Op de kandidatenlijst Een onderzoek naar de selectie van kandidaten bij Nederlandse partijen voor de Europese verkiezingen

Transcriptie

1 Op de kandidatenlijst Een onderzoek naar de selectie van kandidaten bij Nederlandse partijen voor de Europese verkiezingen Eva Huijbregts Nel van Dijk Instituut voor Publiek en Politiek Amsterdam 2009

2 Het Instituut voor Publiek en Politiek is een landelijke, niet-partijgebonden organisatie die zich ten doel stelt politieke en maatschappelijke participatie te bevorderen. Instituut voor Publiek en Politiek Prinsengracht KD Amsterdam T E info@publiek-politiek.nl I Auteurs: Eva Huijbregts en Nel van Dijk. Opdrachtgever: Wilhelm Lehmann, Europees Parlement. 2

3 Samenvatting Op verzoek van het Europees Parlement heeft het Instituut voor Publiek en Politiek (IPP) een onderzoek uitgevoerd naar de selectie van kandidaten voor de Europese verkiezingen binnen de Nederlandse politieke partijen. Tien partijen of combinaties van partijen voldoen aan een van de criteria: 1) de partij is nu vertegenwoordigd in het Europees Parlement, 2) de partij behaalde bij de laatste Europese of nationale verkiezingen meer dan 2% van de stemmen. Het betreft het Christen Democratisch Appèl (CDA), de Partij van de Arbeid (PvdA), de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), GroenLinks, de Socialistische Partij (SP), de combinatie van ChristenUnie en Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP), Democraten 66 (D66), de Partij voor de Vrijheid (PVV), de Partij voor de Dieren (PvdD) en Europa Transparant. De drie laatstgenoemde partijen zijn niet opgenomen in het onderzoek. Europa Transparant heeft zichzelf opgeheven. De PVV heeft niet gereageerd op verzoeken om informatie en de PvdD kon ons onvoldoende vertellen over de procedures. Er is onderzoek gedaan aan de hand van statuten en reglementen en er is gesproken met de zeven partijen. Bovendien is ook naar de criteria van de kieswet gekeken. Voorts is de invloed van Europese partijen en fracties op de samenstelling van de kandidatenlijsten binnen de Nederlandse partijen onderzocht. Uit het onderzoek blijkt dat in het Nederlandse kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging de lijsttrekker een bepalende positie heeft voor de lijst. In de procedures van de partijen is dit terug te zien doordat partijen andere criteria voor de lijsttrekker opstellen of een andere procedure hebben om deze te benoemen. De meeste partijen stellen extra criteria op voor de lijsttrekker omdat deze gezichtsbepalend is voor de partij en leiding moet kunnen geven aan een fractie. PvdA en VVD vormen hierop uitzonderingen, want die stellen juist minder voorwaarden aan de voordracht van de lijsttrekkers omdat zij niet getoetst worden door een commissie. CDA, PvdA en GroenLinks hanteren andere procedures voor de lijsttrekker dan voor de rest van de lijst. Bij het CDA is de voordracht van de lijsttrekker een aangelegenheid van het bestuur, wiens voordracht per acclamatie wordt vastgesteld op het congres. PvdA, VVD, GroenLinks en D66 kiezen hun lijsttrekker per referendum onder de leden. De stemprocedure die tijdens deze referenda wordt gebruikt, is het Single Transferable Vote System. Aan de criteria voor kandidaatstelling voor de rest van de lijst is bij alle partijen gemakkelijk te voldoen. Meestal is de steun nodig van een afdeling of van een beperkt aantal leden. Bij alle partijen wordt voor de samenstelling van de lijst een advies opgesteld door het bestuur of door een daartoe ingestelde commissie. Het CDA laat de afdelingen over de advieslijst stemmen, de SGP vraagt advies van de kiesverenigingen. PvdA, GroenLinks en ChristenUnie leggen het advies voor aan het congres en de SP laat de partijraad besluiten. VVD en D66 stellen ook de rest van de lijst vast door middel van een referendum onder alle leden. Uit het onderzoek blijkt dat interne partijdemocratie en de kwaliteit van de lijst bij alle partijen een belangrijke rol spelen. De invloed van de leden op de keuze van de lijsttrekker is groot als er een referendum wordt gehouden maar juist gering als dit niet het geval is. In dat laatste geval hebben de leden meer invloed op de rest van de lijst. De advieslijsten worden vaak gewijzigd, zij het marginaal. Tot slot is uit het onderzoek gebleken dat Europese partijen of fracties geen invloed hebben op de samenstelling van de kandidatenlijsten bij de Nederlandse partijen. 3

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Procedures 2.1 Christen Democratisch Appèl (CDA) 2.2 Partij van de Arbeid (PvdA) 2.3 Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) 2.4 GroenLinks 2.5 Socialistische Partij (SP) 2.6 ChristenUnie - Staatkundig Gereformeerde Partij (CU-SGP) 2.7 Democraten 66 (D66) 3. Criteria bij kandidatenselectie 4. Analyse 5. Conclusie 6. Bronvermelding 4

5 1. Inleiding In dit rapport wordt beschreven hoe de kandidatenselectie voor het Europees Parlement plaatsvindt in de Nederlandse politieke partijen. In juni 2009 zal Nederland in totaal 25 Europarlementariërs kiezen. Zij worden evenals de leden van het nationale parlement gekozen door middel van een systeem van evenredige vertegenwoordiging. De belangrijkste kenmerken van dit systeem zijn: - de politieke partijen stellen een lijst van kandidaten op; - de kiezer mag één voorkeur aangeven; - er is als het ware één kiesdistrict dat het gehele electoraat omvat; - personen boven de 18 jaar hebben het actieve en passieve kiesrecht; - er is geen kiesdrempel, maar wel een kiesdeler; Bij de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2009 is de kiesdeler 4%. In figuur 1 is te zien hoe de zetelaantallen en percentages sinds 1979 zijn veranderd. Het stelsel van evenredige vertegenwoordiging leidt er toe dat een relatief groot aantal partijen wordt gekozen in het parlement. De Nederlandse zetels in het Europees Parlement waren vanaf 1979 verdeeld over minimaal vier en maximaal acht partijen. In dit rapport worden de procedures beschreven van de kandidatenselectie van de partijen die aan de volgende criteria voldoen: 1) de partij is nu vertegenwoordigd in het Europees Parlement, 2) de partij behaalde bij de laatste Europese of nationale verkiezingen meer dan 2% van de stemmen. Er zijn tien partijen die aan deze criteria voldoen. CDA, PvdA, VVD, GroenLinks, SP, de combinatie ChristenUnie-SGP, D66 en Europa Transparant zijn vertegenwoordigd in het Europees Parlement. De Partij voor de Dieren (PvdD) haalde bij de laatste Europese verkiezingen 3,2% van de stemmen. De Partij voor de Vrijheid (PVV) behaalde bij de laatste nationale verkiezingen meer dan 2% van de stemmen en is met negen zetels vertegenwoordigd in het nationale parlement van 150 zetels. De PVV gaat mogelijk aan de Europese verkiezingen meedoen. Er is contact gezocht met de PVV en de PvdD over de procedures bij de kandidaatstelling. De PVV heeft na herhaalde verzoeken niet gereageerd. De PvdD kon nog niet alle informatie geven. Europa Transparant heeft zichzelf inmiddels opgeheven. Deze drie partijen zijn hier derhalve buiten beschouwing gelaten. Van de resterende zeven partijen zijn de statuten, het huishoudelijk reglement en als dat er was het kandidaatstellingsreglement bestudeerd. Deze informatie is bij de vijf grootste partijen aangevuld met gegevens uit face-to-face interviews. Om de verschillende procedures te kunnen vergelijken, is een overzicht opgesteld met de stappen in het kandidaatstellingsproces van de verschillende partijen (figuur 2). 5

