geamortiseerde kostprijs (gelijk aan de nominale waarde indien geen sprake is van transactiekosten). Stichting Pensioenfonds De Fracties

46 Dekkingsgraad De (nominale) dekkingsgraad van het fonds wordt berekend door op balansdatum het balanstotaal minus de kortlopende schulden te delen op de technische voorzieningen zoals opgenomen in de balans. Bij het berekenen van de reële dekkingsgraad van het fonds wordt ten behoeve van deze berekening de voorziening pensioenverplichtingen herrekend, rekening houdend met de verwachte loon- en prijsinflatie. De beleidsdekkingsgraad van een pensioenfonds is de gemiddelde dekkingsgraad van de 12 maanden voorafgaand aan het moment van vaststelling. Resultaatbepaling Algemeen De lasten en baten worden zoveel mogelijk toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Directe beleggingsopbrengsten Onder directe beleggingsopbrengsten wordt bij vastrentende waarden verstaan de rente-opbrengst verminderd met de kosten; bij de zakelijke waarden wordt hieronder verstaan het bruto-dividend, voor aftrek van dividendbelasting, verminderd met de kosten. De intresten van overige activa en passiva worden opgenomen op basis van nominale bedragen. Indirecte beleggingsopbrengsten Onder de indirecte beleggingsopbrengsten worden de volgende resultaten opgenomen: gerealiseerde koersverschillen bij verkopen van aandelen en obligaties; gerealiseerde koersverschillen bij (af )lossingen van obligaties; valutaverschillen met betrekking tot obligaties en bankrekeningen in buitenlandse valuta en valutatermijntransacties; niet-gerealiseerde koersverschillen inzake aandelen en obligaties. Premiebijdragen (van werkgever en werknemers) Premiebijdragen zijn aan de periode toegerekend waarop zij betrekking hebben. Op basis van extrapolatie vindt een schatting plaats voor zover de van werkgevers te ontvangen informatie niet is verkregen. De daarin begrepen dekking voor incassokosten wordt bij het actuariële resultaat op kosten verantwoord. Premiebijdragen risico deelnemers Dit betreft ontvangen (vrijwillige spaar)bijdragen van deelnemers in het kader van de beschikbarepremieregeling. Premies zijn toegerekend aan de periode waarop ze betrekking hebben. Bestemming van het saldo Het saldo van baten en lasten wordt toegevoegd aan de algemene reserve. Kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is volgens de directe methode opgesteld. Onder geldmiddelen wordt conform de definitie in RJ 360 verstaan alle liquide middelen. Alle ontvangsten en uitgaven worden hierbij als zodanig gepresenteerd. Onderscheid wordt gemaakt tussen kasstromen uit pensioenactiviteiten en beleggingsactiviteiten. Financiële risico s De activiteiten van Stichting Pensioenfonds De Fracties brengen financiële risico s van verscheidene aard met zich mee. Deze risico s vertonen in het algemeen een samenhang met de post pensioenverplichtingen voor eigen rekening. De toereikendheid van de dekking van de pensioenverplichtingen is afhankelijk van de mate waarin de werkelijke ontwikkelingen van het verzekerdenbestand aansluiten op de uitgangspunten die de basis vormen van de actuariële bepaling van deze post. De bij de bepaling van de voorziening pensioenverplichtingen gekozen prudente uitgangspunten zijn weergegeven in de toelichting bij deze post. De resultaten worden in de toelichting op de balans en de staat van baten en lasten verder uitgewerkt. De actuaris toetst op basis van statistische methoden Stichting Pensioenfonds De Fracties

47 op de uitgangspunten en de voorziening op toereikendheid. De verklaring van de actuaris is toegevoegd onder de overige gegevens. Bewaking van risico s Stichting Pensioenfonds De Fracties heeft het vermogensbeheer uitbesteed aan NN Investment Partners. Met deze partij is een vermogensbeheerovereenkomst gesloten, waarin de beleggingsrestricties zijn uitgewerkt. Deze beleggingsrestricties zijn een gedetailleerde en concrete uitwerking van de verder in deze paragraaf genoemde restricties. De vermogensbeheerder bewaakt middels haar risicomanagementsysteem de beleggingsportefeuille zodat deze steeds voldoet aan bedoelde restricties. Het bestuur van de Stichting toetst op basis van de rapportages van de vermogensbeheerder of voldaan wordt aan de overeengekomen beleggingsrestricties. Het bestuur bewaakt tevens het voldoen aan wet- en regelgeving. De beleggingsrisico s bestaan voornamelijk uit koersrisico, renterisico, kredietrisico en valutarisico. Het door het bestuur van de stichting gevoerde beleid ten aanzien van deze risico s wordt hierna verder uiteengezet. Koersrisico De waarde van de beleggingen fluctueert met de koerswijzingen van de effecten waarin wordt belegd. Dit risico neemt toe bij een beperking van de spreiding van effecten in de portefeuille. De risico s kunnen verder toenemen wanneer gebruik gemaakt wordt van geschreven optieposities, indien belegd wordt met geleend geld of indien waardepapieren worden verkocht die het fonds niet bezit (short selling). Het beleggingsbeleid van de stichting sluit het beleggen met geleend geld in principe uit evenals het verkopen van waardepapieren die de stichting niet bezit. Evenmin staat het beleggingsbeleid het schrijven van opties toe, tenzij het call opties betreft en deze gedekt worden door onderliggende activa. De samenstelling van de beleggingen is weergegeven in de toelichting op de balans. Renterisico De waarde van de beleggingen in vastrentende waarden kan fluctueren als gevolg van de verandering in marktrentes. In dit verband wordt de duration van de portefeuille gestuurd. Kredietrisico Dit risico wordt ook wel aangeduid als debiteurenrisico. De waarde van beleggingen in vastrentende waarden wordt onder meer beïnvloed door de ontwikkeling van de kredietwaardigheid van de effecten uitgevende instellingen. Met name de door beleggers gemaakte inschatting van de waarschijnlijkheid van het tijdig voldoen van rente- en aflossingsverplichtingen door de debiteur is hierbij bepalend. Ter beperking van het kredietrisico gelden binnen het fonds restricties voor de samenstelling van de vastrentende portefeuilles met beperking tot geografische spreiding, verdeling over verschillende debiteurencategorieën, de minimale kwaliteit van de debiteur ( rating ) en voor de omvang van de beleggingen per debiteur. Operationele risico s Het bestuur ontvangt over de uitbesteding van het vermogensbeheer en de deelnemersadministratie een ISAE-3402 type II verklaring en analyseert deze rapportage op basis van het normenkader dat het bestuur voor deze uitbestedingen heeft opgesteld. Bij afwijkingen bespreekt het bestuur dit met de uitvoerder en stelt dan met de uitvoerder een verbeteringsplan op. Valutarisico De waarde van beleggingen in aandelen en vastrentende waarden wordt beïnvloed door de ontwikkelingen van de valutakoersen waarin de betreffende beleggingen luiden. Valuta risico s worden gedeeltelijk afgedekt. Stichting Pensioenfonds De Fracties

