Noordelijke Randstad Zuidelijke Randstad Zuidwestelijke Delta West-Brabant Zuidoostvleugel Brabantstad

Transcriptie

1 Noordelijke Randstad Zuidelijke Randstad Zuidwestelijke Delta West-Brabant Zuidoostvleugel Brabantstad Noord-Limburg Zuid-Limburg Stadsregio Arnhem - Nijmegen Regio Twente Stedendriehoek Apeldoorn - Deventer - Zuthpen Zwolle - Kampen Netwerkstad Nationaal stedelijk netwerk Groningen - Assen Westergozone en A7-zone Regionaal stedelijk netwerk Zuid-Drenthe Eemsdelta 26

2 hoofds tuk 3 Hoofdstuk 3 Gebieden 3.1 Inleiding Het in hoofdstuk 2 beschreven beleid vormt het uitgangspunt voor verschillende projecten en programma s. In dit hoofdstuk ligt de focus op de beschrijving van de (ontwikkelings)opgave per gebied. Deze gebieden staan op de overzichtskaart (kaart 3.1). Per gebied wordt een samenhangend beeld neergezet van de beleidsopgaven van rijk en regio. Dit beeld wordt zowel interdepartmentaal als regionaal gedragen. Ook de regionale projecten die een bijdrage leveren aan de beleidsopgave zijn opgenomen. Zo wordt verder vorm gegeven aan de gebiedsgerichte werkwijze. De uitwerking van de gebiedsgerichte werkwijze heeft het karakter van een groeiproces. Voor het volgend projectenboek zijn onder andere de volgende ontwikkelingen van belang: in de eerste plaats worden gebiedsagenda s opgesteld. Deze agenda s zijn het centrale element in de samenwerking tussen rijk en regio en zullen in ieder geval bestaan uit de samenwerkingsagenda s en de ontwikkelagenda s. De agenda s gaan over wat rijk en regio samen doen, maar ook over de belangrijkste regionale en rijksinvesteringen die van belang zijn voor de regio. Een tweede ontwikkeling is het opstellen van regionale kaartbeelden. De afgelopen periode zijn voor twee pilotregio s (stadsregio Arnhem - Nijmegen en provincie Flevoland) kaartbeelden opgesteld. Tijdens het bestuurlijk overleg MIRT voorjaar 2008 is afgesproken dat ook de andere provincies en stadsregio s soortgelijke kaartbeelden gaan ontwikkelen, om daarmee de samenhang tussen verkeer- en vervoerplannen en ruimtelijke-economische ontwikkelingen weer te geven. De kaartbeelden zijn mede input in het Projectenboek Daarnaast zal ook het MIRT spelregelkader nieuwe stijl doorwerking hebben in de wijze waarop invulling wordt gegeven aan de gebiedsgerichte werkwijze. Leeswijzer In dit hoofdstuk worden de gebieden in de landsdelen West (met accent op de Randstad), Zuid, Oost en Noord beschreven. Op de bijbehorende gebiedskaarten (voor legenda zie achterflap) zijn de relevante rijks- en regionale projecten opgenomen. De rijksprojecten/programma s zoals beschreven in dit hoofdstuk en de rijksprojecten/programma s die buiten de gekozen gebieden vallen, alsmede de projecten waar het rijk een financiële bijdrage aanlevert, worden nader toegelicht in hoofdstuk Landsdeel West Karakteristieken Het landsdeel West bestaat uit de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland. Het gebied heeft een belangrijke economische betekenis. Er wonen ongeveer 7,5 miljoen mensen, waarvan het grootste deel (6 miljoen) in de Randstad. De Randstad kent geen harde grenzen maar omvat globaal het gebied van Purmerend tot Dordrecht en van Den Haag tot omgeving Amersfoort. In de Randstad wordt de helft van het nationale inkomen verdiend op een kwart van het grondgebied van Nederland. Belangrijke speerpunten zijn financiële dienstverlening, toerisme en logistiek. Ook de aanwezigheid van een internationaal juridisch cluster (Den Haag) en enkele Greenports zijn van betekenis. De Randstad is het grootste stedelijke netwerk van ons land. Dit netwerk valt samen met belangrijke onderdelen van de nationale Ruimtelijke hoofdstructuur, waarbij de mainports Schiphol en Rotterdam de motoren voor de Nederlandse economie vormen. De Randstad ligt vrijwel geheel onder zeeniveau. Alleen de duinen, de strandwallen, stuwwallen en stroomruggen liggen boven zeeniveau. De ligging in de delta geeft unieke overgangen tussen water en land. De kust, het IJsselmeergebied, de Utrechtse Heuvelrug en de veenweidelandschappen in het Groene Hart zijn aantrekkelijk om in de buurt te wonen en te recreëren. Er zijn verschillende problemen in landsdeel West, die zich met name in de Randstad voordoen. De internationale concurrentiepositie staat onder druk onder andere door een verslechterende bereikbaarheid. Daarnaast stijgt de zeespiegel als gevolg van klimaatverandering. Ook de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling) heeft in haar Territorial Review voor de Randstad Holland in 2007 geconcludeerd dat het verkeer- en vervoersysteem, zowel de weg als het openbaar vervoer (OV), tekortkomingen kent. 27

3 Hierdoor wordt onvoldoende geprofiteerd van de kwaliteiten die de Randstad in potentie heeft. Uit de Landelijke Markt- en Capaciteitsanalyses (LMCA, 2007) en de Netwerkanalyses (2006) komen capaciteitsproblemen naar boven en geven de studies inzicht in de kansen voor groeiend OV. Het is belangrijk voor Nederland dat de Randstad een duurzame en internationaal sterke regio wordt, waar het aantrekkelijk is om te wonen, te werken en te leven. Voor het oplossen van de meest urgente problemen is het Programma Randstad Urgent (RU) gestart (zie hoofdstuk 2) en is het Programma Hoogfrequent Spoorvervoer (PHS) aangekondigd (follow-up LMCA Spoor). De grootste ruimtedruk ligt in de Randstad en hier liggen dan ook de grootste investeringsopgaven. Dat betekent echter niet dat in gebieden van landsdeel West buiten de Randstad, zoals Noord-Holland Noord, noordelijk en oostelijk Flevoland, de Utrechtse Heuvelrug en de Zuid-Hollandse eilanden niets gebeurt. De opgaven daar liggen in het leveren van een bijdrage aan de totale ruimtelijke en economische kwaliteit en de groen/blauwe opgave van landsdeel West (bijvoorbeeld het uitplaatsen van functies uit de Randstad), maar ook in het benutten van eigen regiospecifieke kansen. Functioneel is de Randstad te onderscheiden in de stedelijke regio rond Amsterdam/Utrecht (Noordelijke Randstad) en rond Den Haag/ Rotterdam (Zuidelijke Randstad) Noordelijke Randstad De Noordelijke Randstad omvat de grote steden Amsterdam en Utrecht, enkele middelgrote steden, de grootste groeigemeente van Nederland (Almere), de nationale luchthaven, belangrijke kennisinstituten en centra voor zakelijke dienstverlening. De Noordelijke Randstad rond Amsterdam is momenteel een polycentrische stedelijke regio, of netwerkstad. Een sterke concurrentiepositie schept goede mogelijkheden voor welvaart, kwaliteit van leven en een duurzame en leefbare stedelijke regio. De markt waarin de internationale concurrentie plaatsvindt richt zich, naast de industrie en dienstverlening, vooral op de kenniseconomie in de brede zin van het woord. Ruimtelijke condities als werkmilieus, recreatieve voorzieningen, woonmilieus, kwaliteit van het landschap en het mobiliteitsnetwerk worden daarbij als onderscheidende vestigingscondities steeds belangrijker. Het samensmeden van het stelsel van onderscheiden steden, centra, woonen werkmilieus en landschappen tot een volwaardige Europese metropool vormt daarom de rode draad voor de verdere ontwikkeling van dit gebied. Voor dit deel van de Randstad hebben de decentrale overheden een Ontwikkelingsbeeld Noordvleugel 2040 opgesteld en duiden dit gebied nu aan met Metropoolregio Amsterdam. De kern van de ontwikkelingen ligt in de corridor Haarlemmermeer - Amsterdam - Flevoland. De Noordelijke Randstad rond Utrecht heeft een hoog bruto regionaal product en is één van de snelste groeiers van Nederland. Ook hier floreren de kennisintensieve en creatieve sectoren. Er is een hoogopgeleide bevolking, de grootste universiteit van Nederland en er zijn veel onderzoeksinstellingen. Ook de hoogwaardige woonmilieus en de fraaie landschappen dragen bij aan de internationale concurrentiepositie. De centrale ligging maakt de regio tot Draaischijf van Nederland en daarmee bepalend voor de bereikbaarheid van de hele Randstad. Er is in de regio Utrecht tot zeker na 2030 een relatief grote druk op de woningmarkt, omdat de afname van de groei van het aantal huishoudens in de regio veel later wordt voorzien dan in de rest van Nederland. De centrale uitdaging is hoe met deze verstedelijkingsdruk om te gaan in relatie tot de kwaliteit van het landschap. Economie De economische structuur beschikt over verschillende troeven. Kernopgave is het vasthouden en zo mogelijk versterken van de internationale concurrentiepositie van de noordelijke Randstad als centrum voor zakelijke dienstverlening en hoogwaardige logistieke activiteiten. De aantrekkelijkheid voor internationaal opererende bedrijven hangt onder andere af van de mate waarin ze toegang kunnen krijgen tot internationale (transport)netwerken en van de mate waarin deze bedrijven gebruik kunnen maken van agglomeratievoordelen. Metropoolregio Amsterdam ontwikkelt zich verder als centrum voor kennis en innovatie en de Zuidas moet uitgroeien tot een toplocatie voor internationaal opererende bedrijven. Door het ondergronds brengen van de infrastructuur kan hier een kwalitatief hoogwaardige omgeving ontstaan voor wonen en werken. De Zuidas wordt als Publiek Private Samenwerking (PPS) ontwikkeld. Schiphol biedt een hoge kwaliteit aan internationale verbindingen, maar loopt op de lange termijn tegen de capaciteitsgrenzen aan. Onderzocht wordt welke ontwikkelingsmogelijkheden er voor de lange termijn. Een eventuele overloop van vliegverkeer van Schiphol naar luchthaven Lelystad speelt een rol bij de afweging. De agrobedrijven in de Greenports Aalsmeer (en omgeving) en de Duin- en Bollenstreek behouden en versterken hun positie op de wereldmarkt. Waar glastuinbouwbedrijven onvoldoende ruimte hebben om zich verder te ontwikkelen biedt het Landbouwontwikkelingsgebied voor de glastuinbouw (LOG) Grootslag vestigingsmogelijkheden voor bedrijven. Ook het aanpakken van ruimtelijke knelpunten via herstructurering van verouderde en ontwikkeling van nieuwe bedrijventerreinen is van belang. Voorbeelden zijn Amsterdam Connecting Trade (voorheen Werkstad A4), Noordzeekanaalgebied en de zone langs de A6/A27 (Almere). Ook het Utrecht-gebied doet het economisch zeer goed. Wat betreft de economische ontwikkeling wordt ervoor gekozen om de schaarse ruimte vooral in te zetten voor het faciliteren en het versterken van de vier clusters die kenmerkend zijn voor de regio, namelijk de Zakelijke diensten, de Creatieve industrie en nieuwe media, Onderwijs en ontmoeting, Life Sciences en medisch cluster. Utrecht kent acht economische kerngebieden: Utrecht centrum; Leidsche Rijn centrum; Amersfoort Centrum; Utrecht de Uithof/Rijnsweerd; Hilversum Mediapark en centrum; Multimodaal bedrijvenpark en - knooppunt Lage Weide; Amersfoort Noord (A1-zone); Utrecht rondom Oudenrijn (inclusief Papendorp). Utrecht wil deze gebieden stimuleren omdat zij door concentratie beter in staat is aan bedrijven en instellingen het gezochte, internationale vestigingsklimaat te bieden. Daarbij zet Utrecht in op een hoogwaardige openbare ruimte, een hoogwaardige woonomgeving en de nabijheid van stedelijke centra. De kerngebieden moeten daarnaast over een snelle (OV)verbinding beschikken met 28