6 Figuur 1. Zetelverdeling van de Nederlandse politieke partijen in het Europees Parlement van 1979 tot zetels % zetels % zetels % zetels % zetels % zetels % CDA PvdA VVD D GroenLinks* SP CU-SGP** ET PvdD 3.2 LPF 2.5 CD De groenen 2.4 Europese Groenen 1.3 SGP 2.2 CPN 1.7 PSP 1.7 PPR 1.6 GPV 1.1 Overig Totaal Opkomstpercentage * GroenLinks heeft tijdens de verkiezingen van '84 meegedaan onder de naam Groen Progressief Akkoord, en in '89 onder de naam Regenboog. ** CU-SGP heeft tijdens de verkiezingen van '84, '89, '94 en '99 meegedaan onder de naam GPV/RPF/SGP. 6

7 Figuur 2. Weergave van de procedures voor kandidaatstelling van de Nederlandse politieke partijen CDA PvdA VVD GroenLinks SP ChristenUnie SGP D66 Algemeen Start procedure april 2008 begin 2008 januari 2008 februari 2008 april 2008 voorjaar 2008 februari 2008 april 2008 Kandidaatstellingscommissie permanent (en per verkiezing permanent per verkiezing per verkiezing per verkiezing per verkiezing permanent per verkiezing) Lijsttrekker Kandidaatstelling voordracht bestuur voordracht 50 leden voordracht afdeling voordracht 15 leden; afdeling; commissie individueel individueel; voordracht afdeling; commissie voordracht afdeling voordracht 1% leden Deadline nvt 25 september juni september september augustus juni september 2008 kandidaatstelling Datum verkiezing 8 november 8-18 december 26 september 12 januari - 1 februari voorjaar 2009 november februari november oktober Wijze van verkiezing congres referendum referendum referendum partijraad uniecongres bestuur referendum lijsttrekker Stemsysteem bij acclamatie STV STV STV stemgewicht stemgewicht nvt stemgewicht verkiezing lijsttrekker Opkomstdrempel bij nvt 15% geen 30% nvt nvt nvt 10% referendum Behaalde opkomst nvt 17% 30% nog niet bekend nvt nvt nvt nog niet bekend Lijst vanaf nr 2 Kandidaatstelling individueel individueel voordracht afdeling individueel individueel; voordracht afdeling voordracht afdeling voordracht 15 leden; afdeling; commissie individueel; voordracht afdeling; commissie Deadline 1 september 25 september juni september september augustus juni december 2008 kandidaatstelling 2008 Voorkeursbeleid m/v nee 50% vrouw nee minstens 50% nee minstens 25% vrouw, en alleen mannen geen vrouwen 1 in de top 3 Opstellen advieslijst bestuur commissie bestuur commissie commissie commissie bestuur commissie Datum vaststellen lijst januari februari december 7 maart 2009 voorjaar 2009 januari februari 2009 februari Wijze van vaststellen stemming in congres van referendum congres partijraad uniecongres bestuur beslist referendum lijst afdelingen afgevaardigden Stemsysteem bij vaststellen lijst gewogen gemiddelde stemgewicht STV stemgewicht stemgewicht stemgewicht nvt gewogen gemiddelde Opkomstdrempel bij nvt nvt geen nvt nvt nvt nvt 10% referendum Behaalde opkomst nvt nvt 20% nvt nvt nvt nvt nog niet bekend Bijzonderheden lijst wordt samengevoegd met lijst SGP lijst wordt samengevoegd met lijst CU 7

8 Uit figuur 2 is al een belangrijk kenmerk van de kandidaatstellingsprocedures af te leiden, namelijk het belang van de lijsttrekker in het Nederlandse kiesstelsel. Veel partijen gebruiken daarom voor de verkiezing van de lijsttrekker een andere procedure dan voor de samenstelling van de overige plaatsen op de lijst. Eveneens wordt duidelijk dat er geen invloed is vanuit de Europese fracties of partijen op de samenstelling van de kandidatenlijst van de Nederlandse partijen. Van de zeven partijen die in dit rapport worden behandeld, zijn er zes al geruime tijd in het Europees Parlement vertegenwoordigd. De Nederlandse politieke partijen zijn op dit moment lid van de volgende Europese partijen of fracties: het CDA is lid van de EVP, de PvdA van de PES, de VVD van de ALDE, GroenLinks van de Groenen/EVA, de SP van GUE/NGL, de ChristenUnie-SGP van IND-DEM en D66 van de ALDE. Vier van deze partijen hebben hun lidmaatschap van een Europese fractie of partij reglementair vastgelegd, te weten het CDA, de PvdA, de VVD en GroenLinks. Alle partijen geven aan dat er met Europese fracties of partijen geen afspraken zijn gemaakt over procedures van kandidatenselectie. Deze procedures zijn daarmee een interne aangelegenheid van de nationale politieke partijen. In dit rapport worden per partij de procedures beschreven die zij hanteren bij het samenstellen van de lijst. De partijen komen aan bod in volgorde van de verkiezingsuitslag in Daarna is er een hoofdstuk gewijd aan de criteria die de partijen hanteren bij de kandidatenselectie. In hoofdstuk 4 volgt een analyse van de procedures. Het laatste hoofdstuk bevat de conclusies. 2. Procedures 2.1 Christen Democratisch Appèl (CDA) Het CDA kent twee procedures voor de samenstelling van de kandidatenlijst: één procedure om de lijsttrekker te kiezen en één procedure om de overige plaatsen op de lijst te vullen. De argumentatie hiervoor is zowel inhoudelijk als procedureel: de lijsttrekker is gezichtsbepalend voor de partij en moet in staat zijn een politiek profiel neer te zetten. Daarnaast is de gekozen lijsttrekker adviseur bij de samenstelling van de rest van de lijst. Daarom wordt de lijsttrekker eerder gekozen. Hierna wordt eerst de procedure voor de lijsttrekkersverkiezing beschreven en daarna die voor de rest van de lijst. De voordracht van de lijsttrekker is een bestuursaangelegenheid. In de bestuursvergadering wordt bediscussieerd wie een boegbeeld voor de partij bij de Europese verkiezingen kan zijn. Nadat de beoogde kandidaat en sleutelfiguren in de partij zoals de partijleider op de hoogte zijn gesteld, wordt de kandidaat bekend gemaakt. Er bestaat de mogelijkheid voor provinciale en gemeentelijke afdelingen om een tegenkandidaat voor te stellen, mits deze wordt gesteund door drie of meer provinciale afdelingen tezamen en/of tien of meer gemeentelijke afdelingen tezamen en/of één procent van de leden. Dat is voor de Europese verkiezingen nog nooit gebeurd. De officiële verkiezing van de lijsttrekker vindt plaats op het congres, vaak bij acclamatie. Bij de kandidatenselectie voor de overige plaatsen op de lijst is de HRM-afdeling actief betrokken, naast de adviescommissie, het bestuur en de provinciale en gemeentelijke afdelingen. De HRM-afdeling zorgt ten eerste voor een permanente scouting van kandidaten. Daarnaast stelt zij een kandidatenprofiel op en bepaalt zij of het noodzakelijk is te adverteren 8