48 Toelichting op de balans per 31 december (in duizenden euro) Activa [1] Beleggingen voor risico pensioenfonds Verloop Aandelen beleggingsfondsen Vastrentende beleggingsfondsen Totaal Stand per 1 januari Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Samenstelling per Stand ultimo 2016 Liquide middelen Toepassen Look Through 1 Stand ultimo 2016 conform risicoparagraaf Aandelen Obligaties en andere vastrentende waarden Liquiditeiten Derivaten Totaal beleggingen voor risico pensioenfonds Samenstelling per Stand ultimo 2015 Liquide middelen Toepassen Look Through 1 Stand ultimo 2015 conform risicoparagraaf Aandelen Obligaties en andere vastrentende waarden Liquiditeiten Derivaten Totaal beleggingen voor risico pensioenfonds ) Toepassing van de look-through - regel (doorkijk) houdt in dat de beleggingsrisico s van pensioenfondsen zover mogelijk uitgesplitst dienen te worden naar onderliggende risico s. Op deze manier wordt een zo zuiver mogelijk beeld verkregen van de beleggingsrisico s. Stichting Pensioenfonds De Fracties

49 Methodiek bepaling marktwaarde Level 1: Directe marktwaardering: beursnotering in een actieve markt (waarop geen prijsaanpassingen worden uitgevoerd). Level 2: Afgeleide marktwaardering: geen directe beursnotering maar andere uit de markt waarneembare data dan wel een prijs gebaseerd op een transactie in een niet actieve markt met niet-significante prijsaanpassing (gebaseerd op aannames en schattingen). Level 3: Modellen en technieken: marktwaardebepaling niet gebaseerd op marktdata, maar gebaseerd op aannames en schattingen die de prijs significant beïnvloeden. Op basis van deze indeling kan de beleggingsportefeuille als volgt worden samengevat: Samenstelling per Stand Level 1 Level 2 Level 3 ultimo 2016 Zakelijke waarden Aandelen beleggingsfondsen Vastrentende waarden Obligaties en andere vastrentende waarden Liquiditeiten Derivaten Totaal belegd vermogen Samenstelling per Stand Level 1 Level 2 Level 3 ultimo 2015 Zakelijke waarden Aandelen beleggingsfondsen Vastrentende waarden 0 Obligaties en andere vastrentende waarden Liquiditeiten Derivaten Totaal belegd vermogen [2] Beleggingen voor risico deelnemers Verloop 2016 Aandelen beleggingsfondsen Vastrentende beleggingsfondsen Totaal Stand per 1 januari Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Aankopen/verstrekkingen Verkopen/aflossingen Gerealiseerde koersverschillen Niet gerealiseerde koersverschillen Stand per 31 december Dit betreft de tegoeden van deelnemers aan de aanvullende pensioenspaarregeling Mijn Pensioen op individuele beleggingsrekeningen bij de ING Bank. Tegenover deze beleggingen zijn gelijkluidende schuldposities opgenomen. Stichting Pensioenfonds De Fracties

50 [3] Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Stand per 1 januari Mutatie verslagjaar 32-2 Stand per 31 december [4] Vorderingen en overlopende activa Vorderingen op aangesloten ondernemingen Vordering op herverzekeraar uit hoofde van herverzekerde premies Vooruitbetaalde posten Alle vorderingen en overlopende activa hebben een looptijd van korter dan één jaar. [5] Liquide middelen ING Bank N.V Depotbanken Onder de liquide middelen worden de tegoeden op bankrekeningen opgenomen die onmiddellijk opeisbaar zijn. Bij ING Bank N.V. heeft het fonds een kredietfaciliteit van Passiva [6] Stichtingskapitaal en reserves Algemene reserve Stand per 1 januari Saldobestemming boekjaar Stand per 31 december Het minimaal vereist eigen vermogen bedraagt 104,2% 104,2% Het vereist eigen vermogen bedraagt 120,2% 122,6% De dekkingsgraad is 100,7% 100,0% De beleidsdekkingsgraad is 93,9% 100,2% De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds is 93,7% 100,2% De dekkingsgraad is vastgesteld als het totaal vermogen gedeeld door het totaal technische voorzieningen. De beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds is berekend als de beleidsdekkingsgraad, echter zonder rekening te houden met de beleggingen en voorzieningen risico deelnemers. Stichting Pensioenfonds De Fracties

51 [7] Technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds Stand per 1 januari Wijziging rentetermijnstructuur Benodigde interest Benodigd voor pensioenopbouw Inkomende waardeoverdrachten Risicopremie langleven Door overlijden ingegaan partnerpensioen Toe- of afname wegens overlijden Toe- of afname wegens invalidering Wijziging actuariële grondslagen Vrijval excassokosten Uitgaande waardeoverdrachten Uitkeringen Risicopremie kortleven Correcties en overige mutaties Stand per 31 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

52 Actuariële analyse over 2016 (bedragen x 1.000) Financiële stromen Mutatie VPV voor risico fonds Totaal 2016 Saldo beleggingsopbrengsten Wijziging rentetermijnstructuur Interest Directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten Kosten vermogensbeheer Saldo premies Ontvangen premies Dekking voor directe kosten in premies Actuarieel benodigde premie Risicokoopsom overlijden Saldo waardeoverdrachten Inkomende waardeoverdrachten Uitgaande waardeoverdrachten Saldo kosten In premie begrepen opslag voor dekking directe kosten Vrijval voor kosten uit voorziening Kosten eigen beheer Saldo uitkeringen Uitkeringen Afkopen Saldo kanssystemen Sterfte Overlijdensrisico s Arbeidsongeschiktheid Saldo toeslagverlening Mutatie Andere oorzaken Correctie beginstand Wijziging grondslagen Overige mutaties en correcties Resultaat Stichting Pensioenfonds De Fracties

53 De drie belangrijkste oorzaken zijn het saldo beleggingsopbrengsten, saldo premies en de wijziging van de grondslagen. Onderstaand staan deze drie posten toegelicht. Saldo beleggingsopbrengsten Het saldo beleggingsopbrengsten bestaat enerzijds uit het behaalde resultaat als gevolg van wijzigingen in de rentetermijnstructuur en anderzijds uit de vergelijking tussen het behaalde beleggingsrendement en de toevoeging voor interest aan de technische voorziening: de rentetermijnstructuur is in boekjaar 2016 gedaald. Door de daling van de rente is de technische voorziening gestegen met ; hier staat tegenover dat er in boekjaar 2016 positieve (direct en indirecte) beleggingsopbrengsten van zijn behaald (waaronder circa als gevolg van renteafdekking); de vermogensbeheerkosten bedroegen 177 in 2016; in 2016 was de eerstejaars rente negatief. Door een negatieve rente bedroeg de toevoeging voor interest aan de technische voorziening 75 (negatief); tezamen levert dit een negatief resultaat van op het saldo beleggingsopbrengsten. Saldo premies Over boekjaar 2016 is de ontvangen doorsneepremie hoger dan de actuarieel benodigde premie. Om die reden ontstaat een positief resultaat op het saldo premies. De doorsneepremie is weliswaar hoger dan de actuarieel benodigde premie, maar lager dan de zuiver kostendekkende premie. Dit komt omdat de zuiver kostendekkende premie bestaat uit enerzijds de actuarieel benodigde premie en anderzijds een solvabiliteitsopslag over deze actuarieel benodigde premie. Wijziging grondslagen In 2016 heeft een evaluatie van de actuariële grondslagen plaatsgevonden. Naar aanleiding hiervan heeft het bestuur besloten verschillende actuariële grondslagen te wijzigen. De voorziening is hierdoor met afgenomen. Onderstaand is per onderdeel de wijziging van de voorziening weergegeven: Overlevingstafel: Ervaringssterfte: -/ Partnerfrequenties: -/- 314 Leeftijdsverschil man -/- vrouw: -/- 622 Opslag voor wezenpensioen in de voorziening: -/- 472 Kostenvoorziening: Per saldo afname voorziening Herverzekeringsdeel technische voorziening Stand per 1 januari Mutatie verslagjaar 32-2 Stand per 31 december Totaal technische voorzieningen De voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds is als volgt opgebouwd: - Actieve en arbeidsongeschikte deelnemers Premievrije deelnemers Pensioengerechtigden Stand per 31 december Stichting Pensioenfonds De Fracties