4 hoofds tuk 3 Kaart Noordelijke Randstad 1. Amsterdam Zuidas/NSP (VenW, spoorwegen en hoofdwegen: planstudie; regio) 2. Schiphol ontwikkelingen (mede i.r.t. Lelystad) (RU-project) 3. Greenports Aalsmeer (en omgeving) en Duin- en Bollenstreek (LNV, integrale gebiedsopgaven: realisatie; (kandidaat) RU-project Transitie Greenports) 4. Amsterdam Connecting Trade (voorheen Werkstad A4) (kandidaat RU-project) 5. Noordzeekanaalgebied (EZ, topproject: TOPPER; regio) 6. Binnenstedelijke opgave Amsterdam (noordelijke IJ-oevers) (regio) 7. Schaalsprong Almere 2030 (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning; kandidaat RU-project) 8. Gebiedsontwikkeling Haarlemmermeer (LNV, integrale gebiedsopgaven: verkenning; kandidaat RUproject) 9. Duurzaam bouwen in de Noordvleugel - Utrecht (RU-project) 10. Nieuwe Hollandse Waterlinie (LNV, integrale gebiedsopgaven: planstudie) 11. Westelijke veenweidegebieden, fase 1 en fase 2 (inclusief Groot Mijdrecht Noord) (LNV, integrale gebiedsopgaven: realisatie en verkenning, (kandidaat) RU-project) 12. Natuurpilot IJmeer/Markermeer (VenW, waterbeheren en LNV: realisatie; kandidaat RU-project) 13. Groene Ruggengraat (deels kandidaat RU-project) 14. Oostvaarderswold (regio) 15. A1/A6/A9 Schiphol - Amsterdam - Almere (VenW, hoofdwegen: planstudie; RU-project;) 16. OV Schiphol - Amsterdam - Almere - Lelystad (VenW, spoorwegen: planstudie; kandidaat RUproject;) 17. A2 Holendrecht - Oudenrijn en A2 Amsterdam - Utrecht (Holendrecht - Oudenrijn) (VenW, hoofdwegen: realisatie en planstudie) 18. A4 Schiphol (kandidaat RU-project) 19. Zeetoegang IJmond (VenW, hoofdvaarwegen, verkenning; regio) 20. De Zaan (VenW, hoofdvaarwegen: planstudie; regio) 21. N201 (regio; VenW, regionale/lokale infrastructuur: realisatie) 22. Noord - Zuidlijn Amsterdam (regio; VenW, regionale/lokale infrastructuur: realisatie) 23. Stedelijke bereikbaarheid Almere (regio) 24. Draaischijf Nederland: Ring Utrecht en A27/A1/ A28 Driehoek Utrecht - Hilversum - Amersfoort (VenW, hoofdwegen: planstudie; RU-project) 25. Utrecht Centraal t.b.v. Nieuw Sleutelproject (VenW, spoorwegen en VROM, gebiedsontwikkeling: realisatie) 26. Vleuten Geldermalsen (inclusief Randstadspoor, fase 1) (VenW, spoorwegen: realisatie) 27. Programma Hoogfrequent Spoorvervoer corridor Utrecht Den Bosch (VenW, spoorwegen: planstudie) 28. Amsterdam - Rijnkanaal (VenW, hoofdvaarwegen: planstudie) 29. Lekkanaal, 3e kolk Beatrixsluis (VenW, hoofdvaarwegen: planstudie) 29

5 Amsterdam, Schiphol en andere delen van de Randstad. Ten slotte is het wenselijk dat de kerngebieden ook op regionale schaal goed ontsloten zijn, onder meer omdat de werknemers hun werkplek goed en snel moeten kunnen bereiken. Verstedelijking Een goed woon- en leefklimaat is een belangrijke voorwaarde voor een internationaal concurrerend vestigingsmilieu. Door tekorten op de woningmarkt staat de positie van de Noordelijke Randstad onder druk. In de woningbouwopgave speelt de vraag naar hoogstedelijke en groene woonmilieus een hoofdrol. Voor de periode wordt uitgegaan van een behoefte van in totaal woningen in de regio Amsterdam (inclusief Haarlem, Almere, Zaandam) en woningen in de regio Utrecht (inclusief Hilversum). Verdichtingsmogelijkheden in het bestaand bebouwd gebied moeten zo optimaal mogelijk worden benut door herstructurering, revitalisering en transformatie van verouderde stedelijke gebieden. Met name in Amsterdam ligt er een grote binnenstedelijke opgave, maar er zijn ook uitleglocaties nodig. De grootste inspanning ligt in Almere. De ambitie is om Almere een schaalsprong te laten maken naar een complete en evenwichtige stad van ca inwoners. Concreet betekent dit de realisatie van woningen tussen 2010 en 2030, waarvan circa voor de Utrechtse bouwopgave. Dit kan alleen slagen in combinatie met versterking van de economische structuur, de groen/blauwe kwaliteiten en verbetering van de meerzijdige bereikbaarheid, zowel naar de Amsterdamse als naar de Utrechtse regio. Een andere grote locatie voor nieuwe woningbouw is de Haarlemmermeer met woningen in combinatie met piek- en seizoenswaterberging, recreatieve groenontwikkeling en versterking van het Groene Hart. De vraag hoe om te gaan met de verstedelijkingsdruk in relatie tot de kwaliteit van het landschap was in de Utrechtse regio aanleiding om een visie op duurzaam bouwen in de Noordvleugel - Utrecht 2015 tot 2030 te ontwikkelen. Uit de tussenbalans blijkt, dat van de nieuwe woningen die nodig zijn, een flink deel gebouwd kan worden in bestaand stedelijk gebied. Met name het stadsgewest Utrecht zet fors in op binnenstedelijk bouwen; daarnaast wil ook Gooi en Vecht en Eemland inzetten op bouwen in bestaand stedelijk gebied. De belangrijkste plannen voor nieuwe gebieden liggen in de Kromme Rijn Lekzone en in Eemland (inclusief Vathorst West). De (bestaande) mogelijkheden om nieuwe woningbouwlocaties te ontsluiten (onder andere via HOV en Randstadspoor) en het behouden van de kwaliteit van de open ruimte, zijn hierbij belangrijke criteria geweest. Het rijk en de regio zullen de randvoorwaarden die nodig zijn om bouw in bovengenoemde locaties te realiseren, verder verkennen. Hierbij is het verhogen van de binnenstedelijke ruimtelijke kwaliteit, onder andere door het verbeteren van de bereikbaarheid, een belangrijk aspect. Ook zal in verband met het feit dat Almere woningen gaat bouwen om de Utrechtse druk op de woningmarkt te verlichten, de ontsluiting van dit gebied integraal worden bekeken. Groen/blauw De noordelijke Randstad herbergt een diversiteit aan landschappen. In het lage en natte westelijke deel treft men een open structuur aan met de kustzone, polderlandschappen, water, rivieren en veenweidegebieden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam dragen hier vanuit een cultuurhistorisch perspectief aan bij. Centraal in de Randstad ligt het Groene Hart, waar de rivierlandschappen met hoger gelegen stroomruggen en buitenplaatsen langs de Lek, de Oude Rijn en de Vecht het open veenweidelandschap doorsnijden. Herstructurering van de westelijke veenweidegebieden in het Groene Hart en laag Holland is gericht op het tegengaan van de bodemdaling en het realiseren van een robuust en stabiel watersysteem in combinatie met duurzaam landgebruik. Ook voor de droogmakerij Groot Mijdrecht Noord wordt onderzocht hoe de bodemdaling en waterproblematiek kan worden aangepakt. In het Utrechtse Noorderpark komen de verschillende elementen samen: veenweide en plassen in combinatie met kleinschalige parklandschappen en droge natuur. Het lage en natte westelijke deel van de regio contrasteert met de rijk beboste stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en het Gooi. Grote delen van de Heuvelrug zijn aangewezen als natuurgebied en onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en van groot belang voor de recreatie. Aan de oostzijde van de noordelijke Randstad gaat de Heuvelrug geleidelijk over in de Gelderse Vallei met beekdalen, dekzandruggen en -vlakten. De Grebbelinie doorsnijdt dit landschap en vormt de verbinding met het open polderlandschap van de Eemvallei. Door economische ontwikkeling en oprukkende verstedelijking staat de openheid in het westelijke deel in toenemende mate onder druk. In combinatie met verzilting, een onvoldoende robuuste waterberging en ecologische achteruitgang ligt hier een belangrijke opgave voor groen/blauwe kwaliteit binnen het ILG. Op de corridor Schiphol - Almere liggen de belangrijkste groen/blauwe opgaven, zoals het IJmeer/Markermeer, de Groene Ruggengraat (ILG) en het Oostvaarderswold. Voor het IJmeer/Markermeer is de ambitie om een groen/blauwe schaalsprong te realiseren die leidt tot een robuust ecologisch en klimaatbestendig systeem. Een ander voorbeeld van een integrale opgave is de gebiedsontwikkeling in de Haarlemmermeer, waarbij door aanleg van een robuuste seizoensberging in combinatie met innovatieve woningbouw de waterhuishouding op een duurzame wijze kan worden beheerd. Met het aanleggen van Oostvaarderswold, onderdeel Meerjarenplan Ontsnippering (MJPO), komt er na 2015 een ecologische verbindingszone tot stand tussen de Oostvaardersplassen en de Veluwe en Duitsland. Op het vlak van de natuur loopt door de hele Randstad de Groene Ruggengraat, als ecologische verbinding. Deze verbinding biedt tevens mogelijkheden voor verbetering van het landschap en recreatie. In Noord-Holland Noord ontwikkelt de provincie het Wieringerrandmeer als groen/blauwe opgave en recreatiegebied. De groen/blauwe structuur van de Noordvleugel - Utrecht wordt gekenmerkt door een rijke variatie aan nationale landschappen, die waardevolle (overgangs)gebieden vormen, maar ook, door hun status, beperkingen stellen aan bebouwingsdichtheid en inrichting van de regio. Bereikbaarheid Een goed functionerend vervoerssysteem voor personen en goederen is een essentiële voorwaarde voor het economisch functioneren en de ontplooiing van mensen. Dit geldt zowel voor de interne als de externe bereikbaarheid, 30

