HERZIEN Input natuur- en milieu Input CleanTech en duurzaamheid HERZIEN Input recreatie en toerisme

Transcriptie

1 RAPPORT VAN ADVIES EXPERTTEAM Gemaakt door : Jan Muyden, van adviseur algemeen en hinderbeperking Agave Kruijssen adviseur natuur en milieu Gert Jan Koele adviseur clean Tech en duurzaamheid Dries Crama adviseur economie en werkgelegenheid Jan Kleuver, de adviseur recreatie en toerisme Datum : 29 mei 2017 Doc.nr. : rapport van aanbevelingen Voorlopig.docx Bijlage A Bijlage B Bijlage C Bijlage D : : : Adressenlijst HERZIEN Input natuur- en milieu Input CleanTech en duurzaamheid HERZIEN Input recreatie en toerisme Externe ondersteuning van de CRO In het instellingsbesluit van de CRO-Teuge is de volgende passage opgenomen (Publicatie in het Provinciaal blad, NR2011/82 30 mei 2011, ISSN: X) Deze verordening regelt de instelling en samenstelling van de CRO Teuge. De CRO Teuge heeft ingevolge de Wet luchtvaart de taak om door overleg van diverse betrokkenen een gebruik van de luchthaven te bevorderen dat zo veel mogelijk recht doet aan de belangen van die betrokkenen. Het gaat daarbij om alle belangen, dus ook in de betekenis van de luchthaven voor economie, werkgelegenheid en recreatie en niet alleen om milieubelangen.. Het werkplan van de CRO gaat daarom niet enkel over milieuhinder maar over een breder scala van onderwerpen. Het werkveld van de CRO wordt verbreed zodat dit overleg midden in de samenleving komt te staan. Hierbij laat de CRO zich adviseren door een groep van experts uit de verschillende invalshoeken, te weten. rol/invalshoek adviseur algemeen en hinderbeperking adviseur natuur en milieu adviseur economie en werkgelegenheid adviseur recreatie en toerisme adviseur cleantech en duurzaamheid Naam Jan van Muyden Agave Kruijssen Dries Crama Jan de Kleuver Gert Jan Koele Deze adviseurs geven aan de CRO hun advies opdat vliegveld Teuge en haar ondernemingen een meerwaarde krijgen op deze verschillende terreinen. G:\Gedeelde data\luchtvaart\cro Teuge\Expert Team Verbreding

2 Bijlage A rol/invalshoek Naam mailadres adviseur algemeen Jan van Muyden jvmuyden@blekenbrink.nl en hinderbeperking adviseur natuur en Agave Kruijssen agavekru@outlook.com milieu adviseur economie Dries Crama acrama@telfort.nl en werkgelegenheid adviseur recreatie Jan de Kleuver j.dekleuver@apeldoorn.nl en toerisme adviseur cleantech Gert Jan Koele gertjankoele@cleantechregio.nl en duurzaamheid voorzitter CRO Wim Burgering waburgering@hotmail.com Teuge secretaris CRO Jolanda j.timmerman@gelderland.nl Teuge Timmerman Aanspreekpunt provincie Gertjan van Eijk g.van.eijk@gelderland.nl