54 [8] Voorziening pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Stand per 1 januari Stortingen Onttrekkingen ten behoeve van waardeoverdracht Direct rendement Indirect rendement -1 2 Stand per 31 december [9] Kortlopende schulden en overlopende passiva Belastingen en sociale premies 0 13 Schulden inzake kosten van vermogensbeheer Pensioenpremies 24 0 Schulden inzake pensioenuitvoeringskosten Stand per 31 december Alle kortlopende schulden en overlopende passiva hebben een looptijd van korter dan één jaar. Gebeurtenissen na balansdatum Er hebben zich geen belangrijke gebeurtenissen na balansdatum voorgedaan. Stichting Pensioenfonds De Fracties

55 Toelichting op de staat van baten en lasten (bedragen x 1.000) Personeel Gedurende het boekjaar 2016 had Stichting Pensioenfonds De Fracties geen personeelsleden in dienst (2015: 0). [10] Beleggingsopbrengsten Beleggingsopbrengsten voor risico pensioenfonds Directe beleggingsopbrengsten Zakelijke waarden Vastrentende waarden Interest -5-3 Interest waardeoverdrachten 0 4 Totaal directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten Gerealiseerde resultaten Zakelijke waarden Vastrentende waarden Ongerealiseerde resultaten Zakelijke waarden Vastrentende waarden Totaal indirecte beleggingsopbrengsten Kosten van vermogensbeheer Beheerloon Subtotaal beleggingsopbrengsten voor risico pensioenfonds Beleggingsopbrengsten voor risico deelnemers Directe beleggingsopbrengsten Zakelijke waarden -1 2 Vastrentende waarden Indirecte beleggingsopbrengsten 0 0 Ongerealiseerde resultaten 0 0 Zakelijke waarden Vastrentende waarden Subtotaal beleggingsopbrengsten voor risico deelnemers Totaal beleggingsopbrengsten Stichting Pensioenfonds De Fracties

56 [11] Premiebijdragen Premiebijdragen van werkgevers en werknemers Pensioenpremies werkgevers Bijdrage PVF-regeling De premiebijdragen bedraagt een doorsnee premie van 26,5% (2015: 26,5%) van de salarissom. De aan het boekjaar toe te rekenen feitelijke premie is als bate verantwoord. Premiebijdragen voor risico deelnemers Premies DC regeling Zuiver kostendekkende premie Gedempte kostendekkende premie n.v.t. Feitelijke premie In 2015 heeft het fonds geen gebruik gemaakt van de mogelijkheid om de kostendekkende premie te dempen. De ontvangen premie diende minimaal gelijk te zijn aan de zuiver kostendekkende premie. Met ingang van 2016 maakt het fonds gebruik van de mogelijkheid van demping van de kostendekkende premie. De zuiver kostendekkende premie is als volgt samengesteld: Actuarieel benodigd Beschikbare premieregeling Opslag in stand houden vereist vermogen Opslag voor uitvoeringskosten De ontvangen premie in het boekjaar 2016 is hoger dan de gedempte kostendekkende premie. De opslag voor in stand houden vereist eigen vermogen is gestegen door de gedaalde dekkingsgraad bij het vaststellen van de premie. De opslag voor uitvoeringskosten van 1,5% van de pensioengevende salarissom was niet voldoende om in 2016 de uitvoeringskosten (onder aftrek van de vrijval van de voorziening als gevolg van het doen van uitkeringen) te dekken. Er is 41 meer aan kosten gemaakt dan beschikbaar was uit de voorziening en de premie. Dit verlies op kosten is meegenomen in de ex-post vaststelling van de (gedempte) kostendekkende premie. [12] Saldo van overdrachten van rechten Overgenomen pensioenverplichtingen Overgedragen pensioenverplichtingen Stichting Pensioenfonds De Fracties

57 [13] Pensioenuitkeringen Pensioenen Ouderdomspensioen Partnerpensioen Invaliditeitspensioen Andere uitkeringen Afkoopsommen 3 3 ANW-hiaat uitkering Totaal pensioenuitkeringen [14] Pensioenuitvoeringskosten Administratie Secretariële ondersteuning bestuur Accountant onderzoek van jaarverslag en jaarstaten Actuaris Advieskosten 15 7 Contributies en bijdragen Communicatiekosten 9 13 Overige kosten Onder kosten secretariële ondersteuning 2016 zijn tevens de kosten over het vierde kwartaal 2015 begrepen waardoor deze hoger zijn dan in [15] Saldo herverzekering Premies herverzekering Resultaat AO-aanspraken herverzekering Uitkeringen uit herverzekering Mutatie voorziening herverzekering [16] Onttrekking beleggingen voor risico deelnemers Onttrekkingen t.b.v. waardeoverdracht [17] Overige baten en lasten Vrijval DC kapitalen in verband met overlijden Stichting Pensioenfonds De Fracties

58 Actuariële analyse van het saldo van baten en lasten Wijziging rentetermijnstructuur Beleggingsopbrengsten Premies Waardeoverdrachten 1 94 Kosten Uitkeringen 3-24 Kanssystemen Mutaties 0-44 Wijziging actuariële grondslagen Overige oorzaken Een uitgebreide toelichting is opgenomen op pagina 52. Stichting Pensioenfonds De Fracties