6 hoofds tuk 3 zowel per auto als per OV. Het verkeer- en vervoersysteem heeft de mobiliteitsontwikkeling de laatste jaren niet kunnen bijhouden. Een combinatie van beter benutten, investeren en beprijzen moet de betrouwbaarheid, snelheid en veiligheid van de verplaatsingen vergroten. Onderdeel van deze aanpak is het verbeteren van de onderlinge samenhang tussen de netwerken en door een betere ketenintegratie, voor zowel personen als goederen. Door een concentratie van verstedelijking en economische ontwikkeling op de corridor Haarlemmermeer - Amsterdam - Flevoland ligt hier ook de belangrijkste opgave. Voor de corridor Schiphol - Amsterdam - Almere is besloten de bestaande wegcapaciteit uit te breiden en gelijktijdig kansen te benutten voor de verbetering van de leefbaarheid en de ruimtelijke kwaliteit. Hier liggen ook de grootste kansen voor het OV. In het kader van de planstudie OV Schiphol - Amsterdam - Almere - Lelystad wordt op korte termijn geïnvesteerd in het spoor en wordt onderzocht wat op lange termijn nodig is om het OV op deze corridor structureel verder te verbeteren. Hier ligt een relatie met de Schaalsprong Almere en de ontwikkeling van Schiphol en luchthaven Lelystad. Daarnaast liggen er belangrijke bereikbaarheidsvraagstukken naar onder andere de overige economische kerngebieden in Nederland. Uitbreiding van de A2 Amsterdam - Utrecht is in uitvoering/studie en naar de A4 Schiphol, de interne verkeersader van de Randstad wordt nader verkennend onderzoek verricht. Op het gebied van vaarwegen gaat het om het benutten van de aanwezige capaciteit. In een verkenning wordt de capaciteit van de zeetoegang IJmond in samenhang met de economische potentie van het Noordzeekanaalgebied onderzocht. De provincie onderzoekt de mogelijkheden om de bevaarbaarheid van De Zaan te verbeteren. In combinatie met de ontwikkeling van het Noordzeekanaalgebied kan dit tot een versterking van de economische bedrijvigheid leiden. Een en ander wordt mogelijk als PPS uitgewerkt. Naast de rijksprojecten worden door de decentrale overheden ook een aantal grote regionale projecten gerealiseerd die bijdragen aan de bereikbaarheid. Voorbeelden zijn de N201, Noord - Zuidlijn Amsterdam, N23 Alkmaar - Zwolle en stedelijke bereikbaarheid Almere. De belangrijkste opgave voor Utrecht is om als de Draaischijf van Nederland en daarmee het schakelpunt van de Randstad, met het achterland te blijven functioneren. De voorziene investeringen tot 2020 door rijk en regio kunnen echter niet voorkomen, dat grote delen van het Utrechtse wegennet in 2020 niet zullen voldoen aan de bereikbaarheidsnormen uit de Nota Mobiliteit. De meest urgente knelpunten op het hoofdwegennet bevinden zich op de Ring Utrecht. Daarnaast worden knelpunten verwacht op de A1, A27 en A28. Uit analyses blijkt dat de oplossing alleen gevonden kan worden in de combinatie van maatregelen op het gebied van weginfrastructuur (hoofdwegen én onderliggend wegennet), vervoersmanagement, OV, goederenvervoer, ruimtelijke ordening en prijsbeleid. In de zogenaamde pakketstudies Ring en Driehoek worden dit soort integrale en gebiedsgerichte maatregelpakketten opgesteld. Tevens is een integraal beoordelingskader ontwikkeld dat handvatten geeft bij het bepalen van de knelpunten, het toetsen van oplossingsrichtingen en het vormen van een gezamenlijk oordeel over nut en noodzaak van specifieke projecten. Uit de aanvullende verkenningen blijkt dat, ongeacht de nog te formuleren integrale gebiedsgerichte maatregelenpakketten, er enkele maatregelen zijn te onderscheiden die in ieder geval nodig zijn. Deze zijn vanaf 2008 als no-regrets in uitvoering genomen. Het betreft onder andere het oprichten van mobiliteitsplatforms, het stimuleren van OV- Fiets beleid, een programma voor P&R voorzieningen en Regionaal Verkeersmanagement op netwerkniveau. Tevens is besloten een aanvang te nemen met de planstudie A27/A1 Utrecht - Hilversum - Amersfoort als onderdeel van de pakketstudie. Zoals afgesproken in het bestuurlijk overleg MIRT voorjaar 2008 wordt door rijk in samenwerking met de regio een pré-verkening uitgevoerd naar de mogelijke bereikbaarheidsproblematiek in het gebied Almere - t Gooi - Utrecht en naar mogelijke oplossingsrichtingen. Daarbij zal de bereikbaarheidsproblematiek breed worden bezien (HWN, OWN, spoor en regionaal OV) in relatie tot relevante ruimtelijke ontwikkelingen en met nadruk op de Schaalsprong Almere Het doel is om meer inzicht te krijgen in de problematiek. In het kader van PHS wordt de corridor Utrecht - Den Bosch bezien. Daarnaast vinden er ontwikkelingen plaats met betrekking tot het NSP-project Utrecht en de spoorverbinding Vleuten - Geldermalsen (inclusief Randstadspoor, fase 1). De bereikbaarheid over water, met name het Amsterdam - Rijnkanaal, is voor een aantal bedrijventerreinen van groot belang. Relevant in dat verband is de planstudie naar de uitbreiding van de capaciteit van de Beatrixsluis die de verbindende schakel vormt tussen het Amsterdam - Rijnkanaal en de Lek Zuidelijke Randstad De zuidelijke Randstad beslaat globaal het gebied Leiden - Dordrecht - Gouda. Het bevat de grootste haven van Europa, twee van de vier grote Nederlandse steden (Rotterdam en Den Haag), de vierde VN-stad ter wereld (Den Haag), een aantal middelgrote gemeenten (zoals Leiden, Zoetermeer, Delft, Westland, Gouda en Dordrecht), belangrijke kennisinstituten, internationale organisaties voor vrede en recht, een bestuurlijk-juridisch centrum en een toonaangevend glastuinbouwcomplex. Zo is een samenhangend stedelijk systeem ontstaan met 3,5 miljoen inwoners en 1,5 miljoen arbeidsplaatsen. De ligging aan de kust en rivieren en het bezit van oude cultuurhistorische steden bieden onderscheidende toeristische kwaliteiten. De zuidelijke Randstad zet in op de verdere ontwikkeling van de nu al toonaangevende economische clusters gekoppeld aan versterking van samenhang, uniciteit en diversiteit van het stedelijk netwerk. Het landschap is in sterke mate bepaald door de strijd tegen het water. De bebouwing is in eerste instantie ontstaan op hoger gelegen delen, zoals oeverwallen, maar later uitgebouwd in de polders. Het gebied bestaat (net als de gehele Randstad) uit meerdere kernen, met onderlinge relaties die nog verder versterkt kunnen worden. Het gebied heeft een strategische ligging door de relaties met het maritieme cluster rond Rotterdam, de internationale stad Den Haag en het internationale knooppunt Amsterdam/Schiphol enerzijds en met Antwerpen, Brussel, Parijs en het Ruhrgebied anderzijds. Het samenwerkingsverband Zuidvleugel heeft een hoge ambitie neergezet met haar verstedelijkingsstrategie. Aan de woningvoorraad moet in de periode een aantal van

7 Kaart Zuidelijke Randstad 1. Mooi en Vitaal Delfland (LNV, integrale gebiedsopgaven: verkenning; deels kandidaat RUproject) 2. Zwakke Schakels Nederlandse kust (Scheveningen, Delfland en Noordwijk) (VenW, waterkeren; RUproject) 3. A4-Delft Schiedam (VenW, hoofdwegen: planstudie; RU-project) 4. Flessenhalzen A4 (Burgerveen-Leiden) en A12 (Vernieuwd op weg) (RU-project) 5. Programma Hoogfrequent Spoorvervoer: corridor Den Haag - Rotterdam (VenW, spoorwegen; RUproject), Rijswijk Schiedam (inclusief spoorcorridor Delft) (VenW, spoorwegen: planstudie) 6. Den Haag CS t.b.v. Nieuw Sleutelproject (VenW, spoorwegen en VROM, gebiedsontwikkeling: realisatie) 7. Rotterdam Centraal t.b.v. Nieuw Sleutelproject (VenW, spoorwegen en VROM, gebiedsontwikkeling: realisatie) 8. Randstadrail (regio; VenW, regionale/lokale infrastructuur: realisatie) 9. Rijn Gouwelijn Oost (regio; VenW, regionale/ lokale infrastructuur: realisatie) 10. Greenports Zuid-Hollands Glasdisctrict (Westland Oostland) en Boskoop (LNV, integrale gebiedsopgaven: realisatie; (kandidaat) RU-project Transitie Greenports) 11. Project Mainportontwikkeling Rotterdam (VenW, groot project: planstudie; RU-project) 12. Stadshavens Rotterdam (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning; kandidaat RU-project) 13. A13/16/A20 Rotterdam (VenW, hoofdwegen: planstudie; RU-project) 14. A15 Maasvlakte - Vaanplein (VenW, hoofdwegen: planstudie; RU-project) 15. Verkenning Ruit Rotterdam (VenW, integrale gebiedsopgaven: verkenning) 16. Verkenning Antwerpen - Rotterdam (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning) 17. Den Haag Internationale Stad (onderdelen Scheveningen Boulevard en World Forum Gebied) (VenW, integrale gebiedsopgaven: verkenning; kandidaat RU-project) 18. Den Haag, Trekvliettracé (regio; VenW, regionale/ lokale infrastructuur: planstudie; RU-project) 19. Hubertustunnel Den Haag (regio) 20. Verkenning Haaglanden (Prins Clausplein en Internationale Ring) (VenW, integrale gebiedsopgaven: verkenning) 21. As Leiden Katwijk (Integrale Benadering Holland Rijnland) (VenW, integrale gebiedsopgaven: verkenning; regio) 22. Oude Rijnzone (kandidaat RU-project) 23. Spoorzone Dordrecht (regio i.s.m. VROM, BIRK) 24. Bedrijventerreinen Nieuw Reyerwaard & Westelijke Dordtse Oever (voorheen Hoeksche Waard) (EZ, integrale gebiedsopgaven: planstudie; RU-project) 25. Containertransferium Rotterdam (RU-project) 26. Zuidplaspolder (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning; kandidaat RU-project) 27. LOG Zuidplaspolder (LNV, Stidug) 28. A12/A20 Parallelstructuur Gouweknoop (regio; RU-project) 29. Capaciteit Julianasluis Gouda (VenW, hoofdvaarwegen: verkenning; regio) 32

8 hoofds tuk 3 woningen worden toegevoegd, waarvan in de periode Onderzocht wordt hoe deze opgave voor 80% binnen bestaand bebouwd gebied kan worden gerealiseerd. Dit komt neer op een toename van de voorraad van woningen of een productie van (inclusief vervangende nieuwbouw). Tevens zullen vraag en aanbod van woonmilieus met elkaar in evenwicht worden gebracht door meer in hogere dichtheden te bouwen in een centrumstedelijke omgeving en meer groene woonmilieus te realiseren. Voor de periode zijn de belangrijke woningbouwlocaties: Valkenburg, Stadshavens Rotterdam, de Binckhorst Den Haag en de Zuidplaspolder. Door binnenstedelijk bouwen blijven de kwaliteiten van het Groene Hart overeind. In de Zuidelijke Randstad liggen de Nationale Landschappen het Groene Hart, het Rivierengebied en de Hoeksche Waard. Toch staan de leefbaarheid en het vestigingsklimaat onder druk door een tekort aan groen en landschappelijke kwaliteit. Er zijn verschillende projecten gericht op het verbeteren van het landschap en de mogelijkheden voor recreatie, onder andere in het Groene Hart en bijvoorbeeld binnen het ILG met het project Mooi en Vitaal Delfland. De kust vormt een belangrijk element van de Randstad. In dat kader worden Zwakke Schakels aangepakt in Scheveningen, Delfland en Noordwijk. Hierbij is sprake van een samenhangende aanpak van veiligheidsmaatregelen en het versterken van de ruimtelijke kwaliteit. De bereikbaarheid staat onder druk door de toenemende congestie op weg en spoor. Dit heeft ook effect op de leefkwaliteit. De onderlinge relaties tussen de verschillende delen van de Zuidelijke Randstad worden sterker en vragen om een robuuste structuur. Het rijk investeert in die structuur vooral met de RUprojecten A4 Delft - Schiedam, flessenhalzen A4 (Burgerveen - Leiden) en A12 (Vernieuwd op Weg) en het project capaciteitsuitbreiding spoor Den Haag - Rotterdam. De verbetering/ capaciteitsuitbreiding van de railinfrastructuur wordt mede in relatie tot Stedenbaan bestudeerd. Ook bij de aanleg van de spoortunnel Delft wordt rekening gehouden met extra ruimte voor eventuele capaciteitsuitbreiding op het spoor. De bereikbaarheid wordt ook verbeterd via de volgende projecten: ingebruikname HSL-Zuid, verdere verbeteringen in de dienstregeling op het hoofdrailnet, investeringen van rijk, regio en NS in de NSP-projecten Den Haag en Rotterdam en de verdere uitbouw van Randstadrail (i.c. de opening van de tunnel naar Rotterdam CS in 2009). Verder investeren partijen in ketenvoorzieningen (fiets en auto) bij stations en HOV-haltes, onder andere via quick wins. Via de BDU en/of aparte projectsubsidies wordt een bijdrage geleverd aan verschillende regionale OV-projecten zoals de Rijn - Gouwelijn Oost, metro- en tramlijnen in Rotterdam, en tramlijnen in Den Haag. Greenports De greenports Zuid-Hollands glasdistrict (Westland en Oostland) en Boskoop (pot- en containerteelt) zijn essentiële schakels in de Nederlandse tuinbouwketen met een groot aandeel in de wereldhandel van tuinbouw en sierteeltproducten. Belangrijke aandachtspunten zijn de ligging ten opzichte van de mainports, de fysieke bereikbaarheid en de herstructureringsopgave. De relatie met de mainports is cruciaal, omdat veel producten met schepen en vliegtuigen naar wereldwijde bestemmingen gaan. Ook is er een omvangrijke stroom importproducten, die via de main- en greenports in Nederland gedistribueerd worden. Moderne en maatschappelijk verantwoorde tuinbouwproductie vergt grote aanpassingen in de verouderde productie- en handelsgebieden. Het gaat om schaalvergroting van bedrijven en geclusterde ruimte voor de gelieerde bedrijvigheid. De ontsluiting voor vrachtverkeer moet verbeteren, de energieinfrastructuur en waterinfrastructuur moeten kwalitatief en kwantitatief duurzaam worden en de omgevingskwaliteit dient te verbeteren. Deze opgave is onderdeel van het project Transitie Greenports. Het kabinet heeft hiervoor een definitieve bijdrage uit het Nota Ruimtebudget vastgesteld. Regio Rotterdam Door de voorgenomen aanleg van de Tweede Maasvlakte in het kader van het Project Mainportontwikkeling Rotterdam groeit de haven en kunnen nieuwe bedrijven zich vestigen. De haven van Rotterdam wordt beter ontsloten door de uitvoering van het project A15 Maasvlakte - Vaanplein. Oude delen van de haven komen langzamerhand vrij voor nieuwe bestemmingen, zoals nieuwe woon- en werklocaties. Herstructurering en transformatie van het stadshavengebied vindt door de regio plaats in het project Stadshavens Rotterdam. Het gaat om een grote, binnenstedelijke herstructurering van verouderde havengebieden tot een hoogwaardig stedelijk woon/werkgebied. Het project versterkt de positie van de mainport Rotterdam en daarmee de internationale concurrentiepositie. Het rijk verkent of een bijdrage uit het Nota Ruimtebudget mogelijk is. De bereikbaarheid wordt verbeterd door met name de (geplande) uitvoering van de projecten A13/16/A20 Rotterdam en de A15 Maasvlakte - Vaanplein. Voor de oplossing op lange termijn wordt in 2008 gestart met een verkenning naar de bereikbaarheidsproblematiek in de regio Rotterdam. De verkenning maakt gebruik van bestaand studiemateriaal, waaronder de studie naar de tweede ontsluiting haven Rotterdam en de studie A4 Zuid (Hoogvliet - Klaaswaal). In het gebied tussen Antwerpen en Rotterdam speelt een groot aantal ontwikkelingen die kansen en bedreigingen met zich meebrengen. Voor de lange termijn stelt het rijk een integrale visie op. In deze verkenning wordt een link gelegd met de verkenning naar de bereikbaarheidproblematiek in de regio Rotterdam Regio Haaglanden Den Haag is de stad die zich onderscheidt door het bestuurscentrum en de vestiging van internationale organisaties. Dit kan verder worden versterkt door het creëren van een aansprekend vestigingsmilieu voor internationale organisaties van recht, vrede en bestuur. Dat betekent investeren in bereikbaarheid, veiligheid en aantrekkelijkheid van de stad. Het rijk levert een bijdrage uit het Nota Ruimtebudget aan de ruimtelijke investeringen voor Scheveningen Boulevard. Voor het Worldforumgebied is een voorlopig maximale reservering gemaakt in het Nota Ruimtebudget. Beide projecten zijn onderdeel van het Den Haag Internationale Stad. Scheveningen is één van de Zwakke Schakels die een bijdrage uit het Nota Ruimtebudget ontvangt, mede ter verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. De Binckhorst ontwikkelt zich tot een hoogwaardig woon- en werkgebied. Daarom wordt de bereikbaarheid in de regio aangepakt door 33