3 Bijlage B Advies Natuur en Milieu, Expertteam CRO Teuge, 26 mei 2017 Toen in de jaren 30 het vliegveld bij Teuge werd aangelegd, was er nauwelijks overlast voor natuur en leefomgeving te verwachten vanwege het geringe aantal vliegbewegingen en de primitieve voorzieningen op de grond. Inmiddels is dat veranderd (aantal vliegbewegingen varieert van ca tot ca , verharde en verlengde baan, baanverlichting, de directie spreekt een groeiambitie uit). Het vliegveld vormt nu wel degelijk een bedreiging voor natuur en milieu. Nu de Stedendriehoek de ambitie heeft uitgesproken in 2030 klimaatneutraal te zijn, brengt een sterk groeiend vliegveld in het hart van die Stedendriehoek deze doelstelling serieus in gevaar. Milieu wordt hieronder in de ruimste zin opgevat als leefmilieu voor de omwonenden, waarbij geluidshinder een belangrijke factor is, maar waarbij ook stikstof- en (ultra-)fijnstofuitstoot aandacht verdienen. De natuur komt onder druk te staan wanneer (in lijn met vigerend beleid) de natuurbeleving bedreigd wordt en/of de habitat van dieren wordt verstoord. De aanbevelingen van Bureau Blekenbrink, zoals onderschreven in het Stuurgroepadvies, zijn een goed uitgangspunt om hinder voor omwonenden en recreanten te beperken, maar behoeven aanvulling en nuancering. Om natuur en milieu rond het vliegveld te kunnen beschermen en draagvlak onder omwonenden te creëren en te behouden dienen onderstaande punten prioriteit te krijgen. 1. Geluidruimte en maximum aantal vliegbewegingen De fout die bij de omzetting BKL naar Lden voor LH Teuge is gemaakt, biedt onbedoeld ruimte voor een potentiële verdubbeling van het aantal vliegbewegingen. Dat heeft bij omwonenden geen vertrouwen gewekt. Herstel van vertrouwen en draagvlak zou ermee gediend zijn niet alleen de correcte geluidruimte in Lden te definiëren, maar ook het maximum aantal vliegbewegingen expliciet te benoemen (het zgn. dubbel slot). Voorstanders van groei voeren aan dat door technische ontwikkelingen vliegtuigen steeds stiller zullen worden waardoor binnen dezelfde geluidruimte meer vliegbewegingen mogelijk worden. Ook stillere toestellen verstoren echter de rust. Méér vluchten die minder lawaai maken verstoren de rust continu. Een maximum aantal vliegbewegingen van is daarom voor omwonenden cruciaal. Alle omwonendenorganisaties verenigd aan de TeugeTafel (inclusief Algemeen Belang Teuge) hebben zich uitgesproken voor het plafond van vliegbewegingen. Omwonenden houden vast aan het dubbel slot en zijn op dit punt niet tot

4 concessies bereid. Overigens biedt het plafond van vliegbewegingen voldoende capaciteit om rendabel te kunnen opereren en eventuele aanwas uit Lelystad te kunnen opvangen. De luchthaven laat de komende maanden een marktonderzoek uitvoeren dat antwoord moet geven op de vraag hoeveel vliegbewegingen/geluidruimte de luchthaven de komende decennia nodig denkt te hebben. Een MER zal vervolgens uitkomst moeten bieden om de daadwerkelijke geluidruimte te kunnen vaststellen. Om vertrouwen van de omgeving terug te winnen is transparantie op alle terreinen gewenst. Daarom bevelen wij aan om de CRO inzicht te geven in de onderzoeksopdracht die aan de uitvoerders van het marktonderzoek is verstrekt. Voorts verdient het aanbeveling de partij aan wie de aangekondigde second opinion wordt gevraagd aan te stellen in overleg met de CRO. 2. Onderzoek stikstofuitstoot In het Stuurgroepadvies is een onderzoek toegezegd naar de stikstofoxiden- en fijnstof-uitstoot van vliegtuigen op de luchthaven en het risico voor direct omwonenden. Dit onderzoek moet nog worden uitgevoerd. De laatste jaren komen er steeds meer wetenschappelijke bewijzen dat met name ultrafijn stof (PM0,1) en roet zeer schadelijk zijn voor de gezondheid. De World Health Organisation (WHO) stelt voor de buitenlucht zogenaamde Air Quality Guidelines op. Deze WHO-adviesnormen voor de buitenlucht zijn normen waaronder geen schadelijke gezondheidseffecten meer te verwachten zijn. Deze normen zijn wetenschappelijk onderbouwd en worden om de paar jaar herzien. Ten minste zal aan deze normen moeten worden voldaan. De resultaten dienen te worden meegenomen bij de bepaling van het maximum aantal vliegbewegingen. Indien het onderzoek nu niet wordt uitgevoerd, nemen wij aan dat het zal worden uitgevoerd in het kader van de MER. De Notitie Reikwijdte en Detailniveau (NRD) zal ter advisering aan de CRO moeten worden voorgelegd. 3. Vlieghoogte circuit Het Stuurgroepadvies en het Rapport van Bureau Blekenbrink adviseren een minimum vlieghoogte van 1000 ft binnen het circuit. De effecten daarvan waren blijkens de presentatie van Aanpak Hinderbeperkende Maatregelen Vliegveld Teuge op 13 juni 2016 nog onduidelijk. De experts van CRO Teuge wordt expliciet om advies gevraagd. Het zou raadzaam en wenselijk zijn proefondervindelijk uit te maken wat het meest gewenste effect heeft: de huidige 700 ft of 1000 ft waarbij er sneller moet worden opgestegen en er dus wellicht meer geluid wordt geproduceerd. Benoem een tiental omwonenden die bereid zijn beide mogelijkheden gedurende een periode van bijv. 6 weken of 3 maanden zo objectief mogelijk te monitoren en neem vervolgens een gefundeerd besluit dat op draagvlak onder de omwonenden kan rekenen. 4. Natuurgebieden mijden en minimum vlieghoogte van 1000 ft