59 Risicoparagraaf (bedragen in duizenden euro) In de risicoparagraaf binnen het bestuursverslag is het beleid rond risicobeheersing uiteengezet. Hierna worden een aantal specifieke risico s nader toegelicht en gekwantificeerd. Conform de berekeningen van het vereist eigen vermogen in het Actuarieel Rapport is de risicoparagraaf gebaseerd op basis van het doorkijkbeginsel (look through-principe) en wordt er rekening gehouden met recente ontwikkelingen zoals het gebruik van de meest recente UFR en de aangepaste definitie van de (beleids)dekkingsgraad en vereiste dekkingsgraad. Laatstgenoemde impliceert dat bij de berekening van de (beleids)dekkingsgraad en vereiste dekkingsgraad vanaf het jaarwerk van 2015 rekening gehouden dient te worden met het totale vermogen en de totale technische voorziening. In de risicoparagraaf worden de afzonderlijke risico s van het vereist eigen vermogen gerelateerd aan de voorziening voor risico fonds. De impact van de aangepaste berekeningsmethodiek wordt afzonderlijk getoond. Onder het nieuwe FTK zijn de voorschriften voor de berekening van het vereist eigen vermogen aangescherpt en wordt getoetst op basis van het vereist eigen vermogen gebaseerd op de strategische verdeling. De impact van de afzonderlijke risico s wordt tevens getoond voor het feitelijk vereist eigen vermogen omdat de vereiste dekkingsgraad op basis van de feitelijke verdeling in het nieuwe FTK onder andere een belangrijke rol speelt bij de korte termijn risicohouding van het fonds. Solvabiliteitsrisico Het belangrijkste financieel risico voor het Pensioenfonds is het niet kunnen nakomen van de pensioentoezeggingen. Een belangrijke maatstaf hiervoor is het aanwezig eigen vermogen. Wettelijk is een gestandaardiseerde methode (standaardmodel) vastgelegd om te kunnen toetsen of het aanwezig eigen vermogen voldoende is om een aantal specifieke financiële risico s op te kunnen vangen en daarmee of aan de pensioentoezeggingen kan worden voldaan. De berekeningen van het vereist eigen vermogen zijn onder meer van belang voor de premiestelling, herstelplan en haalbaarheidstoets van het fonds. De beleidsdekkingsgraad van het Pensioenfonds is per 31 december 2016 lager dan de vereiste dekkingsgraad op basis van de strategische verdeling volgens het standaardmodel, waardoor het pensioenfonds in een situatie van een vermogenstekort verkeert. Dit was ultimo 2015 ook het geval. Jaarlijks vindt toetsing plaats aan de hand van dit standaardmodel. De verschillende standaard risicofactoren hierin worden benoemd onder de noemer S1 tot en met S6 en de S10. De S10 betreft het actief beheer risico en is onder het nieuwe FTK in het standaardmodel van DNB geplaatst. Naast de standaard risicocomponenten (S-componenten) is in de bepaling van het vereist eigen vermogen ook rekening gehouden met de volgende additionele risicocomponenten: leverage risico, liquiditeitenrisico (voornoemde risico s worden verwerkt binnen de berekeningen van de S2 middels een extra verzwaring van de buffer) en concentratierisico S8. Hierna zijn de uitkomsten weergegeven voor de verschillende risicocategorieën op basis van de strategische beleggingsmix ultimo 2016 van 120,2% en de strategische mix ultimo Zoals eerder vermeld worden de afzonderlijke risico s uitgedrukt ten opzichte van de voorziening voor risico fonds. Zodoende kunnen de afzonderlijke risico s van 2016 vergeleken worden met de risico s van Stichting Pensioenfonds De Fracties

60 % % Renterisico (S1) , ,7 Zakelijke waarden risico (S2) , ,2 Valutarisico (S3) , ,2 Grondstoffenrisico (S4) 0 0,0 0 0,0 Kredietrisico (S5) , ,6 Verzekeringstechnisch risico (S6) , ,7 Concentratierisico (S8) 0 0,0 0 0,0 Actief beheer risico (S10) 484 0, ,4 Diversificatie-effect , ,1 Vereist eigen vermogen , ,7 Aanwezige dekkingsgraad 100,7 100,0 Beleidsdekkingsgraad 93,9 100,2 Beleidsdekkingsgraad risico pensioenfonds 93,7 100,2 Minimaal vereiste dekkingsgraad 104,2 104,2 Vereiste dekkingsgraad (strategisch) 120,2 122,6 Vereiste dekkingsgraad (feitelijk) 120,5 122,1 De beleidsdekkingsgraad wordt berekend als de 12-maands voortschrijdend gemiddelde dekkingsgraad. In de berekening van de beleidsdekkingsgraad is rekening gehouden met de aangepaste definitie van de becijfering van de dekkingsgraad. Zoals aangegeven dient de dekkingsgraad becijferd te worden door rekening te houden met het totale vermogen en de totale technische voorziening. De beleidsdekkingsgraad is in 2016 met 6,3%-punt afgenomen tot 93,9%. De gevoeligheid voor wijzigingen op aandelen markten (exclusief beleggingen voor rekening en risico deelnemers) voor een aandelen schok van 25% is als volgt: VPV in EUR aanwezig vermogen EUR UFR dekkingsgraad Huidig ,8% Aandelen -25% ,9% Aandelen +25% ,6% De gevoeligheid voor rente ontwikkelingen is als volgt: VPV in EUR aanwezig vermogen EUR UFR dekkingsgraad Huidig ,8% Rente -1% ,8% Rente +1% ,0% Renterisico (S1) Het Pensioenfonds kent een langere looptijd voor pensioenverplichtingen dan voor de looptijd van de beleggingen. Het renterisico wordt veroorzaakt, doordat de rentegevoeligheid van de verplichtingen afwijkt van de rentegevoeligheid van de beleggingen. De daling van de rentestanden die worden gehanteerd bij de berekeningen van de Voorziening pensioenverplichtingen eind 2016 ten opzichte van eind 2015 leidt tot een stijging van de Voorziening pensioenverplichtingen (in 2016: 11,632 miljoen). De beleggingen, gewaardeerd tegen marktwaarde, zijn in meer of mindere mate gerelateerd aan ontwikkelingen van de rentestanden. Door de periodieke afstemming van beide ontwikkelingen wordt de dekkingsgraad nauwgezet gemonitord. Deze rentegevoeligheid is één van de factoren bij de bepaling van de (strategische) asset allocatie en de duratie van de portefeuilles. Stichting Pensioenfonds De Fracties

61 Het pensioenfonds dekt strategisch 35% van het renterisico van de pensioenverplichtingen af door de looptijd van de beleggingen op die van de verplichtingen af te stemmen. De feitelijke hedgecoëfficient bedroeg in december ,4%. Duration vastrentende waarden (inclusief derivaten 13,6 (2015: 17,0), duration (modified) verplichtingen 23 (2015: 23). Dynamische renteafdekking Het fonds voert een dynamische renteafdekkingsbeleid. Naar mate de 20 jaarsrente stijgt en de UFRdekkingsgraad toeneemt, wordt de rente afdekking verhoogd. De aanpassing van de renteafdekking is afhankelijk gesteld van de rentestand en de nominale dekkingsgraad volgens onderstaande tabel: Dynamische rentestaffel Conditie 20-jaars rente Conditie actuele UFR dekkingsgraad Rente-afdekking >4,50% 130% 75% 3,50% 4,50% 123% 65% 2,50% 3,50% 117% 55% 1,50% 2,50% 111% 45% 1,00% 1,50% 105% 35% 0,50% 1,00% 100% 35% 0,00% 0,50% 95% 35% De renteafdekking in de staffel is conform het huidige beleid gedefinieerd als de renteafdekking op basis van de 20-jaars swaprente (zonder UFR). Rondom de bovenstaande normen voor de renteafdekking geldt eveneens een bandbreedte van +/-5%. Deze staffel zal overigens niet blind worden gevolgd. Deze renteniveaus en dekkingsgraden dienen te worden gezien als triggers om de discussie over de strategische renteafdekking te voeren. De gevoeligheid voor rente ontwikkelingen is weergegeven in de vorige paragraaf. Hoogte buffer De buffer voor het feitelijk renterisico bedraagt en voor het strategisch renterisico Het strategisch renterisico is hoger doordat de strategische renteafdekking 35% bedraagt en de feitelijke renteafdekking 37,4%. Beiden worden berekend op basis van de zuivere rente. Zakelijke waarden risico (S2) Mogelijke waardedalingen van beleggingen voor het vastgoed en de aandelen zijn in het hiervoor genoemde standaardmodel begrepen. Hiervoor wordt een gedifferentieerde berekening naar categorieën van markten en beleggingen uitgevoerd. Ter zake van het zakelijke waarden risico worden risico-inschattingen aan de hand van de in de markt gebruikelijke risicoparameters gemaakt. In het beleggingsbeleid wordt met dergelijke risico s rekening gehouden door onder meer een toepassing van voldoende spreiding in de beleggingsportefeuille naar categorieën, markten en dergelijke. De volatiliteit van de marktwaarden (prijsrisico s) van beleggingen wordt periodiek geëvalueerd en kan leiden tot bijstellingen in het vermogensbeheer % % Verdeling zakelijke waarden per categorie Ontwikkelde markten (Mature markets) , ,0 Opkomende markten (Emerging markets) , , , ,0 Stichting Pensioenfonds De Fracties

