Schoolexamen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs. Vak Biologie

Transcriptie

1 Vak Biologie Schoolexamen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs 2014 SE 1 oktober minuten Het schoolexamen bestaat uit 33 vragen/ 16 pagina s In totaal kun je max. 68 punten verdienen. Toegestane hulpmiddelen : rekenmachine, BiNaS Tijdsduur : 100 minuten Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening vereist is, worden aan het antwoord meestal geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of berekening ontbreekt. Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld SUCCES! HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 1

2 2 1 Organisatieniveaus Delen van een organisme zijn onder andere een cel, een orgaan, een organel en een weefsel. Welk van deze delen is het grootst? En welk is het kleinst? A B C D Het grootst is een orgaan. Het kleinst is een cel. Het grootst is een orgaan. Het kleinst is een organel. Het grootst is een organel. Het kleinst is een cel. Het grootst is een organel. Het kleinst is een weefsel. 2 2 Kevertjes Een groot aantal volwassen mannelijke en vrouwelijke kevertjes van een bepaalde soort wordt losgelaten op een zogenoemd 'temperatuurorgel'. De bodem van dit apparaat bestaat uit een aantal stroken die elk nauwkeurig op een vaste temperatuur worden gehouden. Afbeelding 1 geeft de verdeling van de kevertjes over de stroken met verschillende temperatuur weer, nadat de dieren enige tijd vrij hebben bewogen. Naar aanleiding van de resultaten van het onderzoek worden de volgende beweringen gedaan: 1 Een temperatuur van 18 C is voor deze keversoort een aantrekkelijke verblijfstemperatuur. 2 Deze keversoort kan alleen overleven in het temperatuurgebied van 13 C HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 2

3 tot en met 23 C. 3 De optimale temperatuur voor de voortplanting van deze keversoort is 18 C. Welke van deze beweringen is (zijn) juist op grond van de resultaten van het onderzoek? A Alleen bewering 1. B Alleen de beweringen 1 en 3. C Alleen de beweringen 2 en 3. D De beweringen 1, 2 en Bonenpracticum Stel, je krijgt de opdracht om te onderzoeken wat de invloed van de temperatuur is op de groeisnelheid van de wortels van ontkiemende bonen. Je krijgt de beschikking over tien broedstoven waarvan de temperatuur te regelen is, een zak bonen, een meetlat en voldoende jampotjes, filtreerpapier en water om de bonen te laten kiemen. In de broedstoven is voldoende zuurstof. In de broedstoven kan de verlichting in- of uitgeschakeld worden. Beschrijf kort een werkwijze waarmee je de invloed van de temperatuur op de groeisnelheid kunt onderzoeken. Geef de omstandigheden zo volledig mogelijk aan en geef ook aan welke waarnemingen je doet om tot een conclusie te komen. 2 4 Geneesmiddelen testen In afbeelding 2 is schematisch weergegeven op welke manier de werkzaamheid van een geneesmiddel voor een bepaalde ziekte wordt getest. Het antwoord op de kernvraag bij punt drie zou kunnen worden afgeleid uit de twee grafieken onderaan. De tekenaar heeft de assen van de grafieken echter niet benoemd. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 3

4 Stel dat het middel tegen hoofdpijnaanvallen werkt. Wat moet er dan op de x- as van beide grafieken staan? En wat moet er op de y-as van beide grafieken staan? A B C D Op de x-as de tijd, op de y-as de uren met hoofdpijn. Op de x-as de tijd, op de y-as de uren zonder hoofdpijn. Op de x-as de uren met hoofdpijn, op de y-as de tijd. Op de x-as de uren zonder hoofdpijn, op de y-as de tijd. 2 5 Om een verantwoorde conclusie te kunnen trekken over de werking van het geneesmiddel, moet het aantal proefpersonen in beide groepen groot zijn. Geef twee andere criteria waaraan de beide groepen proefpersonen moeten voldoen. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 4

5 2 6 Microbiologische ontdekkingen Aan het eind van de negentiende eeuw werd duidelijk dat er behalve bacteriën nog een ander type micro-organisme bestaat. In Nederland ontdekte Martinus Beijerinck dat de veroorzaker van de tabakmozaïekziekte niet door zeer fijne bacteriefilters werd tegengehouden. Later bleek het te gaan om een virus dat het tabakmozaïekvirus (TMV) werd genoemd. Welke conclusie zal Beijerinck hebben getrokken uit de waarneming dat de ziekteverwekker niet door bacteriefilters werd tegengehouden? 2 7 Een plantaardige cel In afbeelding 2 is een plantaardige cel schematisch getekend. Afb. 2 Met welke nummers is een membraan aangegeven? A Met 1 en 2. B Met 2 en 3. C Met 3 en 4. D Met 2, 3 en 4. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 5