9 voor kandidaten of alleen een brief met de vacatures te sturen naar de afdelingen, het CDJA (jongerenorganisatie) en het CDAV (vrouwenorganisatie). Het kandidatenprofiel én de te volgen procedure worden door het partijbestuur vastgesteld. De adviescommissie is door het dagelijks bestuur ingesteld en wordt geadviseerd door de partijvoorzitter en de al verkozen lijsttrekker. Kandidaten melden zich bij deze commissie, die de voordrachten bekijkt en toetst aan het profiel. De commissie maakt een voorselectie van geschikte kandidaten, maar brengt geen volgorde in de lijst aan. De kandidaten kunnen zich individueel aanmelden bij de adviescommissie. Daarnaast hebben provinciale of gemeentelijke afdelingen het recht om kandidaten voor te dragen. De voorselectie die de adviescommissie heeft gemaakt, wordt door de voorzitter van de adviescommissie of een delegatie daarvan gepresenteerd aan het dagelijks bestuur. Omdat het dagelijks bestuur niet alle kandidaten kent, wordt daarna een kennismakingsdag georganiseerd door de HRM-afdeling, waarop een aantal van de door de adviescommissie geschikt bevonden kandidaten wordt uitgenodigd. Vervolgens maakt het dagelijks bestuur een conceptadvieslijst, waarna het partijbestuur de uiteindelijke advieslijst vaststelt. Voor deze gelegenheid is het partijbestuur uitgebreid met extra vertegenwoordigers van de provinciale afdelingen. Een toetsingscommissie onderzoekt daarna de nevenactiviteiten van de kandidaten. De stemming over de kandidatenlijst vindt plaats in de gemeentelijke afdelingen. Elke gemeentelijke afdeling krijgt de advieslijst en de groslijst opgestuurd met een stembiljet. Op het stembiljet staat de stemwaarde van de afdeling aangegeven alsmede de volgende opties: 1) voorstel advieslijst volgen, 2) eigen voorkeurslijst samenstellen. Om de uitslag op landelijk niveau vast te stellen, worden de stemmen als volgt geteld: de eerste kandidaat krijgt het aantal punten gelijk aan het aantal kandidaten, de nummer 2 krijgt een punt minder enzovoort. Dit wordt vermenigvuldigd met de stemwaarde van de gemeentelijke afdeling. Elke gemeentelijke afdeling heeft één stem vermeerderd met één extra stem voor ieder vol aantal van 75 leden. Een onderzoekscommissie telt de stemmen. In de praktijk vinden er weinig wijzigingen plaats ten opzichte van de advieslijst, omdat het lastig is gebleken voldoende afdelingen te mobiliseren. De lijst wordt uiteindelijk bekrachtigd op het congres waarop ook het verkiezingsprogramma wordt vastgesteld. Omdat de kandidaten het verkiezingsprogramma moeten ondersteunen, gaat na het congres de gravamencommissie aan het werk. Mochten kandidaten op een punt van het programma bezwaar maken, dan kunnen ze dat bij deze commissie aangeven. In de praktijk blijkt deze procedure een formaliteit te zijn. 2.2 Partij van de Arbeid (PvdA) De PvdA gebruikt voor de verkiezing van de lijsttrekker een andere procedure dan voor de overige kandidaten op de lijst. Het partijbestuur begint met het vaststellen van beide procedures. Daarna benoemt het bestuur een kandidaatstellingscommissie, waarin één bestuurslid zitting heeft. De commissie werkt nauw samen met het bestuur. Deze commissie is verantwoordelijk voor het scouten en werven van kandidaten en het toetsen van de kandidaten aan het door het bestuur opgestelde profiel. De kandidaten kunnen zich bij de commissie aanmelden. De kandidaten voor het lijsttrekkerschap moeten zich aanmelden met vijftig ondersteuningsverklaringen van partijleden. De commissie geeft geen advies over de 9