62 Voor de returnportefeuille is een bandbreedte van ingesteld van 44% tot 54% van het totaal belegd vermogen voor aandelen én Emerging Markets obligaties. Het feitelijk belang van aandelen en Emerging markets obligaties ultimo 2016 bedraagt 51% (2015: 48%). Hoogte buffer Bij de berekening van het vereist eigen vermogen wordt voor het feitelijk en strategisch risico zakelijke waarden rekening gehouden met de door DNB voorgeschreven schokken die variëren overeenkomstig de risicograad van het type belegging. De buffer voor het feitelijk risico zakelijke waarden bedraagt (16,4%) en voor het strategisch risico zakelijke waarden (15,9%). Valutarisico (S3) De pensioenverplichtingen luiden in euro s, de mogelijke risico s als gevolg van valutakoersontwikkelingen komen daarom alleen bij de beleggingen tot uitdrukking. Zonder afdekking van het valutarisico loopt het pensioenfonds risico bij een daling van vreemde valuta ten opzichte van de euro. Door meer dan 100% van het risico af te dekken loopt het fonds risico bij een stijging van vreemde valuta ten opzichte van de euro. Het valutarisico wordt berekend aan de hand van een scenario waarbij wordt uitgegaan van een waardedaling van de beleggingen in vreemde valuta van 20%. Het valutarisico is het totale negatieve effect op de waarde van alle beleggingen als gevolg van dit scenario % % Zakelijke waarden per categorie en vastrentende waarden naar valuta Euro , ,5 Amerikaanse dollar , ,0 Britse pound sterling 781 0, ,7 Japanse yen 720 0, ,4 Overige , , , ,0 Door de wijziging in de beleggingsportefeuille naar beleggingsfondsen met meer valuta afdekking dan in 2015, is het valuta risico afgenomen. Door de overstap van Blackrock naar het Northern Trust fonds medio 2016 heeft het pensioenfonds voor dit beleggingsfonds een afdekking voor 100% naar de Euro gerealiseerd. De valuta binnen deze specifieke wereldwijde aandelen van het fonds worden afgedekt m.b.v. valutatermijn contracten. Dit komt tot uiting in de daling van het belang beleggingen in de Amerikaanse dollar en Overige valuta. Hoogte buffer De buffer voor het feitelijk valutarisico waarden bedraagt (3,2%) en voor het strategisch valutarisico (3,3%). De vergelijkbare buffers in 2015 bedroegen (8,2%) en (8,2%). Kredietrisico (S5) Het pensioenfonds loopt het risico dat één of meerdere van haar tegenpartijen niet aan de afgesproken betalingen kan voldoen. Bij de berekening van het kredietrisico dient het effect van de kredietwaardigheid van de partijen, waarin belegd wordt, tot uitdrukking te komen. Het kredietrisico komt tot uitdrukking in de zogenaamde creditspread. Deze creditspread is het verschil tussen de uitkering die afhangt van de kredietwaardigheid van de tegenpartij en een uitkering die met volledige zekerheid (risicovrij) tot uitkering zal komen. Het kredietrisico verbonden aan derivatentransacties wordt beheerst door het afsluiten van standaardovereenkomsten met tegenpartijen, het beoordelen van de kredietwaardigheid van Stichting Pensioenfonds De Fracties

63 tegenpartijen, het spreiden van het transactievolume over verschillende tegenpartijen, het eisen van voldoende onderpand en een adequate monitoring met betrekking tot de gestelde eisen inzake het onderpand. Het kredietrisico binnen de vastrentende waarden portefeuille kan gemeten worden aan de hand van de creditspread. De gewogen gemiddelde credit spread van de rentegevoelige beleggingen van het fonds is 40%. Een andere indicator voor het aanwezige kredietrisico binnen de vastrentende waarden portefeuille van het fonds is de rating afgegeven door een kredietbeoordelaar. Een AAA rating impliceert dat de vastrentende waarden belegging geen kredietrisico loopt. Daarentegen worden beleggingen die geclassificeerd staan onder lager dan BBB als zeer risicovol beschouwd. Cash wordt als kredietrisicovrij beschouwd % % Rating vastrentende waarden AAA , ,2 AA , ,9 A , ,8 BBB , ,2 Lager dan BBB , ,6 Geen rating , , , , % % Verdeling vastrentende waarden naar looptijd Resterende looptijd < 1 jaar 0 0,0 0 0,0 Resterende looptijd 1<>5 jaar , ,0 Resterende looptijd >= 5 jaar , , , ,0 Hoogte buffer Binnen de berekening van het standaardmodel wordt een kredietrisico becijferd voor de rentegevoelige beleggingen die een creditspread groter dan 0% hebben. De creditspread wordt bepaald op basis van de rentegevoelige kasstromen van het fonds. Afgaande op de hierboven genoemde creditspread resulteert dit in een buffer voor het feitelijk kredietrisico van (2,0%) en voor het strategisch kredietrisico van (2,0%). Verzekeringstechnisch risico (S6) Binnen het verzekeringstechnische risico worden in principe alleen risico s meegenomen die verband houden met sterfte. Het omvat de risico s als gevolg van afwijkingen ten opzichte van de verwachte sterfte en afwijkingen van de verwachte sterftetrend (langlevenrisico). Tot het verzekeringstechnische risico worden gerekend: procesrisico, risico-opslag voor afwijkingen ten opzichte van de sterftetrend en negatieve stochastische afwijkingen van de verwachtingswaarde. Deze drie risico s bedragen een percentage van de op actuele waarde berekende technische voorziening. Het procesrisico neemt af naarmate het deelnemersbestand toeneemt, omdat het sterfteproces dan beter kan worden geschat. De beide andere risicofactoren houden respectievelijk rekening met de onzekerheid in de sterftetrend en met de negatieve stochastische afwijkingen. In verband met het langlevenrisico wordt aanvullend boven het hanteren van de prudente grondslagen, de Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling gevormd. Stichting Pensioenfonds De Fracties

64 Hoogte buffer De buffer voor zowel het feitelijk als het strategisch verzekeringstechnisch risico bedraagt (4,0%). Concentratierisico (S8) Concentratierisico s kunnen optreden bij een concentratie van de portefeuille in regio s, economische sectoren of tegenpartijen. De spreiding van de portefeuille is in de toelichting op de balans nader toegelicht. Ook grote posten zijn aan te duiden als een vorm van concentratierisico. Om te bepalen welke posten hieronder vallen moeten per beleggingscategorie alle instrumenten met dezelfde debiteur worden gesommeerd. Zakelijke waarden en vastrentende waarden % % Verdeling zakelijke waarden en vastrentende waarden per regio Europa , ,2 Noord-Amerika , ,1 Azië , ,0 Emerging markets , ,7 Wereldwijd ,1 0 0, , , % % Zakelijke waarden Verdeling zakelijke waarden naar bedrijfstak Cyclische consumentengoederen , ,3 Niet-cyclische consumentengoederen , ,6 Energie , ,5 Financiële instellingen , ,4 Farmacie , ,0 Industriële ondernemingen , ,5 Informatietechnologie , ,4 Basisindustrieën , ,6 Vastgoed ,0 0 0,0 Telecommunicatie , ,9 Nutsbedrijven , ,1 Andere sectoren , ,1 Overige beleggingen (derivaten, liquiditeitsposities en overige posten) , , , ,0 Grote posten vastrentende waarden van eenzelfde uitgevende instelling groter dan 5% van de totale beleggingen in vastrentende waarden: Stichting Pensioenfonds De Fracties