5 Onder natuurgebieden verstaan wij hier met name Natura2000-gebieden ofwel de gebieden die behoren tot het Gelders Natuur Netwerk (GNN). Het mijden van deze gebieden conform de KNVvL-richtlijn plus op minimaal 1000 ft vliegen boven het platteland is in overleg met de LHdirectie bestempeld als laaghangend fruit, met andere woorden verbeterpunten die met voorrang gerealiseerd kunnen worden. Veel vliegers hebben hun vlieggedrag aangepast en dit heeft reeds geleid tot minder hinder. Het is dus zaak dit resultaat vast te houden, ook indien er aanwas komt uit Lelystad (zie punt 10). Juist omdat natuurbeleving in het huidige natuurbeleid centraal staat en natuur wordt gezien als een omgeving om ongestoord te kunnen recreëren, zijn stilte en rust in de natuur voor dier én mens een groot goed. Met name in een natuurlijke omgeving draagt het geluid van vliegtuigmotoren ver. Vliegtuigen die boven een beperkt gebied rondvliegen (rondvluchten, lesvluchten, paravluchten, aerobatics) zijn extra hinderlijk. Dit soort vluchten dienen natuurgebieden letterlijk te mijden. 5. Paracentrum Geluid van de zware tweemotorige toestellen van het paracentrum draagt ver en vormt een van de belangrijkste oorzaken van hinder, omdat de toestellen boven een beperkt gebied cirkelen en sterk klimmen. Het paracentrum probeert klachten van omwonenden serieus te ondervangen door het klimmen te spreiden over meerdere gebieden, waardoor echter ook natuurgebieden (bijvoorbeeld ten zuiden van Klarenbeek) in de gevarenzone komen. Vanwege de relatief grote geluidsbelasting is het aan te bevelen dat het paracentrum natuurgebieden ontziet. Om bovendien de reële geluidsbelasting te verdisconteren, is het raadzaam niet alleen het opstijgen en landen van de parakisten bij de vaststelling van de gebruikte geluidruimte te betrekken, maar de gehele vlucht. Verdere groei van het paracentrum is nadrukkelijk ongewenst. 6. Geluiddempers en het nieuwe vliegen Sommige bedrijven vliegen al met geluiddempers en veroorzaken zo minder hinder. Alle technische en wettelijke voetangels en klemmen ten spijt dient alles in het werk gesteld te worden de invoering van geluiddempers op kleine vliegtuigen te stimuleren. Ook de vliegstijl is van invloed op het geproduceerde geluid; vliegers kunnen een bijdrage aan minder hinder leveren door een gelijkmatige, rustige vliegstijl na te streven ( het nieuwe vliegen ). 7. Oefen- en laagvlieggebied Deventer-Zutphen Het gebied tussen Deventer en Zutphen kent veel vogelrijke natuurgebieden (ganzen, eenden, ooievaars, diverse roofvogelsoorten). Alleen al uit veiligheidsoverwegingen zou daarom het oefen- en laagvlieggebied naar elders moeten worden verplaatst. Het staat bovendien buiten kijf dat vliegen op 60 meter hoogte bovendien storend is voor de aanwezige fauna en voor bewoners en recreanten.