9 aanleg van het Trekvliettracé (Den Haag Internationale Stad), met medefinanciering van het rijk. Dit jaar wordt de Hubertustunnel (Den Haag) als laatste onderdeel van de Noordelijke Randweg tussen de A4 en Scheveningen opgeleverd, die ook een verbetering betekent voor de bereikbaarheid van dit stedelijk gebied. Voor de oplossing op lange(re) termijn wordt in 2008 gestart met een verkenning naar de bereikbaarheidsproblematiek in de regio Haaglanden. De resultaten van de regionale studie Internationale Ring worden betrokken bij deze verkenning. Regio Leiden / Holland Rijnland In de Leidse regio wordt ingezet op het versterken van een internationaal vestigingsmilieu voor kennisintensieve bedrijvigheid en hoogwaardig wonen. Rijk, provincie en regio gaan in 2008 een integrale benadering opstellen voor Holland Rijnland waarbij de regionale projecten Rijnlandroute, RijnGouwelijn, Valkenburg, Greenport Duin- en Bollenstreek en Leiden Biosciencepark in samenhang met elkaar en met de omgeving in beeld worden gebracht. Deze projecten vallen gezamenlijk onder de verkenning As Leiden - Katwijk (Integrale Benadering Holland Rijnland). In de Oude Rijnzone, onderdeel van het Groene Hart, loopt een verkenning naar de transformatie naar kleinschalige woningbouw, verbetering van het recreatieve netwerk, herstructurering van bedrijventerrein en verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. Regio Rotterdam - Dordrecht (Drechtsteden) De zone van Rotterdam tot Dordrecht (de Deltapoort) heeft met de belangrijke vaarwegen Noord, Lek, Beneden Merwede, Oude Maas, de spoorlijn Rotterdam - Breda (relatie Kijfhoek), de kruisende hoofdwegen A16 en A15 en een zeehaven een sterke oriëntatie op de logistieke activiteiten in de Rotterdamse regio en de Rijn - Schelde - Delta. In de Deltapoort is het streven om via herstructurering te komen tot een verbetering in de ruimtelijke structuur, een ruimer woonaanbod en meer groenvoorzieningen. De logistieke oriëntatie vergt investeren in bereikbaarheid. Zo is er een programma aansluitingen HWN - OWN voor de hele regio. Hierin is voor vijf aansluitingen geld gereserveerd door rijk en regio, waaronder de Dordtse aansluiting A16/N3. Dordrecht is een knooppunt van wegen, vaarwegen en spoorlijnen. Het vervoer van gevaarlijke stoffen via deze verbindingen heeft effect op de ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden in de regio. Het rijk heeft een bijdrage geleverd aan de verbetering van de veiligheidssituatie en de ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden onder andere via het BIRK (Spoorzone Dordrecht). Als vervolg op de besluitvorming over het bedrijventerrein in de Hoeksche Waard heeft het rijk gekozen voor een snelle ontwikkeling van plannen in Nieuw Reijerwaard en Dordrecht (project bedrijventerrein Ridderster en Westelijke Dordtse Oever. Een rijksbijdrage wordt verder uitgewerkt. Voor het bundelen en (multimodaal) uitwisselen van (binnenvaart)- containerstromen wordt binnen RU de haalbaarheid van een Containertransferium Rotterdam in de Drechtstreek onderzocht. Regio Gouda De regio Gouda kenmerkt zich als een cultuurhistorische stad op een knooppunt van vaarwegen, spoorlijnen en snelwegen in een landschappelijk waardevolle omgeving met kleinere kernen. Ten westen van Gouda ligt de oude droogmakerij, de Zuidplaspolder. Gouda zet in op versterking van de knooppuntfunctie en de toeristische attractiviteit. Aan de (noord)oostflank geldt versterking van de landschappelijke kwaliteiten van het Groene Hart als uitgangspunt. Aan de westkant vraagt de ontwikkeling van de Zuidplaspolder om een integrale aanpak. Het landschap verrommelt, de regio Rotterdam - Midden Holland heeft dringend behoefte aan attractieve woonmilieus, er is vraag naar locaties voor bedrijven en glastuinbouw, de waterproblematiek vraagt bijzondere aandacht en de bereikbaarheid staat onder druk. De Zuidplaspolder is een kandidaat RU-project (tevens realisatie van omvangrijk bedrijfsterrein- en tuinbouwareaal (LOG)). Een rijksbijdrage via het Nota Ruimtebudget wordt verkend. Het rijk draagt bij aan korte termijnmaatregelen rond de verbetering van het knooppunt A12/A20. In de regionale studie naar de A12/A20 parallelstructuur Gouweknoop is gekeken naar de mogelijkheid om het doorgaand en regionaal verkeer beter te scheiden, waardoor Gouwe-aquaduct ontlast wordt en de kans op ongevallen afneemt door minder weefbewegingen. De parallelstructuur is mede van belang voor de ruimtelijke ontwikkeling in de Zuidplaspolder en de westflank van Gouda. De verkenning van de provincie Zuid-Holland naar capaciteit van de Julianasluis in de Gouwe wordt uitgevoerd met het oog op de geplande containerterminal bij Alphen a/d Rijn. Het rijk levert een bijdrage aan de Rijn Gouwelijn Oost, die van belang is voor de herontwikkeling van de stationszone Gouda. 3.3 Landsdeel Zuid Karakteristieken De regio Zuid bestaat uit de provincies Zeeland, Noord-Brabant en Limburg. In de nationale ruimtelijke hoofdstructuur vormt Zeeland samen met aangrenzende delen van Zuid-Holland en Noord-Brabant de Zuidwestelijke Delta. Natuur, landschap en cultuurhistorie op de grens van land, rivier en zee zijn waardevolle eigenschappen van dit gebied. Aan de rand van de Delta liggen de havens van Rotterdam en Antwerpen, de twee grootste havens van Europa. De haven- en industriegebieden Vlissingen-Oost en de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone zijn groeiende zwaartepunten van de Zeeuwse economie. De belangrijkste economische pijlers van West-Brabant zijn logistiek, procesindustrie en maintenance. Ten oosten van de Zuidwestelijke Delta ligt het nationaal stedelijk netwerk BrabantStad. BrabantStad bestaat uit de steden Breda, s- Hertogenbosch, Tilburg, Eindhoven en Helmond en is naar afmeting, inwoneraantal en economische prestaties het tweede nationaal stedelijk netwerk van Nederland. De economie van dit netwerk heeft zich veelzijdig en hoogwaardig ontwikkeld. De Zuidoostvleugel BrabantStad is een belangrijke motor van de Nederlandse economie. Het is de meest toonaangevende kennis- en innovatieregio van Nederland en een belangrijke kennisregio in Europa. De sterke positie is mede te danken aan de unieke combinatie van wonen, werken en het groene landschap. Karakteristiek is de verwevenheid van de steden met deze groene ruimte, onder meer door de aanwezigheid van het nationaal landschap Het Groene Woud, dat tussen Eindhoven, s-hertogenbosch en Tilburg ligt. In navolging van Randstad 2040 wordt door rijk en regio vanaf de zomer van 2008 gewerkt aan BrabantStad Verder naar het oosten, tegen de grens met Duitsland, vormt het gebied rond Venlo een belangrijk logistiek knooppunt op de verbinding tussen Rotterdam en het Duitse 34

10 hoofds tuk 3 Kaart Zuidwestelijke Delta 1. Waterdunen (VROM, integrale gebiedsopgaven: planstudie) 2. Zwakke schakels West Zeeuws-Vlaanderen en Walcheren (VenW, programma Zwakke schakels Nederlandse kust) 3. Verruiming vaargeul Westerschelde (VenW, water beheren: realisatie) in relatie tot Natuurherstel Westerschelde (VenW/LNV) 4. N61 Hoek - Schoondijke (VenW, hoofdwegen: planstudie) 5. N62 Kanaalkruising Sluiskil (VenW, hoofdwegen: planstudie) 6. N62 Tractaatweg (Zeeuws-Vlaanderen) (regio) 7. N62 Sloeweg (Zuid-Beveland) (regio) 8. Sloelijn (VenW, spoorwegen: realisatie) 9. Vlissingen: herstructurering Sloegebied Vlissingen - Oost (EZ, topproject: TOPPER) 10. LOG Terneuzen (LNV, Stidug) Rijn/Rührgebied. Ook neemt Venlo een belangrijke positie in op het gebied van ICT, logistiek en agribusiness. Het nationaal stedelijk netwerk Zuid-Limburg tenslotte strekt zich uit over slechts vijf kilometer binnen de Nederlandse grenzen en over veel grotere afstand aan België en Duitsland. De grensligging tegen Aken plaatst deze regio nadrukkelijk op twee assen van de Technologische Topregio Eindhoven - Leuven - Aachen (ELAT). Er is geen ander nationaal stedelijk netwerk, dat zozeer met niet-nederlandse ontwikkelingen en beleid te maken heeft als Zuid-Limburg. Sterke economische pijlers zijn chemische technologie, health care and cure, automotive, medische instrumenten, logistiek en dienstverlening. Dit alles tegen het decor van het nationaal landschap Heuvelland, dat onderdeel vormt van het Drielandenpark. De luchthaven Maastricht - Aachen Airport, de luchthaven van Luik (Bierset) en de HST-verbinding Keulen - Brussel zijn belangrijk voor de internationale positionering van de regio Zuidwestelijk Delta Veranderingen in het klimaat zullen naar verwachting leiden tot een hogere zeespiegel en mogelijk grotere stormen. De Zuidwestelijke Delta zal verder onder druk komen te staan door toenemende rivierafvoeren in de wintermaanden. Naast de veiligheid staat ook de kwaliteit van de Deltawateren onder druk. Door het verdwijnen van eb en vloed zijn sommige natuurwaarden sterk afgenomen. Projecten in de Zuidwestelijke Delta zijn dan ook vooral gericht op de veiligheid en de kwaliteit van de 35