10 kandidaten voor het lijsttrekkerschap. Om de lijsttrekker te kiezen heeft de PvdA er voor gekozen een referendum te houden. Hierdoor wordt de betrokkenheid van de leden bij de keuze van de lijsttrekker groter. Stemming vindt plaats via het Single Transferable Vote System 1. Naast het aangeven van de voorkeursvolgorde kan er ook blanco worden gestemd. Het congres kan afwijken van de uitslag van het referendum met ten minste tweederde van de geldig uitgebrachte stemmen. Deze situatie heeft zich nog nooit voorgedaan. De lijsttrekker wordt eerder gekozen dan de rest van de lijst. Op die manier kan deze invloed uitoefenen op de samenstelling van de lijst. De kandidaten voor de lijst kunnen zich individueel aanmelden bij de kandidaatstellingscommissie. Deze commissie toetst de aanmeldingen en stelt voor het bestuur een ontwerpkandidatenlijst op. Het bestuur neemt dit ontwerp al of niet gewijzigd over. Het bestuur wordt hierbij geadviseerd door de partijleider, de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamerfractie, de beoogd lijsttrekker en de fungerende voorzitter van de PvdAdelegatie in de Socialistische Fractie (PES) in het Europees Parlement. Als de ontwerplijst is samengesteld, vindt er stemming plaats op het congres, dat bestaat uit afgevaardigden van afdelingen. Bij de stemming wordt bovenaan de lijst begonnen. Als er geen tegenkandidaten zijn, dan wordt de voorgestelde kandidaat bij acclamatie verkozen. Als er tegenkandidaten zijn vindt er een stemming plaats waarbij een kandidaat minimaal 50% van de stemmen moet halen. Alleen personen die lager op de ontwerplijst staan of die op de alfabetische lijst van niet-geplaatsten staan, kunnen zich als tegenkandidaat opwerpen. Het komt regelmatig voor dat tegenkandidaten worden gekozen. Zij kunnen bij afwijzing telkens opnieuw voor een positie meedoen. Het congres stelt tot slot de lijst vast. 2.3 Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) De VVD gebruikt voor de verkiezing van de lijsttrekker en de overige kandidaten op de lijst dezelfde procedure. Wel wordt de lijsttrekker eerder gekozen omdat hij gezichtsbepalend is. Beide procedures beginnen met het schriftelijke verzoek van het hoofdbestuur aan de afdelingen en kamercentrales om kandidaten voor te dragen. De VVD heeft hiervoor gekozen omdat het gewenst is dat kandidaten steun hebben van anderen en over een achterban beschikken. De lijsttrekkerskandidaten worden door een afdeling voorgedragen. Daarnaast kan ook het hoofdbestuur een kandidaat voordragen, maar na slechte ervaringen in het verleden ziet ze daar tegenwoordig vanaf. Voor de lijsttrekker is geen profiel opgesteld met criteria. De drempel tot kandidaatstelling is laag. Een enkele keer beveelt het hoofdbestuur informeel 1 Bij het Single Transferable Vote System kunnen net zoveel stemmen worden uitgebracht als er kandidaten zijn. Daarbij kan een voorkeursvolgorde worden aangegeven. Een kandidaat is pas gekozen als die meer dan 50% van de uitgebrachte stemmen haalt. In de eerste telronde wordt alleen gekeken naar de eerste voorkeur van de kiezers. Als in die ronde geen enkele kandidaat meer dan 50% van de stemmen haalt, valt de kandidaat met de minste stemmen af. Daarna worden de biljetten met een eerste voorkeur voor de afgevallen kandidaat opnieuw bekeken: in de volgende ronde wordt dan bij die biljetten gekeken naar de kandidaten van de tweede voorkeur. De uitgebrachte stemmen worden toegevoegd aan de stemmen op de overgebleven kandidaten uit de eerste ronde. Als ook in de tweede ronde geen van de kandidaten meer dan 50% van de stemmen haalt, valt weer de kandidaat met de minste stemmen af. Dit proces herhaalt zich totdat een van de kandidaten meer dan 50% van de stemmen haalt. 10

11 aan een kandidaatstelling in te trekken. Als er meer dan één lijsttrekkerskandidaat is, wordt er een referendum georganiseerd onder de leden. De winnende kandidaat moet minimaal 50% van de stemmen behalen. De stemming vindt plaats met het Single Transferable Vote System. De VVD heeft een permanente scoutingcommissie (PSC) die continu op zoek is naar potentiële kandidaten voor vertegenwoordigde functies binnen de partij. De PSC is ook zeer actief bij het samenstellen van de lijst. Ze krijgt van het hoofdbestuur opdrachten mee naar welk type kandidaten ze moet zoeken, zoals jongeren, vrouwen en allochtonen. Geïnteresseerden kunnen ook zichzelf melden bij de PSC. De kandidaten worden door de PSC beoordeeld op basis van het profiel met kwaliteitseisen dat ze zelf heeft opgesteld. Naast de PSC stellen ook de afdelingen kandidaten. Uit de groslijst die zo ontstaat stelt het hoofdbestuur een advieslijst samen. Hierbij wordt het bestuur geadviseerd door de lijsttrekker en de fractievoorzitters. Het bestuur neemt naast kwaliteit ook andere criteria in ogenschouw, die betrekking hebben op de samenstelling van de lijst, zoals manvrouwverhoudingen en regionale spreiding. De criteria van het hoofdbestuur zijn niet vastgelegd, maar worden bepaald binnen het bestuur. Voor de Europese verkiezingen kan overigens minder naar variatie worden gezocht, omdat er naar verwachting ongeveer 4 zetels zullen worden behaald. De vaststelling van de lijst vindt plaats per referendum met gebruik van het Single Transferable Vote System. Alle leden krijgen een stembiljet thuis waarop ze de volgende keuze hebben: 1) advieslijst volgen, 2) eigen voorkeursvolgorde maken, 3) eigen voorkeur aanvullen met de advieslijst. Voor elke plaats op de lijst wordt degene gekozen die minimaal 50% van de stemmen heeft gehaald. Er treden over het algemeen weinig verschuivingen op ten opzichte van de advieslijst. Vaak wordt door de leden de advieslijst gevolgd. 2.4 GroenLinks GroenLinks gebruikt voor de verkiezing van de lijsttrekker een andere procedure dan voor de overige kandidaten op de lijst. De lijsttrekker wordt per referendum gekozen. Hiervoor is gekozen om zoveel mogelijk leden bij de keuze te betrekken. Daarnaast wordt de lijsttrekker eerder gekozen omdat deze bekend moet zijn voordat op het congres de rest van de lijst kan worden vastgesteld. De kandidaten die afvallen voor plaats één kunnen zo ook beschikbaar zijn voor de volgende plaatsen. Het eerste deel van de procedure begint met het initiatief van het partijbestuur om de voorbereiding voor de verkiezingen te starten. Na de voorbereiding door het partijbestuur stelt de partijraad de procedure, de profielschets en criteria voor de kandidaten vast en benoemt de raad de kandidatencommissie. De partijraad bestaat uit afgevaardigden van lokale en provinciale afdelingen en beslist over de voorstellen van het partijbestuur. De partijraad benoemt de commissie na voordracht van het partijbestuur. De kandidatenprofielen en de criteria voor de lijst worden tevens opgesteld door het bestuur, waarna de partijraad deze kan wijzigen of overnemen. De kandidatencommissie verfijnt later de profielen. De lijsttrekkerskandidaten moeten zich aanmelden bij de kandidatencommissie met de steun van vijftien leden. Hierna worden ze getoetst aan de hand van het profiel dat is opgesteld. Kandidaten die niet geschikt worden geacht door de kandidatencommissie, kunnen zich wel verkiesbaar stellen voor het lijsttrekkerschap. Ze krijgen dan een negatief advies mee. Voor 11