65 % % Zakelijke waarden en vastrentende waarden Duitse overheid 0 0, ,7 Nederlandse overheid , ,9 Oostenrijkse overheid 0 0, ,9 Belgische overheid 0 0, , , ,6 Hoogte buffer In het standaardmodel is de gevoeligheid van het eigen vermogen voor concentratierisico (S8) becijferd voor de grootste concentraties binnen de vastrentende waarden portefeuille. Het betreffen hier landenconcentraties binnen de vastrentende waarden portefeuille die meer dan 2% van de totale marktwaarde in beslag nemen. De buffer voor zowel het feitelijk als het strategisch concentratierisico bedraagt 0 (0,0%). Actief beheer risico (S10) Het actief beheer risico is vastgesteld conform de handreiking van DNB. Het fonds ING Institutioneel Dividend Aandelen Fonds (aandelen in regio Emerging Markets) wordt actief beheerd en heeft een ex-post tracking error van 2,4% en bijbehorende kosten van circa 0,6% voor het actief beheer. De waardedaling als gevolg van de veronderstelde tracking error en bijbehorende kosten bedraagt voor het feitelijk risico 502 (2015: 448) en voor het strategisch risico 484 (2015: 477). Diversificatie In de berekening van het vereist eigen vermogen wordt uitgegaan van een correlatie van 0,4 tussen neerwaartse renteschokken en aandelenrisico en een correlatie van 0,4 tussen neerwaartse renteschokken en het kredietrisico (S5). Met de andere risicocategorieën wordt geen correlatie verondersteld. Dit beperkt het totale risico en wordt in een bedrag in aftrek genomen op de optelling van de risico s van de S-toets. De omvang van de diversificatie (strategisch) bedraagt , in 2015 was dit Relaties met verbonden partijen Er zijn geen beleggingen in Loders Croklaan B.V., IOI-Loders Croklaan Oils B.V. en de aan haar gelieerde ondernemingen. Belastingen De activiteiten van het fonds zijn vrijgesteld van belastingheffing in het kader van de vennootschapsbelasting. Bezoldiging bestuursleden De bestuursleden van Stichting Pensioenfonds De Fracties hebben in 2016 geen bezoldiging ontvangen (2015: 0). Wormerveer, 13 juni 2017 Het Bestuur Origineel getekend door Mevr. E. van Dijk voorzitter Dhr. H.M. Omvlee Dhr. V.M. Geerts Dhr. J.H.M. van Ree secretaris Dhr. H.D. Koning Dhr. S. Dinkelaar Stichting Pensioenfonds De Fracties

66 Overige gegevens Verslag van het verantwoordingsorgaan Inleiding Het Verantwoordingsorgaan heeft in het kader van haar taakuitoefening kennis genomen van de diverse documenten, zoals notulen van de bestuursvergaderingen en van de beleggingscommissie. In het verslagjaar heeft het verantwoordingsorgaan 2 maal overleg gehad met het bestuur. In de bijeenkomsten met het bestuur zijn onderwerpen besproken zoals de overgang van AZL naar Dion, de samenstelling van het bestuur en werd een toelichting gegeven inzake het beleggingsbeleid en het verloop van de dekkingsgraad. Er was ook een delegatie van het VO aanwezig bij de bespreking/evaluatie van het rapport van de visitatie commissie. Daarnaast heeft het VO deelgenomen aan de bespreking en toelichting van het jaarverslag. Bevindingen Het Pensioenfondsbestuur voorziet het verantwoordingsorgaan tijdig van alle relevante informatie, wat wordt gewaardeerd. De financiële resultaten van het fonds zijn relatief goed geweest, er werd een beleggingsresultaat behaald van 9.4%. De kostendekkendheid van de ontvangen premie is de afgelopen periode verslechterd. Er is daarom besloten in het jaar 2016 een gedempte kostendekkende premie te hanteren. De feitelijk betaalde premie door de werkgever overschreed ruimschoots de gedempte kostendekkende premie, waardoor maatregelen zoals kortingen achterwege hebben kunnen blijven. De beleidsdekkingsgraad is in 2016 wederom gedaald, van 100.2% naar 93.9%. Dit is voornamelijk het gevolg van externe factoren waarop het bestuur nauwelijks invloed heeft. Het Pensioenfondsbestuur heeft een herziene versie van het herstelplan ingediend, welke is goedgekeurd door De Nederlandsche Bank. Uit deze herziene versie blijkt dat het Pensioenfonds binnen de gestelde termijn de beleidsdekkingsgraad boven het minimum niveau kan brengen. De feitelijke dekkingsgraad is in de laatste maanden van 2016 verbeterd en deze trend zet zich ook begin 2017 voort. Dit zal ook leiden tot een verbetering van de Beleidsdekkingsgraad. Mede hierdoor heeft het Verantwoordingsorgaan vertrouwen in de haalbaarheid van het herstelplan. Het Verantwoordingsorgaan constateert dat de uitvoeringskosten wederom gestegen zijn en vraagt het bestuur om kritisch te zijn op deze kosten. Eindoordeel Het Verantwoordingsorgaan heeft voldoende informatie gekregen van het bestuur om een oordeel te kunnen vormen over de stand van zaken en is van mening dat: het handelen van het bestuur in 2016 in overeenstemming was met de statuten en reglementen. het bestuur zich heeft ingezet om de belangen van alle betrokkenen zo goed mogelijk te behartigen. Wormerveer, 13 juni 2017 Dr. T.L.F. Favre Dhr. M. Huijbens Dhr. A. van der Voorden Mevr. I. Klok Dhr. R.J.T. Imming Dhr. G. Bouman Dhr. W. Dekker Dhr. H. Slager Dhr. T. Isherwood Stichting Pensioenfonds De Fracties

67 Reactie bestuur op het oordeel van het verantwoordingsorgaan Het bestuur heeft met belangstelling kennis genomen van de bevindingen en het eindoordeel van het Verantwoordingsorgaan. Het bestuur onderschrijft de constatering van het Verantwoordingsorgaan dat de uitvoeringskosten wederom gestegen zijn. Als reactie hierop geeft het bestuur aan dat de beheersing van de uitvoeringskosten de continue aandacht heeft van het bestuur. Zo wordt onder andere in uitbestedingstrajecten gedegen stilgestaan hierbij. Het bestuur streeft naar volledige transparantie over het gevoerde beleid en de uitkomsten daarvan en voorziet het Verantwoordingsorgaan van de informatie die nodig is om tot een afgewogen en goed geïnformeerd oordeel te kunnen komen. Het bestuur dankt het Verantwoordingsorgaan voor de constructieve wijze van samenwerking en de bijdragen die het orgaan ook in 2016 heeft geleverd aan de besturing van het fonds. Stichting Pensioenfonds De Fracties