6 2 8 Voortplantingssysteem van een vrouw In afbeelding 3 zie je een tekening van het voortplantingsstelsel van een vrouw. Afb. 3 Wat geeft X aan? En wat geeft Y aan? 2 9 Waar vindt de eventuele bevruchting van de eicel plaats? A In onderdeel X. B In de baarmoeder. C In onderdeel Y. D In de eierstok Voortplantingsboek Bekijk de twee fragmenten hieronder, afkomstig uit een handboek voor jongeren: Alles over je lichaam van Ivan Wolffers. Fragment 1 De navel is een litteken waardoor duidelijk is dat je geboren bent. Het is een restant van de band met je moeder. Zolang een kind in de baarmoeder van zijn moeder zit, kan het niets. Het ademt nog niet, want het zou zich verslikken in het vruchtwater. Het kan nog niet eten. Alles moet de moeder verzorgen en dat gebeurt via de navelstreng. Dat is een buis tussen de moederkoek of placenta in de baarmoeder en de buik van het kind. Via de navelstreng wordt er bloed naar het bloedvatenstelsel van het kind gebracht. Met dat bloed gaat er voedsel en zuurstof mee. Zo blijft het kind in leven. Zou de navelstreng doorgesneden worden, dan is het kind ten dode opgeschreven. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 6

7 Fragment 2 Onder de piemel hangt de balzak. Daarin zitten als het goed is twee ballen waar het zaad (sperma) gemaakt wordt. Dat zaad kan zich door te neuken vermengen met de eicellen van een vrouw en dan kan daar weer een nieuw mens uit ontstaan, maar dat zoek je maar op onder zwangerschap. Bij sommige jongens zijn tijdens de ontwikkeling de ballen niet goed ingedaald. Dat moet dan via een kleine operatie gebeuren. Waarom hangen de ballen nu in zo'n mal zakje onder het lichaam? Nu, dat is nodig omdat het zaad niet tegen zo'n hoge lichaamstemperatuur kan. 37 graden is te warm en daarom zitten de ballen in het zakje dat buiten het lichaam hangt en waar het nooit warmer dan een graad of 35 wordt. In beide fragmenten zit een fout/onnauwkeurigheid. Noteer de twee fouten en schrijf erbij hoe het wel precies zit. Testosteron bij sneeuwhoenders De populatiedichtheid van sneeuwhoenders wordt onder andere bepaald door het territoriumgedrag van de hanen. Hanen bezetten hun territorium in de herfst. Een territorium wordt bezet door één haan met maar één hen. Hanen verdedigen hun territorium tegenover andere hanen. Bij deze gevechten wordt de verliezende haan verdreven. Sneeuwhoenhanen verdedigen hun territorium zowel in de lente als in de herfst. Om het machogedrag bij hanen te onderzoeken, werd in vier sneeuwhoenpopulaties bij 342 hanen onderhuids een capsule geïmplanteerd, die gedurende drie maanden testosteron afgaf. Dit hormoon verhoogt de agressiviteit van de hanen. Het gevolg was niet alleen dat zij agressiever waren tegenover andere hanen, maar ook dat zij grotere territoria gingen bezetten. Er werden ook vier controlegroepen geselecteerd. In de testosterongroepen daalde het aantal hanen. In de controlegroepen bleef het aantal hanen gelijk of groeide het aantal Aan welke voorwaarde moeten de controlegroepen voldoen wil het een echt wetenschappelijk experiment zijn? A De hanen van de controlegroepen kregen capsules met een kalmeringsmiddel geïmplanteerd. B De hanen van de controlegroepen kregen capsules met oestrogenen geïmplanteerd. C De hanen van de controlegroepen kregen lege capsules geïmplanteerd. D De hanen van de controlegroepen kregen niets geïmplanteerd. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 7

8 2 12 In de diagrammen in afbeelding 5 wordt de relatie weergegeven tussen het aantal broedparen en het gemiddeld testosterongehalte van de hanen in de populaties. Afb. 5 Welk diagram geeft dit op de juiste wijze weer? A Diagram P. B Diagram Q. C Diagram R. D Diagram S Periodieke onthouding Periodieke onthouding is een zeer onbetrouwbare voorbehoedmethode. Hoe werkt deze methode en waarom is deze onbetrouwbaar? HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 8