12 het referendum wordt gebruik gemaakt van het Single Transferable Vote System. Er is een minimale opkomst vereist van 30%. De kandidaten voor de rest van de lijst melden zich ook aan bij de kandidatencommissie, waarna ze worden getoetst. De kandidatencommissie stelt vervolgens een advies op voor de lijst, waarbij gebruik wordt gemaakt van een indeling van de lijst in blokken. Voor elk blok worden zo mogelijk meer kandidaten voorgedragen dan er plaatsen te verdelen zijn. Hiervoor is gekozen om de leden een zo groot mogelijke keuzevrijheid te geven. De kandidatencommissie geeft in haar advies aan welke kandidaten zij voor welk blok geschikt acht. Voor de verkiezingen van het Europees Parlement zijn vier blokken gecreëerd. Het eerste blok bestaat uit één kandidaat, namelijk de lijsttrekker, die al per referendum is gekozen. Voor het tweede blok, plaats 2 t/m 4, moeten de kandidaten in staat worden geacht om zitting te nemen in het Europees Parlement. De kandidaten voor blok 3 zijn mogelijke opvolgingskandidaten, voor de plaatsen 5 t/m 10. Blok 4 omvat de plekken vanaf plaats 11 en is geschikt voor bijvoorbeeld regionale kandidaten en de lijstduwers. Het congres, waarvoor alle leden zich kunnen aanmelden, stemt over de kandidatenlijst per plaats. Alle kandidaten kunnen zichzelf verkiesbaar stellen voor alle plaatsen. De blokindeling is dus slechts een advies. Er wordt door het congres per plaats gestemd, waarbij de kandidaat meer dan 50% van de stemmen moet halen om gekozen te worden. Het congres, dat openstaat voor alle leden, stelt de lijst vast. 2.5 Socialistische Partij (SP) De SP kent één procedure voor de gehele lijst. Bij de samenstelling van de lijst zijn drie organen actief betrokken, namelijk het partijbestuur, de partijraad en de kandidatencommissie. De partijraad bestaat uit het partijbestuur en de voorzitters van de afdelingen. De kandidatencommissie bestaat uit twee bestuursleden en een lid van het nationale parlement, de Tweede Kamer. De SP heeft voor een procedure gekozen met een sterke regievoering vanuit het partijbestuur. Loyaliteit, individuele deskundigheid en het vermogen om goed samen te werken zijn daarbij de overwegingen. Deze eisen zijn beter in te schatten als de kandidaten al bekend zijn bij het bestuur. Een van de leden van de huidige kandidatencommissie is de algemeen secretaris van het bestuur. Hij is ook verantwoordelijk voor de 150 afdelingen van de partij. Hij kent de partij en eventuele kandidaten daardoor goed en wordt geacht deze inschattingen te kunnen maken. De procedure begint als het partijbestuur, in de persoon van de algemeen secretaris, de lijstsamenstelling voorbereidt. De partijraad stelt daarna op voordracht van het partijbestuur de kandidatencommissie in. Deze commissie van drie personen wordt samengesteld uit leden van de partijraad, het bestuur en de fracties. De kandidatencommissie adverteert in het ledenblad en op de website, waarna geïnteresseerde leden zich bij de commissie kunnen melden. Deze leden hebben geen steunverklaringen nodig. De kandidatencommissie stelt geen profiel op voor de kandidaten, maar hanteert informeel wel criteria. Aan de lijsttrekker worden extra eisen gesteld. Zo moet deze persoon, als publieke figuur, een politiek profiel kunnen neerzetten, stemmen kunnen trekken en leiding kunnen geven aan een fractie. De kandidatencommissie bepaalt met wie ze in gesprek gaat en wie ze op welke plek op de advieslijst zet. Het partijbestuur stelt het concept voor de advieslijst op, waarna de partijraad de lijst vaststelt. Personen die niet op de lijst zijn geplaatst, kunnen via de partijraad alsnog 12

13 een poging doen zich als tegenkandidaat op te werpen, mits zij de steun hebben van een afdeling of van 50 leden. De tegenkandidaat wordt voorgedragen voor een specifieke plek, en neemt het daardoor op tegen één persoon. Als de partijraad over de lijst gaat stemmen, wordt eerst over de plaatsen met tegenkandidaten gestemd. Degene die verliest, gaat helemaal van de lijst af. De verliezer kan niet alsnog kandideren voor een lagere plaats op de lijst. Daarna wordt de lijst als geheel vastgesteld door de partijraad. Tot slot wordt aan de kandidaten gevraagd of ze instemmen met de kandidatuur. 2.6 ChristenUnie - Staatkundig Gereformeerde Partij (CU-SGP) De ChristenUnie en de SGP zijn op nationaal niveau twee afzonderlijke politieke partijen. Per verkiezing op Europees niveau wordt bekeken of ze een gemeenschappelijke lijst aangaan. Evenals in 2004 hebben beide partijen voor de verkiezingen van 2009 besloten dat te doen. Besprekingen hierover tussen de partijbesturen lopen parallel aan het opstellen van de eigen kandidatenlijst. Daarom is de procedure in twee fasen onder te verdelen: 1) de partijen stellen ieder hun eigen lijst vast, 2) er wordt onderhandeld over het in elkaar schuiven van de lijsten. Onderwerp van onderhandeling zijn: welke partij levert de lijsttrekker en hoe ziet de volgorde van de rest van de lijst eruit, maar ook komen het verkiezingsprogramma en de gezamenlijk te voeren campagne in deze onderhandelingen aan de orde. Voor de lijstvolgorde is onder meer van belang hoe groot een partij op dat moment is. Voor de komende verkiezingen is besloten tot een lijsttrekker van de ChristenUnie omdat deze groter is in het nationale parlement dan de SGP. Om die reden worden kandidaten van de beide partijen ditmaal ook niet om-en-om op de lijst geplaatst, maar levert de ChristenUnie meer kandidaten. De afzonderlijke partijen besluiten over hun eigen deel van de gezamenlijke lijst. Hieronder worden de afzonderlijke procedures van kandidaatstelling van de ChristenUnie en de SGP kort besproken. Bij de SGP is er geen onderscheid in de verkiezing van de lijsttrekker en de samenstelling van de rest van de lijst. Wel spelen de verschillende posities op de kandidatenlijst in het selectieproces als zodanig een rol. Het hoofdbestuur stelt een selectieadviescommissie in, met ten minste één bestuurslid, met de opdracht om een gemotiveerd advies uit te brengen voor een kandidatenlijst. Het bestuur doet in het partijblad een oproep aan de plaatselijke kiesverenigingen om de namen van geschikte kandidaten door te geven. Verder betrekt de selectieadviescommissie bij de selectie ook de personen die bij vorige verkiezingen al door plaatselijke kiesverenigingen zijn voorgedragen, op de kandidatenlijst van de vorige verkiezing waren geplaatst of die het hoofdbestuur en/of de selectieadviescommissie zelf hebben opgespoord. De potentiële kandidaten worden getoetst aan een aantal criteria, zoals deskundigheid, regionale spreiding, spreiding over leeftijd en kerkelijke achtergrond en ook wordt gekeken naar een evenwicht tussen continuïteit en vernieuwing op de lijst. Het gemotiveerde advies van de selectieadviescommissie wordt besproken in het hoofdbestuur, waarna een conceptkandidatenlijst wordt vastgesteld. Het hoofdbestuur stuurt het concept vervolgens naar de Raad van Advies. Dat is een orgaan van 29 vertrouwensmannen, gekozen door de verschillende provinciale afdelingen. Daarna wordt de lijst door het hoofdbestuur (al dan niet gewijzigd) vastgesteld om aan de plaatselijke kiesverenigingen voor advies voor te leggen. De kiesverenigingen brengen na gehouden ledenvergadering advies uit over de lijst. Over het advies wordt bij meerderheid van stemmen beslist. Als het advies van de kiesverenigingen leidt tot wijziging van de conceptkandidatenlijst, wordt door 13