68 Samenvatting oordeel van de visitatiecommissie 1. Inleiding Het bestuur heeft VCHolland en daarmee de leden van de visitatiecommissie, na advies van het Verantwoordingsorgaan (VO) van het Fonds, de opdracht gegeven tot de uitvoering van een visitatie bij het Fonds in het kader van een driejaarscyclus van visitaties zoals met het Fonds is overeengekomen. De visitatiecommissie heeft tot (wettelijke) taak toezicht te houden op (de totstandkoming van) het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken in het Fonds. De visitatiecommissie is ten minste belast met het toezien op een adequate risicobeheersing en evenwichtige belangenafweging door het bestuur en legt verantwoording af over de uitvoering van de taken aan het verantwoordingsorgaan en de werkgever en in het jaarverslag. Het intern toezicht vervult zijn taak zodanig dat het bijdraagt aan het effectief en slagvaardig functioneren van het Fonds en aan een beheerste en integere bedrijfsvoering. VCHolland heeft voor de uitvoering van visitaties een werkwijze ontwikkeld die uiteindelijk uitmondt in een rapportage over de bevindingen en het oordeel van de visitatiecommissie. De visitatieperiode strekte zich uit tot de op 15 oktober 2016 beschikbare informatie. 2. Oordeel/Bevindingen Samenvattend oordeel: De VC is van oordeel dat het beleid van het bestuur voldoende evenwichtig en op een voldoende zorgvuldige manier tot stand is gekomen en uitgevoerd. De VC heeft geen majeure constateringen met betrekking tot de algemene gang van zaken in het Fonds en de risicobeheersing. a. Follow up vorige visitatie Het Fonds heeft de aanbevelingen uit de voorgaande visitatie voldoende zorgvuldig afgewogen en uitgelegd. Er is ruimte voor verbetering ten aanzien van het gestructureerd vastleggen en bewaken van de actiepunten die uit aanbevelingen voortvloeien. b. Algemene gang van zaken Het bestuur volgt op een voldoende wijze de ontwikkelingen binnen het Fonds en in de omgevingsfactoren. Er wordt voldoende aandacht besteed aan de continuïteit van het Fonds en de dialoog hierover met belanghebbende partijen. De visitatiecommissie doet aanbevelingen met betrekking tot communicatie van het pensioenresultaat aan deelnemers, documentatie rond alle overwegingen rondom de opdrachtaanvaarding door het Fonds en het beleid rond vaststellen van parameters bij belangrijke prospectieve berekeningen. De visitatiecommissie is voorts van oordeel dat het proces dat moet waarborgen dat alle verplichte onderwerpen in het bestuursverslag worden geraakt, moet worden aangescherpt. c. Governance De visitatiecommissie heeft geconstateerd dat in algemene zin de factoren die goed pensioenbestuur moeten waarborgen aanwezig zijn en heeft geen belangrijke zaken aangetroffen die een beheerste en integere bedrijfsvoering in de weg staan. Het bestuur heeft bij bepaalde besluiten zoals de overgang naar gedempt kostendekkende premie uitvoerig gedocumenteerd waarom alle belangen naar haar oordeel evenwichtig zijn behartigd. De visitatiecommissie beveelt aan om deze handelwijze systematisch voor alle relevante besluiten te betrachten. Het Fonds heeft in voorgaand jaar een analyse opgesteld van de naleving van alle normen in de Code Pensioenfondsen. De visitatiecommissie acht het van belang dat deze analyse met enige regelmaat wordt herhaald, waarbij rekening wordt gehouden met opgedane ervaringen, ontwikkelingen en bevindingen (waaronder het ontbreken van een verantwoording omtrent bereiken gestelde doelen in het jaarverslag 2015). De visitatiecommissie wijst voorts op het belang van een actuele en regelmatig door het bestuur behandelde integrale risico-analyse. Stichting Pensioenfonds De Fracties

69 Ten slotte doet de visitatiecommissie aanbevelingen met betrekking tot de verplichting tot openbaarmaking van het beloningsbeleid. d. Geschiktheid Het Fonds besteedt voldoende aandacht aan de factoren die de geschiktheid van bestuur en VO moeten waarborgen. Het Fonds kan hierbij overwegen om, mede gezien het grote belang van deze onderwerpen en de complexiteit ervan, extra aandacht te blijven besteden aan de vereiste deskundigheid op het gebied van beleggingen en risicomanagement. In het geschiktheidsplan kan de uitleg over afstemming op de opleidingsbehoefte van individuele VO leden worden verbeterd. Het Fonds besteedt voldoende aandacht aan diversiteit, tijdsbeslag, permanente educatie en zelfevaluatie. Evaluatie van individuele bestuursleden zou meer kunnen worden gestructureerd. e. Beleggingen In algemene zin heeft het Fonds het beleggingsbeleid, alsmede de uitvoering en uitbesteding ervan adequaat vormgegeven. De visitatiecommissie beveelt verbeteringen aan ten aanzien van de documentatie van en de zichtbare bestuurlijke aandacht voor de beleggingscyclus en de handelwijze bij de overschrijding van bandbreedtes. Daarnaast is de visitatiecommissie van mening dat de vastlegging en transparante communicatie omtrent het beleid inzake maatschappelijk verantwoord beleggen beter moet. Voorts beveelt de visitatiecommissie aan om de beleggingscommissie weer op de oorspronkelijke sterkte van vier personen te brengen. f. Risico s Het Fonds heeft in algemene zin voldoende oog voor het risicobeheer, zoals dit voortvloeit uit een beheerste en integere bedrijfsvoering. Wel beveelt de visitatiecommissie aan om de functie van risicobeheer expliciet bij een bestuurslid te beleggen. De uitbestedingsrisico s worden ondermeer beheerst door kennis te nemen van de gecertificeerde rapportages van uitbestedingspartners omtrent opzet en werking van de door hen relevant geachte beheersingsmaatregelen. De visitatiecommissie beveelt aan om deze rapportages meer zichtbaar te evalueren en hierbij de onder c. behandelde integrale risico-analyse als uitgangspunt te hanteren. g. Communicatie Het Fonds heeft een actief communicatiebeleid, dat is vastgelegd in een meerjarenbeleidsplan en draagt zorgt voor een goede toegankelijkheid van de persoonlijke informatie door een persoonlijke omgeving op de website. Daarnaast organiseert het Fonds de communicatie dicht bij de deelnemers door middel van spreekuren, brieven, een vaste column in het personeelsblad en de pensioen3-daagse. De visitatiecommissie beveelt aan om de ingezette communicatiemiddelen op effectiviteit te toetsen en herhaalt de aanbeveling om met alle belanghebbenden over de risicohouding te communiceren. De visitatiecommissie heeft geen zekerheid gekregen of alle verplichte documenten op de website zijn gepubliceerd en beveelt aan om de voor deelnemers, gewezen deelnemers en / of pensioengerechtigden toegankelijke documenten op volledigheid te toetsen. De visitatiecommissie, Herma Polee Jacques Nieuwenhuizen Niek de Jager Stichting Pensioenfonds De Fracties