9 2 14 Dresie en Casie Afbeelding 1 is een foto van Dresie en Casie uit West-Transvaal, Zuid- Afrika: een blanke eeneiige tweeling. Afb. 1 Over deze tweeling worden twee beweringen gedaan: 1 Het verschil in bouw van de oren bij Dresie en Casie bestond al bij de geboorte en berust dus op een verschil in genotype. 2 Deze tweeling heeft zeker dezelfde bloedgroep. Welke bewering is of welke beweringen zijn juist? A Geen van beide beweringen. B Alleen bewering 1. C Alleen bewering 2. D Zowel bewering 1 als Muizengenetica Bij bepaalde muizen zijn individuen met het genotype qq zwart, met het genotype Qq geel, terwijl individuen met het genotype QQ in een vroeg embryonaal stadium sterven. Een gele vrouwtjesmuis krijgt nakomelingen van een gele mannetjesmuis. Hoe groot is de kans dat de eerstgeboren nakomeling zwart is? Geef het kruisingsschema. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 9

10 2 16 Kleurenblind Vader en moeder zijn geen van beide kleurenblind, maar Guusje wel. Wat kun je hieruit afleiden over Guusje? A. Dat Guusje een meisje is en dat haar vader heterozygoot is voor deze eigenschap. B. Dat Guusje een meisje is en dat haar moeder heterozygoot is voor deze eigenschap. C. Dat Guusje een jongetje is en dat zijn vader heterozygoot is voor deze eigenschap. D. Dat Guusje een jongetje is en dat zijn moeder heterozygoot is voor deze eigenschap Chimpansee-genetica Bij chimpansees wordt lang haar veroorzaakt door een recessief allel (l) en kort haar door een dominant allel (L). Als een heterozygoot kortharig vrouwtje paart met een heterozygoot kortharig mannetje, wat is dan de verhouding kort : lang haar bij de jongen? Geef een toelichting bij je antwoord Hemofilie en de talmoed In afbeelding 7 staat een stamboom van een familie waarin hemofilie (= bloederziekte) voorkomt. Het gen voor hemofilie is X-chromosomaal. Joodse jongens worden vlak na de geboorte besneden. Hierbij treedt enig bloedverlies op, maar als een jongetje lijdt aan hemofilie kan dit bloedverlies zo ernstig zijn dat het kind hieraan overlijdt. De talmoed is een belangrijk religieus wetboek met veel voorschriften. De talmoed schrijft voor dat de zonen (17 en 18) van een ouderpaar (6 en 7) waarvan al twee zonen (12 en 15) door bloedverlies na de besnijdenis zijn overleden, niet mogen worden besneden. Ook de zonen (10 en 11) mogen in dat geval niet meer worden besneden. Voor de zonen (19 en 20) die vader (7) bij een tweede vrouw (8) heeft, geldt de ontheffing van de besnijdenis niet. Deze voorschriften tonen aan dat er al lang geleden, in de tijd dat de talmoed werd geschreven, een gedetailleerde kennis over de erfelijkheid van hemofilie bestond. Afb. 7 Leg met behulp van de stamboom uit dat het gen voor hemofilie recessief is. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 10

11 2 19 Bekijk afbeelding 7 nogmaals. Leg uit hoe groot de kans is dat zoon 17 aan hemofilie lijdt Ernst Haeckel Ernst Haeckel ( ) was een Duitse bioloog. Op de dag dat hij een belangrijke onderscheiding kreeg, stierf zijn jonge vrouw Anna Sethe (afbeelding 1) aan een koortsaanval. Haeckel was ontroostbaar. Een jaar later ontdekte hij een nieuwe kwallensoort (afbeelding 2). Hij schreef: 'Deze soort is een van de meest fraaie onder de holtedieren. Haar tentakels hangen als de blonde haren van een prinses. Ik noem deze soort ter nagedachtenis naar mijn onvergetelijke vrouw, Anna Sethe.' Afb. 1 Afb. 2 Welke naam heeft Haeckel toen gegeven? A Annasethe desmonema Haeckel. B Annasethe haeckel desmonema. C Desmonema annasethe Haeckel. D Desmonema haeckel Annasethe. E Haeckel annasethe desmonema. F Haeckel desmonema Annasethe. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 11