11 Kaart West-Brabant 1. Verkenning Antwerpen - Rotterdam (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning) 2. Agro-food Dinteloord (LNV, Stidug; regio) 3. Maintenance Valley Woensdrecht (regio) 4. Roosendaal: herstructurering bedrijventerrein Majoppeveld (EZ, topproject: TOPPER) 5. Breda: herstructurering bedrijventerrein De Krogten/Emer/Hintelaken (EZ, topproject: TOPPER) 6. Etten-Leur: herstructurering bedrijventerrein Vosdonk (EZ, topproject: TOPPER) 7. A4 Dinteloord Bergen op Zoom (VenW, hoofdwegen: planstudie) 8. A58 Bergen op Zoom (Markiezaat) - Eindhoven (Batadorp) (VenW, hoofdwegen: verkenning) 9. Moerdijk: herstructurering bedrijventerrein Moerdijkse Hoek (EZ, topproject: TOPPER) 10. Breda Centraal t.b.v. Nieuw Sleutelproject (VenW, spoorwegen en VROM, gebiedsontwikkeling: realisatie) Deltawateren en het achterland. Een belangrijk project is Waterdunen. Dit betreft een kustversterking West Zweeuws-Vlaanderen (onderdeel Zwakke Schakels), die gecombineerd wordt met de ontwikkeling van enkele honderden hectaren unieke zoutwaternatuur via gereguleerd getij. Hierdoor ontstaat een hoogwaardig ecologisch milieu met daarbij unieke mogelijkheden voor recreatie met een grote toeristische aantrekkingskracht. Ook elders in Zeeuws-Vlaanderen en op Walcheren staan kustversterkingsprojecten hoog op de agenda. Behalve als groen en ecologisch rustpunt heeft de Delta ook een functie als poort voor de verschillende economische kerngebieden in het achterland. Een goede ontsluiting is belangrijk. Zeeland kiest ervoor om het verkeer over de weg van en naar de provincie zoveel mogelijk af te wikkelen via de A58 en de N62. Gebruik van de dammenroute door doorgaand verkeer wordt ontmoedigd. Door deze keuze kan Zeeland industrie en havengerelateerde economie concentreren op Walcheren, rond de Westerschelde en langs het kanaal Gent - Terneuzen, de kanaalzone. In de kustzone worden natuur, landschap en toerisme versterkt. Voor het transport over water is de Westerschelde van groot belang. Verruiming verbetert de bereikbaarheid van de Zeeuwse havens en de Antwerpse haven. Langs de Westerschelde ligt ook het economisch kerngebied Sloehaven - Kanaalzone. Om de economische potenties van de kanaalzone verder te benutten, wordt geïnvesteerd in een betere ontsluiting van de N61 Hoek - Schoondijke, de N62 Kanaalkruising Sluiskil, de N62 Tractaatweg (Zeeuws-Vlaanderen), de N62 Sloeweg (Zuid-Beveland) en verbetering van de Sloelijn. Binnen de kerngebieden wordt verder gewerkt aan kwaliteitsverbetering, zoals de hoogwaardige invulling van het Sloegebied Vlissingen-Oost. 36

12 hoofds tuk 3 De ontwikkeling van de tuinbouw in Zeeland kan zoveel mogelijk worden geconcentreerd in het LOG Terneuzen. Hiermee wordt verspreide vestiging van glastuinbouw ondervangen. Nieuwe uitdagingen in deze regio worden gevormd door de ontgroening en vergrijzing in delen van de provincie. Door het creëren van nieuwe woonmilieus, zoals stedelijke transformatieprojecten, wordt geprobeerd de aantrekkingskracht van de provincie te vergroten en op deze ontwikkelingen te anticiperen West-Brabant Het westelijk deel van de provincie Noord- Brabant bestaat uit de stad Breda (onderdeel stedelijk netwerk BrabantStad) en omliggende steden als Roosendaal, Bergen op Zoom, Etten-Leur en Moerdijk. De regio ligt strategisch tussen de mainports van Rotterdam en Antwerpen in. Dit heeft zowel positieve (groei bevolking, werkgelegenheid, bereikbaarheid) als negatieve (congestie, hoge ruimtedruk, verstoring landschap) gevolgen. Om de gevolgen voor de regio voor de langere termijn in kaart te brengen, werkt het rijk aan de verkenning Antwerpen - Rotterdam. In het Bestuurlijk Overleg MIRT najaar 2008 wordt de scope bepaald, waarna in 2009 samen met de regio aan de verkenning gewerkt zal worden. Zoom door West-Brabant. De financiering van het tracé Dinteloord - Halsteren is in juni 2008 geregeld en de werkzaamheden worden hervat. Het rijk is ook begonnen aan de verkenning A58 Bergen op Zoom (Markiezaat) - Eindhoven (Batadorp). In deze verkenning wordt specifiek gekeken naar problemen in Roosendaal op het gebied van externe veiligheid en luchtkwaliteit. Het rijk werkt met de regio samen aan integrale gebiedsontwikkelingen in West-Brabant, in Moerdijk en Breda. In Moerdijk is naast het realiseren van een terrein voor grootschalige logistiek sprake van het herstructureren en intensiveren van het bestaande industrieterrein Moerdijk en het verbeteren van de leefbaarheid van de kernen door onder andere bedrijven die milieuhinder veroorzaken, te verplaatsen. In Breda werkt het Gemeenschappelijk Ontwikkelingsbedrijf (GOB) namens het rijk aan het nationaal sleutelproject Breda Centraal, waar het stationsgebied herontwikkeld wordt. De eventuele toename van de werkgelegenheid in West-Brabant vanwege de ligging tussen Antwerpen en Rotterdam heeft gevolgen voor de verstedelijking. Dit kan leiden tot nieuwe bedrijven- en woningbouwlocaties. Het laatste is nodig om te kunnen voldoen aan de gevraagde arbeidskrachten Zuidoostvleugel Brabantstad De Zuidoostvleugel van BrabantStad bestaat geografisch uit het gebied van de gemeenten die deel uitmaken van de stadsregio Eindhoven (SRE) en de gemeente Veghel. Het gebied kenmerkt zich door Brainport Eindhoven/Zuidoost Brabant, de groene omgeving, de centrale kernen Eindhoven en Helmond en een knooppunt West-Brabant wordt (naast Venlo) gezien als dé logistieke hotspot van Nederland. Zowel in Roosendaal als in Moerdijk (logistiek park Moerdijk) wordt ruimte voor grootschalige logistiek ontwikkeld. Naast logistiek zijn ook procesindustrie (chemie, agribusiness) en maintenance belangrijke clusters. De provincie werkt aan plannen voor het Agro-food cluster Dinteloord. Provincie en rijk beschouwen Dinteloord als concentratielocatie voor glastuinbouw. Het ministerie van EZ werkt samen met het bedrijfsleven (procesindustrie, energiebedrijven enz), de vliegbasis Woensdrecht, kennisinstellingen en de provincies Noord Brabant en Zeeland aan de ontwikkeling van een heus centrum op het gebied van World Class Maintenance. De herstructurering van drie terreinen in West-Brabant (Majoppeveld in Roosendaal, De Krogten/Emer/Hintelaken in Breda en Vosdonk in Etten-Leur) wordt ondersteunt vanuit de Topperregeling. De komende jaren wordt gewerkt aan het afronden van de A4 Dinteloord-Bergen op Kaart Zuidoostvleugel Brabantstad 1. A2 Tangenten Eindhoven (VenW, hoofdwegen: realisatie) 2. ZSM 2: A2 Den Bosch Eindhoven (VenW, hoofdwegen) 3. Eindhoven A2-zone en Brainport Eindhoven (EZ, integrale gebiedsopgaven: planstudie en verkenning) 4. Eindhoven: herstructurering Ekkersrijt (EZ, topproject: TOPPER) 5. Helmond: herstructurering Hoogeind (EZ, topproject: TOPPER) 6. Pilot MIRT Verkenning Zuidoostvleugel Brabantstad (VenW, integrale gebiedsopgaven: verkenning; regio) 7. Zuid-Willemsvaart (gedeelte Maas-Berlicum/Den Dungen) en Zuid-Willemsvaart (vervanging sluizen 4, 5 en 6) (VenW, vaarwegen: planstudie en realisatie) 37

13 van (wegen)infrastructuur. De belangrijkste opgave is het zodanig vormgeven van woonen werklocaties, recreatiegebieden, natuur en landschap en bereikbaarheid dat deze in lijn zijn met de eisen die de kenniseconomie stelt. Groene structuur De regio heeft een uitgesproken groene structuur met bosgebieden met heide en vennen enerzijds en beekdalen anderzijds. De bossen en beekdalen maken deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Door elementen van de EHS met elkaar te verbinden kan een groene mal om Eindhoven en Helmond ontstaan. In de regionale groenstructuur speelt dit zogeheten Middengebied een belangrijke rol. Het Middengebied ademt rust en ruimte uit. De korte afstand tussen stad en land wordt via een netwerk van toeristische fietspaden snel overbrugd. In dit gebied is enige ruimte voor wonen en werken, mits dat met respect voor en in symbiose met het landschap wordt gerealiseerd. De ontwikkeling van het Middengebied tot een centraal groengebied met verbindingen naar de groene mal om beiden steden is eveneens een belangrijke ruimtelijke opgave. Er staat nu al veel ruimtedruk op dit gebied. Bescherming is dan ook van groot belang en de kwaliteit moet worden verhoogd. Economie In de Nota Ruimte en de nota Pieken in de Delta wordt Brainport Eindhoven/Zuidoost Brabant beschouwd als de spil van de Toptechnologieregio Zuidoost-Nederland, een ruimer gebied dan de Zuidoostvleugel BrabantStad. Daarmee wordt bewust de economische samenhang met bijvoorbeeld de greenport Venlo en de technologiedriehoek Eindhoven - Leuven - Aken in beeld gebracht. Deze technologiedriehoek kent een hoge concentratie van kennisintensieve bedrijven en kennis- en researchinstellingen en heeft een schaal waarop succesvol geconcurreerd kan worden met andere kennis- en innovatieregio s in Europa. Het kabinet heeft in het regeerakkoord aangegeven de Toptechnologieregio Zuidoost Nederland te willen versterken. De regio profileert zich derhalve als een internationale kennisregio als antwoord op de teruglopende industriële bedrijvigheid van de jaren negentig van de vorige eeuw. Voortbordurend hierop en aangevuld met gerichte investeringen van bedrijfsleven en overheid, is het gebied in Nederland inmiddels toonaangevend in kennis- en technologieontwikkeling. De vier belangrijkste clusters zijn Medical Systems en High-Tech Systems aan de westzijde en Agrofood/logistics en Automotive meer aan de oostzijde. Daarnaast is de regio van belang vanwege de hier gevestigde hoogwaardige maakindustrie. Een benchmark leert dat als het gebied zich wil meten met andere Europese kennis- en innovatieregio s, de uitgangspunten goed zijn, maar dat flinke stappen gezet moeten worden op het gebied van quality of life en bereikbaarheid. De belangrijkste opgave voor de Zuidoostvleugel BrabantStad is dan ook om de woon- en werklocaties, recreatiegebieden, natuur en landschap en de bereikbaarheid zodanig vorm te geven dat deze in lijn zijn met de eisen die de kenniseconomie stelt, zodanig dat het een complementair geheel vormt. Hierdoor wordt het vestigingsklimaat voor de kenniswerkers en de -bedrijven en -instellingen sterker met uitstralingseffecten voor de regio en (ver) daarbuiten. De regio heeft daartoe een integraal programma ontwikkeld. Het gaat om een opschaling van noodzakelijke, maar op zichzelf staande, stadsontwikkeling naar een geïntegreerde regioplanning. Samenwerking rijk - regio De decentrale overheden hebben het rijk uitgenodigd te participeren in de uitvoering van het integrale programma met het oog op de (inter)nationale betekenis van de regio en vanwege het feit dat de integrale uitvoering de (financiële) draagkracht van de regio te boven gaat. Veel initiatieven zijn al genomen en verschillende plannen doorlopen momenteel besluitvormingstrajecten of zijn al in uitvoering genomen. Op het gebied van aanpassing van infrastructuur gaat het om de verbreding van de A2 rond Eindhoven (A2 Tangenten Eindhoven) en in samenhang hiermee het oplossen van problemen met de verkeersafwikkeling op de A2 Eindhoven-Den Bosch (ZSM 2) en de noordtangent. De stadsregio Eindhoven heeft voor de A2-zone aan de westzijde van de stad een integrale ontwikkelingsvisie vastgesteld (economie, ruimte, groen, infrastructuur). Voor deze A2-zone, die als een etalage van de Brainport zal dienen, wordt binnen het kader van het Nota Ruimtebudget een verkenning uitgevoerd. De herstructurering van de in/aan deze zone grenzende industrieterreinen Ekkersrijt, de Hurk en de Kade wordt hierbij in ogenschouw genomen. Aan de oostzijde is de herstructurering van het industrieterrein Hoogeind bij Helmond een belangrijk project. Een aantal essentieel geachte onderdelen die de samenhang van het gebied versterken, worden onderzocht in de Pilot MIRT Verkenning Zuidoostvleugel Brabantstad. Het gaat om: Het bereikbaar maken en onderling verbinden van de vier economische clusters aan de west- en oostzijde van het gebied. Het ontwikkelen van een centraal groengebied (regionaal landschapspark) tussen Eindhoven en Helmond en een aantal maatregelen om de kwaliteit van dat centrale groengebied mogelijk te maken. Interne ontsluiting met een goed OV-net en een hoogwaardig fietsnet, waardoor woongebieden worden verbonden met Brainportlocaties en de luchthaven en de Brainportlocaties onderling verbonden worden. Externe ontsluiting van de Brainport met internationale verbindingen over weg, rails, lucht en water. Het rijk investeert samen met de regionale overheden en het bedrijfsleven in de bereikbaarheid van Zuidoost Brabant over water. Er wordt gewerkt aan het opwaarderen van de Zuid-Willemsvaart (gedeelte Maas-Berlicum/Den Dungen en vervanging sluizen 4, 5 en 6). Het doel is om Eindhoven, Helmond en Veghel bereikbaar te maken voor grotere binnenvaartschepen. Dit betekent een robuustere en betrouwbare verbinding met zeehavens als Rotterdam en Antwerpen. Ook betekent dit een impuls voor de ruimtelijke kwaliteit Noord-Limburg In de Nota Ruimte is Venlo en omgeving aangemerkt als economisch kerngebied binnen de nationale ruimtelijke hoofdstructuur. In de nota Pieken in de Delta wordt een hoge prioriteit gegeven aan de verdere ontwikkeling van de toptechnologieregio Zuidoost-Nederland, alsook aan de versterking van de ruimtelijke kwaliteit en bereikbaarheid. Een gezamenlijke inzet van rijk, provincie(s) en lokale overheden 38