14 het Hoofdbestuur daarover opnieuw advies gevraagd bij de Raad van Advies. Het hoofdbestuur stelt vervolgens de lijst vast. Uit religieuze overwegingen kandideert de SGP geen vrouwen. De ChristenUnie stelt haar kandidatenlijst eveneens in één keer samen. Het bestuur is verantwoordelijk voor de voorbereidingen voor de kandidaatstelling en de verkiezingen. Ze begint met het maken van een planning van de procedure. Daarna wordt het Uniecongres bijeengeroepen voor het opstellen van een profielschets voor de kandidaten, een profielschets voor de fractie, het bespreken van een eventuele lijstverbinding of lijstineenschuiving, en de samenstelling van een selectiecommissie. Dit Uniecongres bestaat uit afgevaardigden van kiesverenigingen (dat zijn lokale afdelingen), de jongerenorganisatie en de bestuursvereniging. Iedere kiesvereniging heeft een stemmenaantal in verhouding tot het aantal leden. In de selectiecommissie zitten minimaal drie leden. Zij zijn verantwoordelijk voor de werving en selectie van kandidaten en het opstellen van een advies over de kandidatenlijst. Dit advies wordt voorgelegd aan het bestuur, waarna het bestuur een voorstel voor de kandidatenlijst opstelt. Het Uniecongres stelt ten slotte de lijst samen. Leden daarvan kunnen voorstellen om de lijst te wijzigen door kandidaten die al op de lijst staan, hoger of lager te plaatsen. Over elke positie wordt gestemd, tenzij er slechts één kandidaat is. Als er meer dan één kandidaat is, vindt er een verkiezing plaats. Om gekozen te zijn is meer dan 50% van de stemmen vereist. Als dat niet in één ronde lukt, valt steeds degene af die de minste stemmen heeft verkregen, totdat één kandidaat een volstrekte meerderheid van stemmen heeft gehaald. De vergadering stelt aldus de lijst vast. 2.7 Democraten 66 (D66) D66 gebruikt voor de verkiezing van de lijsttrekker een andere procedure dan voor de overige kandidaten op de lijst. Beide procedures beginnen op het congres met het vaststellen van een profiel. Het conceptprofiel wordt opgesteld door het Landelijk Bestuur. Voor de uitvoering van de verkiezingsprocedure kent D66 een Landelijke Verkiezingscommissie. Dit is een onafhankelijke, permanente commissie, waarvan de leden door het congres worden verkozen. De verkiezingscommissie stelt een tijdpad op. Alle kandidaten melden zich bij de verkiezingscommissie. De verkiezingscommissie controleert of een aanmelding voldoet aan de formele eisen. Zij toetsen een kandidaat niet inhoudelijk. Kandidaten voor het lijsttrekkerschap hebben voor de aanmelding ondersteuningsverklaringen nodig van minimaal 1% van de stemgerechtigden leden. De lijsttrekker wordt gekozen door middel van een referendum. Voor dit referendum wordt gebruik gemaakt van het Single Transferable Vote System. Naast het aangeven van de voorkeursvolgorde kan ook blanco worden gestemd. Nadat de overige kandidaten door de verkiezingscommissie zijn geaccepteerd, stellen de lijsttrekker voor die verkiezing en de partijvoorzitter een stemadvies op. Daarna vindt er stemming plaats door middel van een referendum. Op het stembiljet kunnen de leden kiezen voor het volgen van het stemadvies of een eigen voorkeursvolgorde aangeven, van een minimum en maximum aantal namen. Aan de kandidaat van eerste voorkeur wordt een stemwaarde toegekend die gelijk is aan het maximum aantal stemmen dat de kiezer mag uitbrengen. De kandidaat van de volgende voorkeur krijgt een stemwaarde die één punt minder bedraagt, en zo verder. 14

15 Bij het tellen van de stemmen worden deze stemwaarden per kandidaat bij elkaar opgeteld. De kandidaat die het hoogste stemwaardetotaal verwerft, wordt als eerste gekozen, c.q. vervult na de lijsttrekker de eerstvolgende plaats op de lijst. De kandidaat die het op één na hoogste stemwaardetotaal verwerft wordt als volgende gekozen enzovoort. Indien van twee of meer kandidaten het stemwaardetotaal gelijk is, dan wordt degene gekozen die het vaakst de eerste voorkeur heeft gekregen. Het referendum is overigens alleen geldig als de opkomst minimaal 10% bedraagt. In het geval het aantal kandidaten gelijk is aan het aantal vacatures dan is er slechts de mogelijkheid voor of tegen in te vullen op het stemformulier. 3. Criteria bij kandidatenselectie De Nederlandse kieswet heeft een aantal criteria vastgelegd voor de acceptatie van kandidaten op een kandidatenlijst: De kandidaat moet op een door algemene maatregel van bestuur vastgelegde wijze vermeld worden op de lijst; De kandidaat moet een verklaring overleggen dat hij instemt met zijn kandidaatstelling; Indien de kandidaat buiten Nederland woont moet hij een gemachtigde aangewezen hebben; Hij moet in de zittingsperiode van het Europees Parlement de leeftijd bereiken die vereist is voor het passief kiesrecht (18 jaar). Daarnaast bepaalt de kieswet een aantal criteria waaraan voldaan moet worden om een zetel te kunnen innemen. Voor de verkiezingen voor het Europees Parlement gaat het om de volgende criteria: De kandidaat moet 18 jaar zijn en niet zijn uitgesloten van het passief kiesrecht van de Staten-Generaal; Indien de kandidaat onderdaan is van een andere lidstaat moet deze zijn werkelijke woonplaats in Nederland hebben, de leeftijd van 18 jaar hebben bereikt en niet zijn uitgesloten van het passief kiesrecht, zowel in Nederland als in de lidstaat waarvan de kandidaat onderdaan is. De politieke partijen stellen zelf aanvullend eisen aan hun eigen kandidaten en de lijst als geheel. De partijen verschillen in de mate van formaliteit: sommige partijen hebben eisen in de statuten of reglementen opgenomen, andere in de profielschets, en sommige partijen hebben helemaal geen eisen op papier staan, maar hanteren informeel toch wel criteria. Eisen die door alle partijen worden gebruikt voor kandidaten zijn inhoudelijke deskundigheid, communicatieve vaardigheden, politieke ervaring en het kunnen samenwerken. Sommige partijen vullen dat aan met lidmaatschap van de partij van minimaal één jaar, zoals het CDA en D66, en minimaal twee jaar bij de SGP. D66 stelt verder nog als eisen dat de kandidaat geen lid is van een andere partij en verklaart nooit betrokken te zijn geweest bij fascistische of racistische handelingen of uitingen. De SGP heeft als enige partij een maximale 15