6 8. Vliegtuigvolgsysteem en adequate klachtafhandeling, monitoring en handhaving Een adequaat vliegtuigvolgsysteem en dito monitoring en handhaving zijn cruciaal om natuur en milieu in de omgeving van LH Teuge te kunnen beschermen. Dit punt heeft daarom al aandacht gekregen in het Rapport Blekenbrink en het advies van de Stuurgroep. Daarbij hoort een betrouwbare klachtafhandeling en juist daaraan schort het de afgelopen tijd. De LH-directie heeft tot januari 2016 veel geïnvesteerd in een goede relatie met omwonenden, maar heeft sindsdien haar beleid bijgesteld. De luchthaven neemt geen enkele klacht in behandeling, met gevaarlijke escalatie tot gevolg. Ook de provincie laat het afweten. Omwonenden zijn LH Teuge in het algemeen niet ongunstig gezind; als er klachten zijn, is er ook echt iets aan de hand. Klachten verdienen dus serieuze aandacht. Zo snijdt het mes aan drie kanten: misstanden worden gesignaleerd (en eventuele sancties kunnen worden opgelegd), de luchthaven herwint draagvlak en natuur en milieu worden beschermd. Het vliegveld en de provincie dienen hier hun verantwoordelijkheid te nemen. 9. Vliegroutes bundelen met grote verkeersstromen op de grond Terecht stelt de directie van LH Teuge dat de luchthaven geen vliegroutes kan vaststellen. Wel zouden vliegroutes in overleg met de provincie in een convenant kunnen worden vastgelegd. Onderzocht moet worden hoever de bevoegdheid van de provincie hier precies reikt, aangezien de wetgever de provincie ruimte biedt een eigen, nadere invulling aan de wet te geven. Natuur speelt in de promotie van Gelderland een prominente rol en de provincie heeft een groen imago. Dat imago is het waard beschermd te worden. 10. Wees selectief bij de werving van nieuwe bedrijven op LH Teuge en help de groeispiraal te doorbreken LH Teuge is momenteel voor haar economisch succes afhankelijk van havengelden en toekomstige groei lijkt alleen mogelijk door groei van het aantal vliegbewegingen. Dit leidt voor natuur en milieu tot een onwenselijk scenario, omdat met name groei wordt voorzien in belastende vormen van vliegverkeer zoals rondvluchten (Rapport Bureau Buiten). De voorziene aanwas vanuit vliegveld Lelystad zal mogelijk de voorspelling van Bureau Buiten nog overstijgen. Ten aanzien van aanwas vanuit Lelystad wordt het volgende geadviseerd: a) Selecteer aan de poort op het soort bedrijven dat zich op Teuge wenst te vestigen en op de bereidheid om gemaakte afspraken na te leven. Alle vliegers die vanaf LH Teuge opereren dienen de geldende afspraken en regels te onderschrijven. b) Aanwas heeft onvermijdelijk nadelige effecten op natuur en milieu rond LH Teuge. Het is daarom aanbevelenswaard om LH Teuge te helpen andere verdienmodellen verder te ontwikkelen, zoals bijvoorbeeld de organisatie van evenementen, betaalde rondleidingen, het ontwikkelen van een trouwlocatie, vliegveld-gerelateerde attracties gericht op kinderen/gezinnen, pacht/huur enz. Andere bronnen van inkomsten maken

7 LH Teuge immers minder afhankelijk van groei van het aantal vliegbewegingen. Natuur en milieu, maar ook LH Teuge als recreatieve bestemming zullen daarvan profiteren. 11. Duurzaamheid Het expertteam wijdt een apart advies aan cleantech, duurzaamheid en economie. Vliegen op fossiele brandstoffen staat per definitie op gespannen voet met duurzaamheid. Elektrisch vliegen lijkt perspectieven te bieden, hoewel er nog veel vragen zijn over de haalbaarheid en het soort vliegtuigen dat op elektriciteit zal kunnen vliegen. Ook indien binnen afzienbare tijd (?) elektrisch vliegen gebruikelijker zal worden, zullen LH Teuge en de omgeving nog decennia opgezadeld zijn met traditionele toestellen die nog lang niet afgeschreven zijn. Alle toekomstperspectieven ten spijt is dit een harde realiteit waarvan betrokkenen zich terdege bewust moeten zijn. Uitfasering van fossiele brandstof en stimulering van stillere en schonere alternatieven is een aandachtspunt. 12. Afspraken zoveel mogelijk in het LHB In het algemeen verdient het aanbeveling om waar mogelijk afspraken vast te leggen in het LHB en alleen in gevallen waar dit juridisch onmogelijk is uit te wijken naar het sluiten van een convenant tussen LH Teuge en gebruikers en eventueel overheden of maatschappelijke organisaties. Een convenant, inclusief een goed controleerbare handhavingsparagraaf inclusief sancties bij niet nakomen ervan, biedt in bepaalde gevallen een uitkomst. Agave Kruijssen