14 hoofds tuk 3 robuuste groene/blauwe omgeving. Dit laatste om de regio aantrekkelijk te houden voor verblijfstoerisme en recreatie. Bestaande Trade Ports ten noordwesten van Venlo moeten gerevitaliseerd worden om aantrekkelijk te blijven voor logistiek en maakindustrie. Voor het handhaven en versterken van de positie van de A67-zone is een blijvende bereikbaarheid via weg (A74 Venlo), spoor (extra railterminal in Tradepoort Noord) en water (Barge-terminal) essentieel. Om voldoende migratie van buiten de regio aan te trekken en bedrijven en inwoners te binden, zet de regio in op het verder ontwikkelen van het stedelijk centrum van Venlo tot een hoogwaardig stedelijk woon-, werk- en cultuurmilieu. Deze ontwikkelingen vinden met name plaats in de Spoorzone en op de Maasoever in Venlo. Kaart Noord-Limburg 1. LOG Californië/Siberië (LNV, Stidug) 2. Greenport Venlo (Klavertje 4) (LNV, integrale gebiedsopgaven: realisatie) 3. Venlo: herstructurering Trade Ports Venlo (EZ, topproject: TOPPER) is een randvoorwaarde om de ontwikkelpotenties van deze regio optimaal te verwezenlijken. In 2012 vindt in deze regio de Floriade plaats. Noord-Limburg is in omvang het tweede tuinbouwgebied van Nederland en behoort met de buurregio Niederrhein tot de grootste tuinbouwgebieden in Europa. Voor de glastuinbouw biedt het LOG Californië/Siberië ruimte voor vestiging. Rond het thema Greenport Venlo heeft een regionaal netwerk van bedrijven, onderwijs- en onderzoeksinstellingen en organisaties op het gebied van agrotoerisme, logistiek, industrie, maakindustrie en toerisme gezamenlijk de ambitie uitgesproken om deze posities te behouden en te versterken. De partijen zijn bezig de ambitie te vertalen in visies en plannen. De Greenport Visie zal eind 2008 gereed zijn. Duurzaamheid vormt daarbij een leidend thema. Greenport Venlo is ruimtelijk geclusterd in 4. A74 Venlo (VenW, hoofdwegen: planstudie) 5. Spoorzone Venlo (regio) 6. Maasoever Venlo (regio) 7. Pilot gebiedsconsessie Ooijen - Wanssum (regio) 8. Robuuste verbinding Schinveld - Mook (regio) het gebied tussen Venlo en Venray, langs de A67 (A67-zone). De Greenport ontwikkeling, trends en ambities van de regio zullen naar verwachting leiden tot een groeiende transportvraag van mensen en goederen en daarmee van een aanhoudende ruimtedruk. Een integrale gebiedsontwikkeling is daarom wenselijk. Sleutelbegrippen die hierbij horen zijn onder andere: betere benutting, intensivering en kwaliteitsverhoging van bestaande woonwerk- en recreatiemilieus en infrastructuur, aanleg van nieuwe woon- en werkmilieus, uitbreiding van het stelsel van infrastructurele voorzieningen gericht op multi-modale bereikbaarheid en groen- en waterstructuren. De ambitie om de Greenport te versterken wordt ruimtelijk opgepakt met het voorbeeldproject Greenport Venlo (Klavertje 4), met ontwikkeling van terreinen voor glastuinbouw, (agro)logistiek en kennisintensieve bedrijvigheid, in een kwalitatief hoogwaardige en In de regio liggen ook een aantal belangrijke opgaven op het gebied van water (veiligheid en milieu), natuur en landschap. De ambitie is deze opgaven te combineren met woningbouw, bedrijfsterreinen en infrastructuur. De provincie heeft in dit verband het voorstel gedaan te experimenteren met een gebiedsconcessie Ooijen - Wanssum (pilot). Voor Venlo belangrijke weg- en spoorverbindingen doorsnijden aan de oostzijde van de stad omvangrijke natuurgebieden. Door binnen het ILG op lange termijn de Robuuste Verbinding Schinveld - Mook te ontwikkelen ontstaat een hoogwaardig woon- en recreatiemilieu voor de Greenport Venlo Zuid-Limburg Zuid-Limburg (Heerlen, Sittard-Geleen en Maastricht) is het gedeelte van Nederland dat het meest omsloten is door het buitenland. Dat gaf in het verleden veel problemen, maar op dit moment biedt grensoverschrijdende samenwerking deze regio ook extra kansen. Een voorbeeld is de samenwerking tussen de academische ziekenhuizen in Maastricht en Aken om een gezamenlijke topkliniek op het Duits-Nederlandse bedrijventerrein Avantis te realiseren. De grensoverschrijdende samenwerking biedt op korte termijn kansen voor ruimtelijk-economische ontwikkelingen op regionale schaal; wanneer de samenwerking tussen universiteiten, opleidingsinstellingen en bedrijven doorgroeit over drie landen, inclusief de regio Zuidoost-Brabant, kunnen deze ruimtelijk-economische ontwikkelingen ook 39

15 rijk en regio in het kader van Mooi Nederland aan versterking van de Landgoederenzone. Rond Heerlen wordt in Parkstadverband samen met de provincie gewerkt aan de ontwikkeling van de toeristische sector door aanleg van en gebiedsontwikkeling langs de Buitenring Parkstad en het verbeteren van een aantal aansluitingen op basis van het maatregelenpakket Limburg. Kaart Zuid-Limburg 1. Bedrijventerrein Avantis (regio) 2. Maastricht Belvédère (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning) 3. Maaskruisend verkeer Maastricht (VenW, regionale/lokale infrastructuur: planstudie) 4. Light rail Maastricht Hasselt (regio) 5. A2 Passage Maastricht (VenW, hoofdwegen: planstudie) 6. A2 passage Maastricht (regio i.s.m. VROM, BIRK) 7. Emplacement Sittard (regio i.s.m. VROM, BIRK) 8. Heerlen - Maankwartier (regio i.s.m. VROM, BIRK) 9. Nationaal landschap Heuvelland (LNV, nationale landschappen; regio) op nationaal niveau uitwerking hebben. Een belangrijk thema is de krimp van de bevolking in deze regio die nu al een feit is en die onherroepelijk doorwerkt op alle aspecten van de samenwerking tussen rijk en regio. Rijk en regio hebben geconstateerd dat de huidige beleidsinstrumenten van het rijk te weinig rekening houden met deze ontwikkeling; mede in het licht van de verstedelijkingsopgave zullen alle partijen hun instrumentarium aanpassen om beter op dit nieuwe thema te kunnen reageren. Maastricht heeft een belangrijke woningbouwtaakstelling. In Maastricht werken rijk en regio aan de gebiedsontwikkelingen Maastricht 10. Landgoederenzone Maastricht (regio) 11. Buitenring Parkstad Limburg (regio) 12. A2/A76 Maatregelenpakket Limburg (VenW, hoofdwegen: realisatie) 13. Geleen: herstructurering bedrijventerrein Chemelot (EZ, topproject: TOPPER) 14. A2 Maasbracht Geleen (VenW, hoofdwegen: planstudie) 15. Maasroute modernisering fase 2 (inclusief verbreding Juliannakanaal) en Bouw vierde sluiskolk Ternaaien (VenW, hoofdvaarwegen: planstudie en realisatie) - Noord (Maastricht Belvedère, Maaskruisend verkeer Maastricht, Lightrail Maastricht-Hasselt) en A2 Passage Maastricht. Maastricht is na Amsterdam de stad met de hoogste bezoekersaantallen; de stad werkt aan een programma om de toeristen langer aan de stad te binden. In Sittard-Geleen en Heerlen lopen de regionale stedelijke gebiedsontwikkelingen emplacement Sittard en Heerlen Maankwartier. Een speerpunt mede vanwege het economisch motief toerisme is het behoud en zo mogelijk versterking van het nationale landschap Heuvelland. Rond Maastricht werken Een belangrijk economisch speerpunt is Chemelot, het complex van chemische industrie, kennisontwikkeling en opleidingen dat is ontstaan op het voormalige DSM-complex in de gemeente Sittard-Geleen. Ter verbetering van de bereikbaarheid worden op korte termijn spitsstroken gerealiseerd op de A2 Maasbracht - Geleen; een structurele verbreding is mogelijk na De Maas is de TEN-corridor die Zuidoost-Nederland en Oost-België ontsluit via het water. Momenteel lopen er diverse projecten die de dimensies van de Maas vanaf Weurt (Gelderland) tot aan de Belgische grens vergroten (Maasroute modernisering fase 2 (inclusief verbreding Julianakanaal) en Bouw vierde sluiskolk Ternaaien). Het doel is om het sterk groeiende containervervoer over water te faciliteren en om het bulktransport efficiënter te laten verlopen. Om maximaal van deze investering te kunnen profiteren is de provincie Limburg in samenwerking met gemeenten en het bedrijfsleven bezig om het netwerk van binnenhavens aan de Maas te versterken. 3.4 Landsdeel Oost Karakteristieken Oost-Nederland bestaat uit de provincies Gelderland en Overijssel. In (inter)nationaal perspectief bevinden de beide provincies zich, op verschillende schaalniveaus, tussen grote economische concentraties. In oost-westelijke richting langs de assen A12 en A15 speelt vooral de dynamiek tussen en relaties met de Randstad en het Ruhrgebied (en verder). Voor de internationale concurrentiepositie van Nederland en de regio ligt hier een economische potentie die vraagt om uitstekende verbindingen en voorzieningen. Meer naar het noorden wordt een ontwikkeling in oostwestrichting zichtbaar op de as A1 tussen de Randstad en Berlijn (en verder). Deze ontwikkeling wordt vooral gekenmerkt door een toename van het vrachtverkeer. 40