16 leeftijdsgrens gesteld van 70 jaar, tenzij de kandidaat al zitting heeft in het Europees Parlement. Sommige partijen (o.a. SP, GroenLinks en D66) verlangen van hun kandidaten dat zij een afdrachtregeling ondertekenen. Naast de criteria voor de individuele kandidaten stellen partijen ook criteria op voor de lijst als geheel. Partijen streven enerzijds naar diversiteit op het gebied van inhoudelijke deskundigheid (o.a. economie, sociaal, milieu), en anderzijds naar diversiteit op basis van doelgroepen (o.a. vrouwen, migranten). Enkele partijen hebben reglementair vastgelegd dat ze streven naar gelijke vertegenwoordiging van mannen en vrouwen, te weten de PvdA en GroenLinks. De ChristenUnie streeft naar minimaal 25% vrouwen, van wie minimaal één vrouw in de top-3 in de fractieprofielschets beschreven. De andere partijen houden bij de samenstelling van de kandidatenlijst ook rekening met een zo evenwichtig mogelijke verdeling van mannen en vrouwen. Uitzondering daarop is de SGP, die geen vrouwen toelaat op grond van religieuze overtuiging. Een ander criterium voor de lijst is de deelname van migranten. GroenLinks en de ChristenUnie hebben dit reglementair vastgelegd. Door de ChristenUnie is dat gespecificeerd tot christelijke migranten. Ook houden alle partijen rekening met een regionale spreiding en diversiteit in leeftijd. 4. Analyse Lijsttrekker Van de zeven partijen die in dit rapport zijn beschreven, gebruiken vier partijen voor de verkiezing van de lijsttrekker een andere procedure dan voor het vaststellen van de rest van de lijst. Dit is het geval bij het CDA, de PvdA, GroenLinks en D66. Bovendien wordt de lijsttrekker in die vier gevallen, evenals bij de VVD, eerder gekozen dan de rest van de lijst. In vier gevallen gebeurt dat onder meer omdat de lijsttrekker dan kan adviseren over de rest van de lijst (CDA, PvdA, VVD en D66). Hij heeft op die manier invloed op zijn team in het Europees Parlement na de verkiezingen. Bij GroenLinks dient de eerdere verkiezing vooral om te zorgen dat kandidaten die voor het lijsttrekkerschap afvallen vervolgens kunnen kandideren voor de rest van lijst. De verkiezing van de lijsttrekker is bij de PvdA, de VVD, GroenLinks en D66 een zeer toegankelijke procedure. De kandidaatstelling staat open voor alle leden en alle leden kunnen door middel van een referendum aan de verkiezing van de lijsttrekker deelnemen. Bij het CDA, de SP en de CU-SGP legt het bestuur een voorstel voor de lijsttrekker voor aan de leden of een vertegenwoordiging daarvan. Wel staat bij de SP en de CU-SGP de kandidaatstelling open voor alle leden. Formeel bestaat altijd de mogelijkheid om tegenkandidaten te stellen. In de praktijk gebeurt dit zelden of nooit. Voor de lijsttrekker gebruiken partijen ook andere criteria dan voor de rest van de lijst. Het wordt van belang geacht dat de lijsttrekker een profiel kan neerzetten en stemmen kan trekken, een bindende persoon is en daarom leiding kan geven aan de fractie. De VVD hanteert geen speciale criteria voor de lijsttrekker. Het referendum waarin de lijsttrekker gekozen wordt is de garantie dat de lijsttrekker een stemmentrekker is, zo stelt de VVD. 16

17 Rest van de lijst Voor de rest van de lijst wordt in alle gevallen, zij het op verschillende manieren, een advies opgesteld door het bestuur of door een daartoe ingestelde commissie. Sommige partijen verkiezen de rest van de lijst eveneens per referendum (VVD en D66). Het CDA en de SGP laten over de lijst stemmen in de afdelingen, respectievelijk kiesverenigingen. Bij de SGP is die stemming een advies aan het bestuur dat de lijst vaststelt. De PvdA, GroenLinks, de SP, de CU leggen de conceptlijst voor aan een congres of partijraad. In sommige gevallen wordt het advies niet in volgorde van voorkeur voorgelegd aan de leden, maar worden de namen die in het advies voorkomen op alfabetische volgorde gepresenteerd met een uitleg over de geschiktheid. Eén partij (GroenLinks) geeft de commissie de opdracht om volgens een indeling in blokken van de lijst met meer namen per blok te komen dan er plaatsen op de lijst beschikbaar zijn. Zorg voor kwaliteit versus interne partijdemocratie Interne partijdemocratie speelt voor alle partijen een belangrijke rol. Aan de andere kant wordt zeer veel waarde gehecht aan voldoende kwaliteit van de lijst. Om die kwaliteit te waarborgen zetten verschillende partijen diverse instrumenten in. Het CDA en de VVD zorgen voor permanente scouting van talent. Alle partijen stellen per verkiezing een commissie in die de opdracht heeft kandidaten te selecteren op verschillende criteria. Soms worden die criteria opgesteld door deze commissie, soms door het partijbestuur. Een enkele keer krijgt de commissie ook de opdracht om naar kandidaten te zoeken (GroenLinks). De commissies bestaan meestal uit partijleden die ervaring hebben met selectie van kandidaten. Vaak zit er ook een lid van het partijbestuur in (PvdA, SP, SGP) of wordt de selectiecommissie voor de lijst geadviseerd door de reeds verkozen lijsttrekker (CDA, PvdA, VVD en D66). Bij de SP bestaat de commissie uit drie personen die uit het bestuur, de partijraad of de fractie uit het nationale parlement afkomstig zijn. Deze partij wil een sterke regie voeren om de kwaliteit te waarborgen. De invloed van de partijleden op de lijstvorming De invloed van de leden op de verkiezing van de lijsttrekker is groot bij de partijen die een referendum houden over de lijsttrekker. Zowel bij de VVD (2) als bij de PvdA (4) en GroenLinks (5) waren er meerdere kandidaten voor het lijsttrekkerschap waaruit de leden konden kiezen. Bij D66 was deze keer sprake van een enkele kandidaat. Bij de overige partijen is de invloed van de leden op de keuze voor de lijsttrekker juist relatief klein. Bij deze partijen wordt over het algemeen een kandidaat voorgelegd aan de leden. In die gevallen is de invloed van de leden op de samenstelling van de rest van de lijst groter dan op de keuze van de lijsttrekker. Bij alle partijen wordt een advies voorgelegd, maar dit advies wordt bij de meeste partijen vaak niet volledig overgenomen. Bij de partijen die een referendum houden over de rest van de lijst (VVD en D66) wordt de leden de keuze voorgelegd om het advies over te nemen of een eigen volgorde aan te geven. Indien de stemming leidt tot wijzigingen, zijn deze 17