8 Bijlage C Advies Cleantech en duurzaamheid, Economie en werkgelegenheid, 29 mei Een breed spectrum waarbij cleantech, duurzaamheid en economie in elkaar grijpen Zoals al eerder aangegeven wordt met cleantech en duurzaamheid in relatie tot economie gekeken naar o.a. elektrisch vliegen. Gesprekken met o.a. de TU Delft zullen worden gevoerd over de (on)mogelijkheden, daarnaast welke tijdsspanne realistisch is om dit daadwerkelijk in gang te zetten. Bij het bedrijf Clean Tech Aviation wordt nu in samenwerking met meerdere partijen de toepassing van Liquid Natural Gas (LNG) voor zuigermotoren onderzocht. LNG is een mogelijke oplossing voor de CO2-uitstoot en de luchtvervuiling. Naast led baanverlichting en het energie neutrale luchthavengebouw kan er verder onderzoek gedaan worden naar andere maatregelen die kunnen helpen bij energieneutraliteit. Ook richting geluidsreductie. Geluidsdempers worden hier en daar al toegepast op kleinere vliegtuigen. Hierbij zou een soort van regelvrije experimenteerruimte kunnen helpen. Een goede mogelijkheid is dan om in gesprek te gaan met ondernemers om te overleggen of ook bij hen innovatie toepasbaar zou kunnen zijn bij het materieel dat zij ook wel zouden willen upgraden naar geluidsarmere motoren. Economisch gezien hebben de verschillende activiteiten een positief gevolg voor de plaatselijke economie. Eén daarvan is het eerste in Europa 3D geprinte gebouw, de Vergaderfabriek, onderdeel van de Slaapfabriek. (Dit gebouw zal door middel van 3D-printing worden gerealiseerd. Dankzij deze revolutionaire en bijzonder duurzame nieuwe manier van bouwen is er, in vergelijking met de traditionele bouw, sprake van 40 procent minder CO₂ en 70 procent minder afval.) Dit staat nu al volop in de aandacht in Europa. De mogelijkheden geschetst in bijlage D (punt 3), verbreding van de economische basis, en de uitvoering daarvan zal een positief effect hebben op de economische ontwikkeling in Teuge als geheel. Naast onderzoeken richting collectieve aanleg van zonnepanelen, elektrische aandrijving, aangepaste motoren laten ontwikkelen, gecombineerd met het marktverkenningsonderzoek, zal er in het najaar van 2017 een vervolg overleg plaats moeten vinden. Gert Jan Koele Dries Crama

9

10 Bijlage D Advies Over de bevordering van de toeristische en recreatieve functie van vliegveld Teuge, 29 mei Context De context is breder dan alleen die van het vliegveld en de directe omgeving. Immers, op de Veluwe is een proces in gang gezet waarbij de bevordering van recreatie en toerisme voor de gehele Veluwe centraal staat, met dien verstande dat natuur, landschap en daarvoor als stamkapitaal wordt aangemerkt. gezien. D.w.z dat het behoud en mogelijke versterking van de natuur de basis vormt voor de intensivering van recreatie en toerisme. Deze procesgang is de resultante van de vorig jaar ingezette gebiedsopgave Veluwe, die recent heeft geresulteerd in de oplevering van de zogenoemde VeluweAgenda 1.0; een door de Veluwe-partijen gedragen document waarin oogmerken en beoogde activiteiten van dit proces zijn verwoord. Deze VeluweAgenda gaat vergezeld van een Uitvoeringsprogramma 2017, waarover dezer dagen besluitvorming plaatsvindt. Aldus loopt de fase van oriëntatie en ontwikkeling over naar een fase waarin juist de uitvoering een belangrijker accent krijgt. 2. Recreatieve Hoofd Structuur (RHS) Op de Veluwe blijkt een breed gedragen zorg dat met te weinig samenhang aan de Veluwe wordt gewerkt. Door de versnippering van plannen, geld en energie is er onvoldoende synergie, robuustheid en slagkracht. Daardoor mist de Veluwe kansen en verslechtert de concurrentiepositie ten opzichte van andere recreatiegebieden. De noodzaak van focus, verbinden en het prioriteren van plannen is dus urgent. Om tot deze Veluwe-brede samenhang te komen is in de VeluweAgenda een nieuwe, conceptuele denkwijze geïntroduceerd: de Recreatieve Hoofd Structuur (RHS). Met de RHS als hulpmiddel wordt gezorgd voor een optimale Veluwe-beleving en een gezonde balans tussen natuurwaarden en recreatief gebruik. Het biedt kansen om de recreant de veelzijdigheid van de Veluwe te laten beleven en de aanwezige waarden van het stamkapitaal te behouden en te versterken. Met de RHS worden de diverse ingrediënten samengebracht die bepalend zijn voor de kwaliteit van de recreatieve beleving (customer journey). Hiermee ontstaat een thematische en/of gebiedsgerichte aanpak die de concurrentiekracht van de Veluwe in de recreatieve markt substantieel verbetert. De RHS is een kapstok voor samenwerking tussen de verschillende Veluwe-partners, voor productvernieuwing en de marketingstrategie. Het stelt partners op de Veluwe in staat om met meer focus en samenhang plannen met elkaar te verbinden. Aldus ontstaat een instrument dat behulpzaam kan zijn bij de prioritering van projecten en investeringen op de Veluwe. Voor nadere informatie wordt verwezen naar de VeluweAgenda 1.0.