16 hoofds tuk 3 Het landsdeel Oost ondervindt een toenemende verstedelijkingsdruk vanuit het westen op de woningmarkt en op de markt voor uitgeefbare bedrijvenkavels, vanwege de ligging in de eerste schil rond de Randstad. Met name bij bedrijven die verplaatsen uit de Randstad leeft de wens om personeel mee te laten verhuizen. In het huidige ruimtelijke beleid heeft het landsdeel geen opvangtaak voor de Randstad. Dit neemt niet weg dat verdringingsprocessen optreden op de woningmarkt en ten aanzien van bedrijventerreinen. Hier ligt een opgave om met het oog op de toekomst gezamenlijk een passende ruimtelijke strategie te ontwikkelen. Hierbij doen zich kansen voor ten aanzien van bundeling van verstedelijking rond (H)OV-assen. Een specifieke opgave voor het landsdeel is er in gelegen de aanwezige groene kwaliteit te behouden en te versterken door bij het geleiden van de verstedelijkingsdruk maximaal in te zetten op bundeling, inbreiding en herstructurering. Belangrijk is ook behoud door ontwikkeling van de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW). De NHW begrenst als het ware de oostkant van de Randstad en vormt een natuurlijke contramal voor de verstedelijking op de stedelijke ring. Naast de sterke combinatie van kwalitatief hoogwaardige groenstructuren en dynamische stedelijke gebieden wordt landsdeel Oost gekenmerkt door de aanwezigheid van de grote rivieren. Deze rivieren hebben vanuit het verleden welvaart gebracht en bieden ook nu nog volop mogelijkheden voor hoogwaardige stedelijke ontwikkelingen, recreatie en vervoer over water, maar ook op het gebied van veiligheid ligt er een belangrijke opgave. De aanwezigheid van deze rivieren is van invloed op het functioneren van mobiliteitsnetwerken. Bij rivierovergangen kunnen door het samenkomen van lokaal, regionaal en nationaal verkeer knelpunten ontstaan. Dit wordt zichtbaar op de A2-as, op de A50/Stadsbrug/A325 bij Nijmegen, op de A1 bij Deventer en bij de mogelijke doortrekking van de A15. In Oost-Nederland liggen twee nationale stedelijke netwerken (Stadsregio Arnhem-Nijmegen en Regio Twente), twee meer regionale stedelijke netwerken (Stedendriehoek en Zwolle-Kampen Netwerkstad) en een regionaal stedelijk netwerk in opkomst (WERV: Wageningen, Ede, Rhenen, Veenendaal). De grootste vervoerstromen en de belangrijkste ruimtelijk-economische ontwikkelingen vinden plaats rond en naar/vanuit deze netwerken Stadsregio Arnhem Nijmegen Karakteristiek voor de Stadsregio Arnhem - Nijmegen zijn de rivieren de Waal, de Rijn en de IJssel met hun uiterwaarden, de bosrijke stuwwallen van de Veluwe en het Rijk van Nijmegen. Dit zijn samen met de grens met Duitsland de natuurlijke grenzen van de ruimtelijke ontwikkeling van de regio. De regio staat bekend om haar goede vestigingsklimaat voor bedrijven, vanwege de strategische ligging tussen de Randstad en het Duitse Ruhrgebied, aan grote infrastructuur zoals de A12, de A15 en de Betuwelijn, de aanwezigheid van kenniscentra met een breed scala aan onderwijs- en culturele voorzieningen en een gevarieerd aanbod aan woon-, werk- en landschappelijke milieus. De stadsregio omvat twee grote centrumsteden (Arnhem en Nijmegen), drie middelgrote kernen (Wijchen, Elst en Zevenaar) en meerdere kleinere kernen. In de economische agenda van de stadsregio worden vijf belangrijke clusters genoemd: Gezondheid, Zorg en welzijn, Energie en milieu (inclusief innovatieve glastuinbouw), Halfgeleiders en technologie, Toerisme en Mode en vormgeving, naast de meer traditionele clusters die al in de stadsregio aanwezig zijn. De stadsregio moet de komende jaren de voorziene economische en fysieke groei kunnen accommoderen en de bereikbaarheid verbeteren, waarbij tegelijkertijd de bestaande ruimtelijke kwaliteiten van de regio en de onderlinge samenhang verder moeten worden verbeterd. De gewenste en ingezette schaalsprong kan alleen worden gerealiseerd door meer transformatie van het bestaande stedelijke gebied en door uitbreiding in het middengebied tussen Arnhem en Nijmegen. In de ontwikkeling van de stadsregio staan duurzame ontwikkeling, herstructurering, intensivering en functieverandering centraal. Dit vraagt om samenhangende en integrale gebiedsontwikkeling. Twee integrale gebiedsontwikkelingen vormen de belangrijkste basis, de Centrale OntwikkelingsZone Arnhem (COZA) en Nijmegen omarmt de Waal. Bij beide is sprake van Publiek-Publieke en in sommige gevallen tevens Publiek-Private Samenwerking. COZA is de overkoepelende naam voor zes integrale gebiedsontwikkelingen ten noorden en ten zuiden van de Rijn om het (inter-)nationale vestigingsklimaat voor hoogwaardige bedrijvigheid èn daarmee de concurrentiepositie te verbeteren. Deze gebiedsopgaven zijn: de schaalsprong en vernieuwing van het mobiliteitsknooppunt Nieuw Sleutel Project Arnhem Centraal, de transformatie van de stedelijke centrumlocatie en vernieuwing van het wederopbouwdeel van de binnenstad (Rijnboog); het verbinden van de relatie van de stad met de rivier (Rijnboog); Ruimte voor de Rivierproject Stadsblokken-Meinerswijk, de transformatie van een voormalig bedrijventerrein naar een nieuw stedelijk gebied (project Centrum Oost); de transformatie van de Nijmeegse weg tot stadsallee bij de stadsentree Malburgen (project Malburgen/ Nijmeegseweg); de ruimtelijke cohesie en betere hechting aan de stad door centrumvorming in stadsdeel Zuid (project Centrum Zuid). Nijmegen omarmt de Waal is de overkoepelende naam van de integrale centrumprojecten die mooie en duurzame Waaloevers realiseren. Dit project bestaat uit de onderdelen: Citadel (onderdeel VINEXlocatie Waalsprong); ontwikkeling van het Waalfront (onderdeel van het project Koers West); aanleg van de Stadsbrug; revitalisering bedrijventerreinen Noord- en Oost Kanaalhavens (Koers-West); dijkverlegging bij Lent (basismaatregel PKB Ruimte voor de Rivier). De stadsregio kampt al enige jaren met een bereikbaarheidsprobleem op het hoofdwegennet en het onderliggende wegennet. Om de bereikbaarheid in de toekomst op peil te kunnen houden wordt een planstudie A15/ A12 Bereikbaarheid regio Arnhem - Nijmegen uitgevoerd, waarin naast het doortrekkingsalternatief van de A15 van knooppunt Ressen tot de A12, ook andere alternatieven worden onderzocht, waaronder de opwaardering van de bestaande infrastructuur. De stadsregio heeft voor het doortrekkingsalterna- 41

17 zijn de uitwerking en realisatie van het Masterplan OV en Stadsregiorail. Daaruit dient zich een tweetal projecten aan die nu nog in studie zijn (regioverkenning) en waarover de komende tijd nadere besluitvorming zal plaatsvinden. Dit zijn de spoorcorridor Arnhem - Doetinchem en een mogelijk tweede HOV as tussen Arnhem en Nijmegen. Wat betreft de spoorinfrastructuur wordt in Arnhem het station uitgebreid met een vierde perron, het emplacement aangepast en, ten behoeve van het conflictvrij kunnen afwikkelen van het kruisend treinverkeer op de baanvakken naar Nijmegen en Utrecht, een vrije kruising aan de westzijde van het station gerealiseerd. Naast dit project onder de verzamelnaam Sporen in Arnhem wordt in het kader van PHS een planstudie gestart naar de capaciteitsuitbreiding corridor Utrecht-Arnhem. Kaart Stadsregio Arnhem Nijmegen 1. Centrale Ontwikkelings Zone Arnhem (COZA) / Arnhem Rijnboog (regio; VROM, BIRK) 2. Nijmegen omarmt de Waal (Waalfront) (VROM, integrale gebiedsopgaven:planstudie 3. Nijmegen 2e stadsbrug (regio; VenW, regionale/ lokale infrastructuur: realisatie) 4. Arnhem Centraal t.b.v. Nieuw Sleutelproject (VenW, spoorwegen en VROM, gebiedsontwikkeling: realisatie) 5. Nijmegen: herstructurering bedrijventerrein Noord en Oost Kanaalhavens (EZ, topproject: TOPPER) 6. A12/A15 Bereikbaarheid regio Arnhem - Nijmegen (VenW, hoofdwegen: planstudie) 7. ZSM 2: A12 Waterberg Velperbroek (VenW, hoofdwegen) 8. A12 Ede - Grijsoord (VenW, hoofdwegen: planstudie) 9. Gebiedsgerichte verkenning A73 Ewijk - Rijkevoort (VenW, hoofdwegen: verkenning) 10. A50 Ewijk - Valburg (VenW, hoofdwegen: planstudie) 11. ZSM 2: A50 Valburg Grijsoord (VenW, hoofdwegen) 12. Spoorcorridor Arnhem Doetinchem (regio) 13. HOV as Arnhem - Nijmegen (regio) 14. Sporen in Arnhem (VenW, spoorwegen: realisatie) 15. Programma Hoogfrequent Spoorvervoer: corridor Utrecht - Arnhem (VenW, spoorwegen: planstudie) 16. Bedrijventerrein A15-zone (Overbetuwe) (EZ, topproject: nieuwe aanleg) 17. Bedrijventerrein A12-zone Arnhem - Duitse grens (EZ, topproject: nieuwe aanleg) 18. Park Lingezegen (regio i.s.m. LNV, recreatie om de stad) 19. LOG Bergerden (LNV, Stidug) 20. WERV: Center for Advanced Technology in Agrofood Ede (regio) Binnen de A12-zone de Liemers, tussen Arnhem en de grens met Duitsland, voorziet de Stadsregio in de ontwikkeling van 135 hectare nieuw regionaal bedrijventerrein. Daarbij staat de koppeling tussen economie, bereikbaarheid en ruimtelijke kwaliteit centraal. In de A15-zone, aan de Betuweroute ten oosten van Valburg, geldt de aanleg van 85 hectare nieuw bedrijventerrein als belangrijke (boven)regionale opgave. De ontwikkeling daarvan wordt nauw afgestemd op de revitalisering van bestaande bedrijventerreinen. Ook hier gaat veel aandacht uit naar thema s als segmentering, fasering, uitgiftebeleid en landschappelijke inpassing. Park Lingezegen tenslotte is een strategisch groenproject in aanleg tussen Arnhem en Nijmegen met een hoofdrol voor het riviertje de Linge. Het park (1.500 ha) voorziet in de groeiende behoefte aan recreatief groen in deze regio. Het accent zal liggen op recreatie, maar er is ook ruimte voor natuur, landbouw en water waarmee wordt aangesloten op de bestaande kwaliteiten van het landschap. Tussen regio en rijk is overeengekomen dat Park Lingezegen wordt aangewezen als nieuwe rijksbufferzone binnen het bestaande ILG. Voor de ontwikkeling van de glastuinbouw in de regio fungeert het LOG Bergerden als concentratiegebied. tief (A15-A12) al een gebiedsvisie opgesteld. Voor de bereikbaarheid over de weg zijn daarnaast de volgende projecten van belang: A12 Waterberg - Velperbroek (ZSM 2), A12 Ede - Grijsoord, de gebiedsgerichte verkenning A73 Ewijk - Rijkevoort, de A50 Ewijk - Valburg en de A50 Valburg - Grijsoord (ZSM 2). De belangrijkste opgaven op het gebied van OV Overig Gelderland: WERV In aansluiting op de Stadsregio Arnhem - Nijmegen ligt de regio Wageningen - Ede - Rhenen - Veenendaal (WERV) langs belangrijke 42