18 wijzigingen marginaal. Dit geldt eveneens voor de partijen die de lijst voorleggen aan de afdelingen of kiesverenigingen (CDA en SGP). De overige partijen stellen de lijst vast op een congres of partijraad. Ook daarvoor geldt dat er wel verschuivingen optreden ten opzichte van de advieslijst. Bij alle partijen is het mogelijk om tegenkandidaten te stellen voor een bepaalde plaats op de lijst. Bij GroenLinks worden in het advies al meer kandidaten voorgesteld per plaats maar is het ook nog mogelijk om daaraan kandidaten toe te voegen die door de commissie niet worden aanbevolen. 5. Conclusie Op verzoek van het Europees Parlement heeft het Instituut voor Publiek en Politiek (IPP) een onderzoek uitgevoerd naar de kandidaatstelling voor de Europese verkiezingen binnen de Nederlandse politieke partijen. Tien partijen of combinaties van partijen voldoen aan een van de criteria: 1) de partij is nu vertegenwoordigd in het Europees Parlement, 2) de partij behaalde bij de laatste Europese of nationale verkiezingen meer dan 2% van de stemmen. Het betreft het Christen Democratisch Appèl (CDA), de Partij van de Arbeid (PvdA), de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), GroenLinks, de Socialistische Partij (SP), de combinatie van ChristenUnie en Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP), Democraten 66 (D66), de Partij voor de Vrijheid (PVV), de Partij voor de Dieren (PvdD) en Europa Transparant. De drie laatste partijen zijn niet opgenomen in het onderzoek. Europa Transparant heeft zichzelf opgeheven. De PVV heeft niet gereageerd op verzoeken om informatie, en de PvdD kon ons onvoldoende vertellen over de procedures. Er is onderzoek gedaan aan de hand van statuten en reglementen en er is gesproken met de zeven partijen. Bovendien is ook naar de criteria van de kieswet gekeken. Voorts is de invloed van Europese partijen en fracties op de lijstvorming binnen Nederlandse partijen onderzocht. Uit het onderzoek kunnen de volgende conclusies worden getrokken: - De lijsttrekker heeft door het stelsel van evenredige vertegenwoordiging een bepalende positie voor de lijst. De partijen besteden veel aandacht en energie aan de verkiezing van de lijsttrekker. De invloed op de keuze van de lijsttrekker is of heel groot of juist relatief klein; - De kandidaatstelling voor de rest van de lijst is bij alle partijen zeer toegankelijk. Meestal is de steun nodig van een afdeling of van een beperkt aantal leden. Sommige partijen stellen eisen aan de duur van het lidmaatschap; - De invloed van het bestuur of de door het bestuur benoemde commissie op de rest van de lijst is in alle gevallen groot. Afwijkingen van het advies op de uiteindelijke lijst zijn marginaal; - Europese partijen of fracties hebben geen invloed op de lijstvorming bij de Nederlandse partijen. 18

19 6. Bronvermelding De kieswet, 28 september Christen Democratisch Appèl Drs. A.J. Breeuwsma, Stafmedewerker Partijontwikkeling, CDA Partijbureau. Drs. C.M.M. Laenen, Hoofd sector HRM & Organisatie Steenkampinstituut, CDA Partijbureau. Reglement voor de voorbereiding van de kandidaatstelling voor de verkiezing der leden van de Eerste Kamer, de Tweede Kamer en het Europees Parlement, Vastgesteld door de Partijraad van het CDA op 1 november Statuten en huishoudelijk reglement CDA, tekst per 31 mei ChristenUnie Dhr. J.J. de Groot, Hoofd Bestuurs- en managementondersteuning, Partijbureau ChristenUnie. Reglement Kandidaatstelling en Verkiezingen, Ingaande per 17 november Statuten ChristenUnie, Ingaande per 20 maart Democraten 66 Dhr. G. Brunsveld, Hoofd interne organisatie, Landelijk Bureau D66. D66 Statuten en Huishoudelijk Reglement, Politieke Partij Democraten 66 februari GroenLinks Dhr. E. van Schoonhoven, Secretaris kandidatencommissie Europese Unie. Huishoudelijk Reglement GroenLinks, zoals in gewijzigde vorm vastgesteld door de partijraad van 20 september Statuten GroenLinks, met de laatste statutenwijziging, zoals vastgesteld door het GroenLinks-Congres van 11 februari Partij van de Arbeid Mevr. W. Ruygrok, ex-voorzitter presidium , PvdA. Statuten en huishoudelijk reglement van de Partij van de Arbeid, Versie naar aanleiding van vaststelling wijzigingen door congres d.d. 9 december Socialistische Partij Dr. H. van Heijningen, Algemeen secretaris, Bestuur Socialistische Partij. Huishoudelijk Reglement van de SP. Statuten van de SP, met de wijzigingen van de partijraad van 13 december Staatkundig Gereformeerde Partij Mr. V.A. Smit, Algemeen secretaris, bureau SGP. Algemeen Reglement van de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP), Laatstelijk vastgesteld door de algemene vergadering van de Staatkundig Gereformeerde Partij, gehouden te Amersfoort op 15 maart Statuten van de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP), Aldus vastgesteld door de algemene vergadering van de Staatkundig Gereformeerde Partij, gehouden te Utrecht op 31 maart Volkspartij voor Vrijheid en Democratie Drs. D.N.E.A. Gilissen, medewerker communicatie en bestuurszaken, partijbureau VVD. Mevr. I. Kuivenhoven, talentmanagement, partijbureau VVD. Statuten, In werking getreden op 29 oktober