70 Reactie bestuur op de bevindingen van de visitatiecommissie Het bestuur kan zich vinden in het totaal oordeel van de visitatiecommissie en heeft de visitatiecommissie bedankt voor het gedegen onderzoek dat zij gedaan heeft. Het bestuur is reeds met meerdere aanbevelingen van de visitatiecommissie aan de slag gegaan. De aanbevelingen van de commissie zijn op een actielijst geplaatst en in de bestuursvergaderingen wordt periodiek besproken en vastgesteld of en in hoeverre de aanbevelingen inmiddels zijn opgevolgd. Voor aanvang van de volgende visitatie, gepland voor het najaar van 2017, zal het bestuur direct aan de visitatiecommissie terugkoppelen wat de status van de opvolging van aanbevelingen is. Naar aanleiding van de aanbevelingen van de visitatiecommissie met betrekking tot het onderwerp communicatie luidt de bestuursreactie als volgt: Het bestuur onderkent de noodzaak periodiek de effectiviteit van de ingezette communicatiemiddelen te toetsen en zal om deze reden de effectiviteit van de communicatie, alsmede de begrijpelijkheid van de communicatie bij de deelnemers toetsen door middel van een enquête. In de tweede helft van 2017 zal de risicohouding van de deelnemers alsmede de betaalbaarheid worden uitgevraagd door middel van een enquête. Het bestuur onderschrijft de aanbeveling inzake de risico s en heeft inmiddels de functie van risicobeheer expliciet bij een bestuurslid neergelegd. Tevens zal een integrale risico-analyse worden opgesteld en up-to-date worden gehouden op basis van externe gebeurtenissen, ervaringen en wijzigingen in de operationele processen. Naar aanleiding van de aanbevelingen van de visitatiecommissie met betrekking tot het beleggingsbeleid luidt de bestuursreactie als volgt: In de beleggingsvergadering van 12 december 2016 is expliciet stilgestaan bij de aanbevelingen op beleggingsbeleid, waarna in samenspraak met de vermogensbeheerder opvolging aan de verschillende aanbevelingen is gegeven. Zo heeft de beleggingscommissie in jaarplan beleggingen expliciete aandacht besteed aan de handelwijze bij de overschrijding van de bandbreedtes. Daarnaast heeft de beleggingscommissie meer aandacht en inhoud gegeven aan het beleid inzake het maatschappelijk verantwoord beleggen. Het beleid inzake het maatschappelijk verantwoord beleggen is expliciet in de diverse fondsdocumenten weergegeven. Tot slot streeft de beleggingscommissie ernaar om de beleggingscommissie weer op de oorspronkelijke sterkte van vier personen te brengen. Hiertoe zal een bestuurslid de nodige opleidingen en ervaring opdoen, zodat hij, na goedkeuring van DNB, aangesteld kan worden als (vierde) lid van de beleggingscommissie. Tot slot maakt het bestuur kenbaar dat zij de aanbeveling ten aanzien van de verdere verbeteringen ten aanzien van de documentatie, met daarbij de toets aan evenwichtigheid zoveel mogelijk tracht na te leven bij de besluitvormingsprocedure. Stichting Pensioenfonds De Fracties

71 Statutaire bepaling omtrent saldo van baten en lasten In de statuten is geen bepaling opgenomen over de bestemming van het saldo van baten en lasten. Stichting Pensioenfonds De Fracties

72 Actuariële verklaring Opdracht Door Stichting Pensioenfonds De Fracties te gemeente Zaanstad is aan Triple A Risk Finance Certification B.V. de opdracht verleend tot het afgeven van een actuariële verklaring als bedoeld in de Pensioenwet over het boekjaar Onafhankelijkheid Als waarmerkend actuaris ben ik onafhankelijk van Stichting Pensioenfonds De Fracties, zoals vereist conform artikel 148 van de Pensioenwet. Ik verricht geen andere werkzaamheden voor het pensioenfonds. Dit geldt tevens voor andere actuarissen en deskundigen die werkzaam zijn bij Triple A Risk Finance Certification B.V. Gegevens De gegevens waarop mijn onderzoek is gebaseerd, zijn verstrekt door en tot stand gekomen onder de verantwoordelijkheid van het bestuur van het pensioenfonds. Voor de toetsing van de technische voorzieningen en voor de beoordeling van de vermogenspositie heb ik mij gebaseerd op de financiële gegevens die ten grondslag liggen aan de jaarrekening. Afstemming accountant Op basis van de door mij en de accountant gehanteerde Handreiking heeft afstemming plaatsgevonden over de werkzaamheden en de verwachtingen bij de controle van het boekjaar. Voor de toetsing van de technische voorzieningen en voor de beoordeling van de vermogenspositie als geheel heb ik de materialiteit bepaald op Met de accountant ben ik overeengekomen om geconstateerde afwijkingen boven te rapporteren. Deze afspraken zijn vastgelegd en de uitkomsten van mijn bevindingen zijn met de accountant besproken. Ik heb voorts gebruik gemaakt van de door de accountant in het kader van de jaarrekeningcontrole onderzochte basisgegevens. De accountant van het pensioenfonds heeft mij geïnformeerd over zijn bevindingen ten aanzien van de betrouwbaarheid (materiële juistheid en volledigheid) van de basisgegevens en de overige uitgangspunten die voor mijn oordeel van belang zijn. Werkzaamheden Ter uitvoering van de opdracht heb ik, conform mijn wettelijke verantwoordelijkheid zoals beschreven in artikel 147 van de Pensioenwet, onderzocht of is voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de Pensioenwet. De door het pensioenfonds verstrekte basisgegevens zijn zodanig dat ik die gegevens als uitgangspunt van de door mij beoordeelde berekeningen heb aanvaard. Als onderdeel van de werkzaamheden voor de opdracht heb ik ondermeer onderzocht of: de technische voorzieningen, het minimaal vereist eigen vermogen en het vereist eigen vermogen toereikend zijn vastgesteld; de kostendekkende premie voldoet aan de gestelde wettelijke vereisten; het beleggingsbeleid in overeenstemming is met de prudent-personregel. Voorts heb ik mij een oordeel gevormd over de vermogenspositie van het pensioenfonds. Daarbij heb ik mij gebaseerd op de tot en met balansdatum aangegane verplichtingen en de op dat moment aanwezige middelen en is mede het financieel beleid van het pensioenfonds in aanmerking genomen. Mijn onderzoek heb ik zodanig uitgevoerd, dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de resultaten geen onjuistheden van materieel belang bevatten. Stichting Pensioenfonds De Fracties

73 De beschreven werkzaamheden en de uitvoering daarvan zijn in overeenstemming met de binnen het Koninklijk Actuarieel Genootschap geldende normen en gebruiken en vormen naar mijn mening een deugdelijke grondslag voor mijn oordeel. Oordeel De technische voorzieningen zijn, overeenkomstig de beschreven berekeningsregels en uitgangspunten, als geheel bezien, toereikend vastgesteld. Het eigen vermogen van het pensioenfonds is op de balansdatum lager dan het wettelijk minimaal vereist eigen vermogen. Met inachtneming van het voorafgaande heb ik mij ervan overtuigd dat is voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de Pensioenwet, met uitzondering van artikelen 131 en 132. De beleidsdekkingsgraad van het pensioenfonds op balansdatum is lager dan de dekkingsgraad bij het minimaal vereist eigen vermogen. Mijn oordeel over de vermogenspositie van Stichting Pensioenfonds De Fracties is gebaseerd op de tot en met balansdatum aangegane verplichtingen en de op dat moment aanwezige middelen. De vermogenspositie is naar mijn mening slecht, omdat het aanwezig eigen vermogen lager is dan het minimaal vereist eigen vermogen. Amsterdam, 13 juni 2017 drs. P.H.A. Heesterbeek AAG verbonden aan Triple A Risk Finance Certification B.V. Stichting Pensioenfonds De Fracties