12 2 21 Embryonale ontwikkeling Jesse vergelijkt in afbeelding 5 de embryonale ontwikkeling van een kip (1) met die van een varken (2). Hij komt daarbij tot de volgende twee waarnemingen: 1 In een bepaald stadium vertonen embryo's van een kip en een varken veel gelijkenis. 2 Zowel bij de kip als bij het varken ontstaan in een bepaald stadium kieuwspleten, die later weer verdwijnen. Afb. 5 Welke van deze waarnemingen is (zijn) een argument voor evolutie? A Geen van beide waarnemingen. B Alleen waarneming 1. C Alleen waarneming 2. D Zowel waarneming 1 als Organisme in het bodemslib In het slib op de bodem van een ondiepe vijver wordt een organisme gevonden. Bij onderzoek blijkt dat dit organisme geen mitochondriën heeft. Tot welk rijk kan dit organisme behoren? A Alleen tot het rijk der bacteriën. B Alleen tot het rijk der planten of tot het rijk der schimmels. C Alleen tot het rijk der bacteriën of tot het rijk der planten. D Tot het rijk der bacteriën, tot het rijk der planten, tot het rijk der schimmels of tot het rijk der dieren Micro-organismen en de mens Twee leerlingen doen beweringen over toepassingen van microorganismen bij productieprocessen door de mens. Jette zegt: 'Bacteriën worden gebruikt bij het maken van wijn.' Lene zegt: 'Schimmels worden gebruikt bij het maken van brood.' Wie doet (doen) een juiste bewering? A Geen van beide meisjes. B Alleen Jette. C Alleen Lene. D Beide meisjes. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 12

13 2 24 Zwemmerseczeem Zwemmerseczeem is geen eczeem, maar een infectie van (meestal) een of beide voeten. De aandoening wordt veroorzaakt door een parasiet die zich graag nestelt in vochtige huid. Men kan dit eczeem oplopen op plaatsen waar vaak vochtige blote voeten voorkomen, zoals in zwembaden of in gemeenschappelijke douches. Vandaar de naam 'zwemmerseczeem'. Tot welke groep van organismen hoort de veroorzaker van zwemmerseczeem? A Tot de archaea. B Tot de bacteriën. C Tot de schimmels. D Tot de eencellige dieren 2 25 Galapagoseilanden Op de Galapagoseilanden heeft de evolutie geleid tot veertien verschillende soorten vinken, die verschillend zijn aangepast aan het eten van zaden, insecten en knoppen van verschillende soorten planten. Hoe kon die uitwaaiering in zoveel soorten ontstaan? A De eilanden liggen dicht genoeg bij elkaar om onderlinge migratie mogelijk te maken. B De eilanden liggen dicht genoeg bij het Zuid-Amerikaanse continent. C De eilanden zijn zo klein dat er genetic drift kan optreden. D De eilanden zijn voldoende van elkaar geïsoleerd Syndroom van Bonnet Bij het syndroom van Bonnet neemt iemand die slechtziend is allerlei nietbestaande beelden waar. Men spreekt dan van een hallucinatie. Waar ontstaan de impulsen die tot hallucinatie leiden? A Die ontstaan in de grote hersenen. B Die ontstaan in de kleine hersenen. C Die ontstaan in de hersenstam. D Die ontstaan in de oogzenuw. E Die ontstaan in het netvlies Kijken Bij een mens gaan vanuit het netvlies zenuwvezels via de gezichtszenuw naar de hersenen. Hoe lopen die vezels? A Van de rechterzijde van het rechteroog naar de linkerhersenhelft. B Van de rechterzijde van het linkeroog naar de linkerhersenhelft. C Van de linkerzijde van het linkeroog naar de linkerhersenhelft. D Van de linkerzijde van het rechteroog naar de linkerhersenhelft. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 13

14 2 28 Bril De oogafwijking bijziendheid kan ontstaan doordat de oogbol te lang is. Deze afwijking kan worden gecorrigeerd door het gebruik van een bril. Wat voor glazen moet deze bril bevatten? A Positieve glazen, zodat de lichtstralen worden gedivergeerd. B Positieve glazen, zodat de lichtstralen worden geconvergeerd. C Negatieve glazen, zodat de lichtstralen worden gedivergeerd. D Negatieve glazen, zodat de lichtstralen worden geconvergeerd Ruggenmerg In afbeelding 4 zie je een doorsnede van het ruggenmerg. Afb. 4 Bij een operatie is een zenuwbaan per ongeluk doorgesneden. Als gevolg heeft de patient wel gevoel in zijn linkerarm, maar kan hij deze niet meer bewegen. Bij welk nummer is de zenuwbaan doorgesneden? 2 30 De chemie van de liefde Bij verliefdheid spreekt men vaak over 'vlinders in je buik'. Men heeft ontdekt dat dit 'kriebelige' gevoel van euforie en opwinding ontstaat door een stof: PEA (phenylethylamine). Deze stof komt bij verliefdheid vrij in de hersenen. Als mensen vrijen, komen er stoffen als dopamine en adrenaline vrij. Welk effect veroorzaakt adrenaline tijdens het vrijen? A Grotere gevoeligheid van de huidzintuigen. B Opwekken van het lustgevoel. C Sneller kloppen van het hart Een bijzonder hormoon is oxytocine. Het speelt een rol bij de bevalling en regelt de melkafgifte in de borsten. Het is ook betrokken bij het vrijen; door seksuele opwinding neemt de concentratie van oxytocine toe. Op zijn beurt stimuleert dit hormoon weer de seksuele opwinding. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 14