18 hoofds tuk 3 Kaart Regio Twente 1. Hengelo: Centraal Station/Hart van Zuid (VROM, BIRK en integrale gebiedsopgaven: verkenning) 2. Enschede: Kennispark Twente (EZ, topproject: nieuwe aanleg en VROM, BIRK) 3. Almelo: XL Businesspark (EZ, topproject: nieuwe aanleg) 4. Twentekanalen, verruiming fase 2 (VenW, vaarwegen: planstudie) 5. Enschede: herstructurering bedrijventerrein Havengebied (EZ, topproject: TOPPER) 6. Hengelo: herstructurering bedrijventerrein Twentekanaal (EZ, topproject: TOPPER) 7. Almelo: herstructurering bedrijventerrein Havengebied (EZ, topproject: TOPPER) 8. N35 Zwolle - Almelo (Nijverdal) (VenW, hoofdwegen: realisatie) 9. A1-zone (regio) 10. Luchthaven Twente (regio en GOB) vervoersassen als de A12, A50, de spoorlijn Utrecht - Arnhem - Duitsland en de Rijn. Het WERV-gebied ontwikkelt zich tot een regionaal stedelijk netwerk en economisch kerngebied. Vooral vanwege het sterke kenniscluster Food Valley met het Center for Advanced Technology (CAT) Agrofood Ede kan deze regio een bijdrage leveren aan de concurrentiepositie van Nederland, mede in relatie tot het Health cluster in de stadsregio. De drie kennisclusters Food Valley, Health Valley en Technology Valley zijn op nationaal niveau gekoppeld onder de noemer Triangle (Pieken in de Delta). Er wordt geïnvesteerd in infrastructuur (A12) en de gebiedsontwikkeling Ede-Oost (stationslocatie) om de aantrekkelijkheid en bereikbaarheid van de regio te vergroten voor bedrijven die passen binnen het Food Valley concept Regio Twente De Regio Twente wordt gekenmerkt door het stedelijke netwerk van Enschede, Hengelo, Almelo, Oldenzaal en Borne en de aanwezigheid van veel kleinere kernen. De Regio heeft een goede aansluiting op (inter)nationale infra struc tuurnet werken. Kenmerkend is verder het kleinschalige, agrarische en bosrijke cultuurlandschap. Het economische profiel heeft zich ontwikkeld van een aanvankelijk sterke gerichtheid op industrie (textiel, metaal) naar een krachtig kenniscentrum met specialisme in technologie (Technology Valley) en innovatie. Ten behoeve van de voorgestane toekomstige ruimtelijke en economische ontwikkelingen van het gebied is een ruimtelijke ontwikkelingsagenda opgesteld. De regio zet in op het versterken van de hoofdverbindingen met andere kennisregio s, alsmede de as tussen de Randstad en Centraal en Oost Europa (A1-as) en de luchthaven Twente; het ontwikkelen van een multimodaal ontsloten toplocatie Centraal Station Twente, van hoogwaardige vestigingslocaties voor 43

19 bedrijven, van hoogwaardige woonmilieus, het versterken van groen/blauwe structuren alsmede het optimaliseren van de interne bereikbaarheid van het stedelijk netwerk. Voor de Regio Twente is allereerst de ontwikkeling van de stationsomgeving Centraal Station Twente én de transformatie van een 50 hectare (Hart van Zuid) groot binnenstedelijk industrieterrein in Hengelo van belang. Het gebied wordt getransformeerd tot een attractief en dynamisch nieuw stadsdeel om te wonen, te werken, te leren en stedelijk te recreëren. Het station Hengelo ontwikkelt zich tot het centraal station van Twente met goede internationale railverbindingen (Berlijnlijn). Er wordt gestreefd naar een zakencentrum (inclusief een WTC-vestiging) van internationale betekenis en een regionaal voorzieningenniveau op het gebied van onderwijs, kunst & cultuur en congres- en hotelfaciliteiten. Ter versterking van de economische en kennis & innovatie structuur wordt de ontwikkeling van twee majeure projecten gestimuleerd: Kennispark Twente, dat gericht is op het stimuleren van innovatie op en rond het terrein van de Universiteit Twente en waar men in 2020 in totaal nieuwe kennisintensieve arbeidsplaatsen wil realiseren. De verbetering van de bereikbaarheid van Kennispark (inclusief Business- en Sciencepark) alsmede van het havengebied (TOPPER-gebied) is van groot belang en is derhalve het belangrijkste infrastructuurproject van Enschede; XL Businesspark Twente, een regionaal bedrijventerrein van 180 hectare voor grote ruimtevragers (minimaal 2 hectare), dat op gezamenlijk initiatief van de provincie Overijssel en de gemeenten Almelo, Borne, Hengelo en Enschede in ontwikkeling en uitvoering is. De ontwikkeling en versterking van de groenblauwe structuur zijn van groot belang voor Twente. De Groene Poort speelt hierbij een belangrijke rol als landschappelijke, ecologische en toeristisch-recreatieve verbinding tussen waardevolle natuurgebieden in Zuidwest en Noordoost Twente. Water als transportas is van belang voor het goederenvervoer van en naar de Regio Twente. Gezien het economische belang is het rijk in Kaart Stedendriehoek Apeldoorn - Deventer - Zutphen 1. A1 Corridor Apeldoorn Deventer (VenW, hoofdwegen: verkenning) ven: planstudie) 4. Apeldoorn Kanaalzone (EZ, integrale gebiedsopga- 2. A1-zone (regio) 5. Zutphen: herstructurering bedrijventerrein De 3. IJsselsprong (Zutphen) (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning) 6. Bovenloop IJssel (IJsselkop tot Zutphen) (VenW, Mars (EZ, topproject: TOPPER) vaarwegen: planstudie) samenwerking met de regio bezig met het versterken van de hele logistieke keten door het wordt door de regio een visie ontwikkeld Voor de A1 zone Apeldoorn - Duitse grens aanpakken van zowel de vaarweg (planstudie (gebiedsontwikkeling A1-zone), met als Twentekanalen, fase 2 inclusief sluis Eefde) als belangrijkste doel de ontwikkelingskansen de nabij de havens gelegen, verouderde bedrijventerreinen. Daarnaast wordt gewerkt aan teiten te behouden en waar mogelijk te ver- van de A1 zone te benutten, alsmede kwali- verbetering en herstructurering van de bedrijventerreinen en binnenhavens in Enschede, zone betekent dit dat met name het stedelijk sterken. Voor het Twentse deel van de A1/A35 Hengelo en Almelo (TOPPER-subsidie). netwerk zich beter kan profileren als het concentratiegebied voor wonen, werken en voorzieningen, waarbij tevens de aanwezige hoog- Investeringen in de infrastructuur zijn sterk afhankelijk van de uitkomst van deze onderzoeken en de gekozen ontwikkelingsrichting. behouden en waar mogelijk versterkt. Wat waardige landschappelijke kwaliteiten worden Voor de verbetering van de bereikbaarheid betreft ruimtebeslag wordt rekening gehouden over de weg zijn de A1, A35 en de N18 van met uitbouw naar 2x 3 rijstroken op termijn. groot belang. In 2009 zal worden gestart met de bouw van de combitunnel door Nijverdal De militaire vliegbasis Twente is eind 2007 als onderdeel van de N35 Zwolle - Almelo. De gesloten. Momenteel wordt gewerkt aan een combitunnel verbindt de noord- en de zuidzijde van Nijverdal en heft de barrièrewerking 475 hectare grote gebied, waarbij onder meer gebiedsontwikkelingsplan voor het totale circa van het spoor op. de haalbaarheid van een eventuele doorstart 44

20 hoofds tuk 3 als vliegveld ná 2010 wordt onderzocht. Tot die tijd wordt getracht het vliegveld beschikbaar te houden voor burgerluchtvaart. Mede vanwege de aanzienlijke grondposities van het rijk is het GOB betrokken bij de gebiedsontwikkeling stedendriehoek Apeldoorn - Deventer - Zutphen De Stedendriehoek omvat drie middelgrote steden in een fraaie en gevarieerde groene omgeving. De vijf speerpunten zijn: A1-zone, IJsselzone, Groene Pracht, realisering van de regionale woon- en werklocaties en de samenwerking overheid ondernemers onderwijs (vooral innovatie). De snel groeiende congestie op de A1 en delen van het onderliggend wegennet gaat op termijn een belemmering vormen voor de ontwikkeling van het gebied. Als vervolg op Gebiedsgerichte Verkenning A1 uit 2007 wordt onderzoek gedaan naar de bereikbaarheidsproblematiek in de A1 corridor Apeldoorn - Deventer. Najaar 2008 willen rijk en regio een uitspraak doen over het wel of niet starten van een studie naar capaciteitsuitbreiding van de A1 corridor. Prognoses voorspellen bij en ten oosten van Deventer oplopende congestie. Een specifiek probleem is het beperkte aantal brugverbindingen over de IJssel, waardoor overbelasting van de enige alternatieve routes plaats vindt: de bruggen in de historische binnensteden van Deventer en Zutphen. Voor de gebiedsontwikkeling langs de A1-zone in bredere zin wordt op initiatief van Overijssel in samenwerking met VROM, Gelderland en de regio s Stedendriehoek en Twente in 2008 een visie op de Gebiedsontwikkeling A1-zone opgesteld. Hierbij wordt een link gelegd met de verkenning naar de bereikbaarheidsproblematiek in de A1 corridor. De Stedendriehoek stelt zichzelf in deze A1-zone verschillende opgaven, zoals de stationsomgevingen en mulitimodale knooppunten, waaronder een transferium in combinatie met een voorstadhalte Deventer-Zuid bij de kruising A1-N348- Noord-spoorlijn. Bij de IJsselzone gaat het om de combinatie van rivierkundige maatregelen (PKB Ruimte voor de Rivier) met ruimtelijke opgaven. Bij Zutphen wordt de IJsselsprong ontwikkeld, een regionale woningbouwlocatie van woningen. Door deze te combineren met een hoogwatergeul bij Zutphen en aanvullende maatregelen beneden- en bovenstrooms, ontstaat een optimale en duurzame oplossing voor de rode, blauwe en groene opgaven. Daarvoor is een omwisselbesluit PKB van de minister van VenW nodig, dat nog in 2008 moet worden genomen. Een ander belangrijk project is de Apeldoorn Kanaalzone: herstructurering van een langgerekt, monofunctioneel bedrijvengebied van noord naar zuid, dat als een soort barrière het stedelijk (woon)gebied van Apeldoorn in tweeën deelt. Bij Zutphen wordt het bedrijventerrein De Mars gerevitaliseerd. Dit is een pilotproject van VROM voor ruimtelijke kwaliteit bedrijventerreinen en ook EZ ondersteunt de herstructurering van De Mars ter versterking van de bereikbaarheid en het functioneren van de hele logistieke keten. De ontwikkeling van Kaart Zwolle-Kampen Netwerkstad 1. A28/N35 Gebiedsgerichte verkenning Regio Zwolle (VenW, hoofdwegen: verkenning) 2. ZSM 2: A28 Hattemerbroek Zwolle Meppel (VenW, hoofdwegen) 3. Hanzelijn (VenW, spoorwegen: realisatie) 4. Ijsseldelta (Kampen) (VROM, integrale gebiedsopgaven: verkenning) al deze locaties vraagt tevens om passende infrastructurele maatregelen, zoals een goede ontsluiting richting het hoofdwegennet. Om de Groene Pracht rondom en tussen de steden te behouden zet de Stedendriehoek in op inbreiden, herstructureren en revitaliseren in steden en dorpen. Voor het goederenvervoer van en naar de Stedendriehoek is naast het Twentekanaal de IJssel belangrijk, die de verbinding vormt met zowel het Twentekanaal als het IJsselmeer. VenW onderzoekt in de planstudie Bovenloop IJssel welke verbeteringen van deze vaarweg tussen Arnhem en Zutphen wenselijk zijn Zwolle - Kampen Netwerkstad Zwolle - Kampen Netwerkstad is een samenwerkingsverband tussen beide steden met de provincie Overijssel als partner. Zwolle heeft een belangrijke regionale functie op het terrein 5. Kampen: herstructurering bedrijventerrein Haatlanden (EZ, topproject: TOPPER) 6. LOG Kampen (LNV, Stidug) 7. Spoorzone Zwolle (regio) 45