11 Relevantie voor Teuge en de IJsselvallei Het abstracte begrip RHS gaat worden vertaald naar concrete thema s en gebieden. De Veluwe is geen homogeen geheel, maar is juist een amalgaam van onderscheiden gebieden en culturen. Met een uitnodiging aan partijen, partners, ondernemers en bewoners die zich aan een gebied of thema verbonden weten, gaat de invulling en uitwerking van de RHS in gang worden gezet. Een van die gebieden is de IJsselvallei. Daarin ligt vliegveld Teuge als ook een toeristische en recreatieve voorziening. Het ligt in de rede dat dit een wezenlijk element is in de RHS IJsselvallei. Het verder in kaart brengen ervan zal laten zien welke samenhangen betekenisvol zijn en waar verdere investeringen gewenst zijn. Momenteel is de planvorming dat medio 2017 de RHS nader zal zijn uitgewerkt. 3. Toerisme en recreatie rond vliegveld Teuge De VeluweAgenda is meer dan de mogelijkheid om eventueel beroep te doen op beschikbare investeringsgelden. Het is ook een stimulans aan partijen om, zo mogelijk met nog meer inzet, samen te werken ter bevordering van recreatie en toerisme en, waar nodig, hulptroepen te mobiliseren. Vliegveld Teuge ontwikkelt zich meer en meer tot een publiekstrekker vanwege de uiteenlopende aanwezige functies, terwijl de basale aantrekkingskracht van een vliegveld met zijn start- en landingsbewegingen behouden blijft. Activiteiten als parachutespringen en zweefvliegen zijn een aanvulling op het gangbare toeristische aanbod. Ook liggen er op Vliegveld Teuge goede kansen om toeristisch bezoek rondom het vliegen te ontwikkelen, zoals rondleidingen over het veld en echt vliegen in een light simulator. In dit licht is het initiatief van het Koude Oorlog-Museum op vliegveld Teuge inspirerend. Er wordt door meerdere partijen goed samengewerkt om verdere stappen te zetten. Realisatie van dit museum zal een verdere verrijking betekenen voor Teuge en zich vertalen in hogere bezoekersaantallen. 4. Vluchthaven Lelystad Er zijn belangrijke ontwikkelingen gaande ter zake de luchthaven Lelystad, die zich zal kunnen ontwikkelen tot twin-airport van Schiphol. Elders heeft dit volop de aandacht, vanzelfsprekend ook ten zeerste bij luchthave Teuge. Wat toerisme en recreatie betreft, zijn er al initiatieven die verkennen in hoeverre de inkomende toeristen op vluchthaven Lelystad te verleiden zijn tot recreatief bezoek op de Veluwe. Contacten met low-cost carriers worden door Visit Veluwe nu al in gang gezet. Doorwerking van recreatieve impulsen naar de IJsselvallei is niet onmogelijk, maar nu nog ten volle toekomstmuziek. Op dit moment en deze plaats wordt volstaan met het benoemen van deze ontwikkeling. Jan de Kleuver Jan van Muyden