15 Hoe noemt men een dergelijke relatie tussen seksuele opwinding en de concentratie van oxytocine? A Antagonisme. B Homeostase. C Negatieve terugkoppeling. D Positieve terugkoppeling Krekels Onderzoek aan zenuwcellen van krekels laat zien dat het patroon dat wordt gezongen op een andere plaats in het zenuwstelsel wordt opgewekt (P) dan waar het soorteigen zangpatroon wordt herkend (Q) (zie afbeelding 6). In het eerste geval gaat het om groepen zenuwcellen die spieren aansturen, en in het tweede geval om groepen zenuwcellen waar informatie van de zintuigcellen wordt verwerkt. Afb. 6 Welk type zenuwcellen kun je, op basis van de gegeven informatie, bij P zeker verwachten? Welk type zeker bij Q? Bij P Bij Q A motorische motorische B motorische sensorische C sensorische motorische D sensorische sensorische 2 33 Verschillende oogafwijkingen Een bepaalde oogafwijking wordt veroorzaakt doordat de impulsen vanaf het netvlies niet of niet goed worden doorgegeven naar het gezichtscentrum in de grote hersenen. In afbeelding 7 zie je de hersenen en de impulsbanen die van het netvlies via de oogzenuw naar de hersenen verlopen. Rechts en links zijn aangegeven met R en L. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 15

16 Afb. 7 Afb. 8 Bij een persoon is de oogzenuw op plaats Z onderbroken. Hierdoor ziet hij bepaalde delen van zijn omgeving niet. De gebieden van het gezichtsveld van het linker- en van het rechteroog die hij ten gevolge van deze uitval niet kan waarnemen, worden in afbeelding 8 met zwart aangegeven, delen van de omgeving die hij nog wél kan zien zijn met wit aangegeven. Bekijk afbeelding 8. Welk uitvalsverschijnsel is het gevolg van de onderbreking bij Z: uitvalverschijnsel P, Q, R, S, T of U? Eindelijk het einde. HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 16

17 Havo 5 nakijkmodel 2 1 B 2 2 A 3 3 Je maakt verschillende groepen, alle omstandigheden hou je gelijk, behalve de temperatuur. Na een bepaalde tijd resultaten, daaruit conclusies 2 4 B 2 5 Ongeveer dezelfde leeftijdssamenstelling Dezelfde geslachtsverhouding Dezelfde sociale omgeving, Etc 2 6 Dat de ziekteverwekker kleiner was dan een bacterie 2 7 C 2 8 X eileider Y vagina 2 9 A 2 10 Fragment 1 Via de navelstreng wordt er bloed naar het bloedvatenstelsel van het kind gebracht. Het bloed van de navelstreng is ook bloed van de baby/ onderdeel van de bloedsomloop van de baby Fragment 2 Daarin zitten als het goed is twee ballen waar het zaad (sperma) gemaakt wordt. Alleen de zaadcellen worden daar gemaakt. Hetvocht komt uit het zaadblaasje en prostaat 2 11 C 2 12 A 2 13 Tijdens de ovulatie verhoogt de lichaamstemperatuur van een vrouw. Door elke dag de temp te meten kan de vrouw de ovulatie bepalen. Tijdens de ovulatie geen gemeenschap. Door stress of ziekte kan het tijdstip van ovulatie veranderen. Dit maakt het onbetrouwbaar C /3 zal zwart zijn (QQ sterven voor de geboorte) 2 16 D 2 17 Kort is dominant, dus ¾ deel zal kortharig zijn en ¼ ll dus langharing 2 18 Beide ouders hebben de ziekte niet, kinderen wel. Dit kan alleen als de ziekte reseccief is (in dit geval; de moeder is heterozygoot) 2 19 XAXa XAY De kans is 50% dat de recessieve factor van de moeder (a) bij de zoon terecht komt (de vader geeft Y zonder de factor) 2 20 C 2 21 D 2 22 A 2 23 C 2 24 C 2 25 D 2 26 E 2 27 C/D HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 17

18 2 28 C C 2 31 D 2 32 B 2 33 S HAVO Biologie SE 1 Vespucci College Pagina 18