C. van den Broek, P. Mols Doxis, 2003 Den Haag. Inventaris van het archief van het waterschap Het Land van Weert (18 e eeuw) (ca.

Transcriptie

1 C. van den Broek, P. Mols Doxis, 2003 Den Haag Inventaris van het archief van het waterschap Het Land van Weert (18 e eeuw) (ca. 1950)

2 INHOUD INHOUD... 2 INLEIDING... 3 GESCHIEDENIS VAN HET WATERSCHAP... 3 GESCHIEDENIS VAN HET ARCHIEF... 4 VERANTWOORDING VAN DE INVENTARISATIE... 5 MATERIËLE BEWERKING... 6 OPENBAARHEID... 6 HANDLEIDING VOOR DE GEBRUIKER... 6 INVENTARIS... 7 STUKKEN VAN ALGEMENE AARD... 7 NOTULEN EN BESLUITENLIJSTEN... 7 CORRESPONDENTIE... 7 STUKKEN BETREFFENDE AFZONDERLIJKE ONDERWERPEN... 9 DOCUMENTATIE INDEX

3 INLEIDING GESCHIEDENIS VAN HET WATERSCHAP Het waterschap Het Land van Weert was het oudste waterschap in Limburg 1. Het gebied van deze instelling omvatte de stroomgebieden van de Leveroyse beek, de Swartbroekse beek en de Tungelroyse beek. Deze beken stroomden door de streek rond de plaatsen Weert, Nederweert, Stramproy, Hunsel, Grathem, Baexem en Heythuysen waar men van oudsher vaak geplaagd werd door wateroverlast. De voornaamste oorzaak daarvan waren de molens die aan de genoemde beken lagen. Om de molens te kunnen laten draaien hielden de molenaars het water tegen en stuwden het peil op. Hierdoor was een regelmatige afvoer van het water uit de streek onmogelijk. Een andere oorzaak voor de wateroverlast was de waterafvoer uit de zogenaamde vloeiweiden in België naar Nederland tijdens de zomermaanden. Een gevolg van deze toestanden was dat landbouwgronden, weilanden en bossen een deel van het jaar onder water stonden. Vanwege deze situatie kon de streek niet ontgonnen worden. De wateroverlast vormde ook een bedreiging voor de volksgezondheid. In maart 1865 zonden enkele inwoners uit het gebied een brief aan de Minister van Binnenlandse Zaken waarin ze de problemen schetsten en vroegen om een oplossing. Zij stelden voor om enkele molens te onteigenen en waterlossingen te verbeteren. De Minister antwoordde in april 1866 dat de afwatering van het gebied een plaatselijk belang betrof waaraan hij niet wilde meebetalen. Verder gaf hij aan de Commissaris van de Koningin in Limburg het advies om de oprichting van een waterschap voor de betreffende streek te bevorderen. Gedeputeerde Staten hadden dit inmiddels al in gang gezet. In een gezamenlijke vergadering te Kelpen in februari 1866 met de burgemeesters van de gemeenten Weert, Hunsel, Baexem, Heythuysen, Grathem en Nederweert formeerden zij een commissie die de oprichting van het waterschap moest voorbereiden. De provinciale directeur van s Rijks Belastingen in Limburg, Van der Heijden, werd voorzitter van de commissie, burgemeester Boots van Baexem de secretaris. De commissie had verder tot taak om een kaart te vervaardigen waarop de belangrijkste beken en waterlossingen waren aangegeven. Op 5 november 1868 besloten Provinciale Staten vervolgens tot de oprichting van het waterschap Het Land van Weert. In maart 1872 stelde het voorlopige bestuur de hoogte van de omslaggelden vast. Deze belasting werd verdeeld in vier klassen. Het hoogste tarief werd bepaald op 1 gulden per hectare. Voor gronden die in de tweede klasse vielen moest 75 cent per hectare worden betaald, voor de derde klasse 50 cent per hectare en voor de vierde klasse 25 cent. Eveneens in 1872 vonden de eerste verkiezingen van de hoofdingelanden plaats. Vervolgens traden op 28 september 1872 een definitief bestuur en een definitief college van hoofdingelanden aan. In maart 1873 stelde het bestuur een keur vast waarin de plichten en regels voor de grondeigenaren werden vastgelegd. Op grond van de keur kon het waterschap het schoonhouden van de beken afdwingen. Voor de verbetering van de afwatering in het gebied was het noodzakelijk dat het waterschap de aan de beken gelegen watermolens en de bijbehorende stuwrechten in bezit kreeg. In 1877 kocht het de Leveroyer watermolen en in 1878 de Vloedmolen te Tungelroy. Deze aankopen vonden plaats met gedeeltelijke subsidie van de provincie en het rijk. In 1878 begon het waterschap vervolgens met de eerste onderhouds- en reinigingswerken van de beken. De aankopen en onderhoudswerken brachten het waterschap ondertussen in financiële problemen. 1 A. Gorissen en R. van der Hoek, Waterschappen in Peel en Maasvallei. [Venlo], [1994] blz

4 Ondanks flinke verhogingen van de omslaggelden waren de inkomsten niet genoeg om de kosten te dekken. Het waterschap bleef daarom bij de provincie en het rijk aandringen op meer subsidie, zij het zonder succes. Vanwege het gebrek aan geldelijke middelen moest de uitvoering van verbeteringswerken aan de beken daarom worden uitgesteld. Zij konden bovendien niet worden uitgevoerd omdat de problemen met de wateroverlast uit de Belgische beken nog niet was geregeld. Tijdens een bijeenkomst met de ingenieur van Provinciale Waterstaat in oktober 1884 werd besloten om een totaalplan voor de afwatering in het gebied van het waterschap op te laten stellen. Dit plan werd pas in 1894 voltooid. De uitvoering van de werken liet evenwel nog jaren op zich wachten vanwege het gebrek aan gelden. Ondertussen was de regelmatige reiniging van de beken wel ter hand genomen. Het grootste deel van de 107 waterlossingen in het gebied reinigde het waterschap zelf. De kleinere beken hielden de eigenaren van de aanliggende percelen schoon. In 1907 werd eindelijk een aanvang gemaakt met de verbetering van de Tungelroysche beek en haar zijlossingen. Toen de subsidies van de provincie en het rijk binnen waren, ontstond een probleem met de aanbesteding van de werken. Inschrijvers vroegen teveel geld zodat het waterschap de werken in eigen beheer ging uitvoeren. In 1910 waren de verbeteringswerken voltooid. Omdat in 1901 ook de Heythuysermolen was aangekocht, had het waterschap daarmee zijn voornaamste doelen bereikt. Na 1910 werd de voornaamste taak van het waterschap het onderhouden en het reinigen van de beken en waterlossingen. Deze werkzaamheden werden uitbesteed of er werd los werkvolk voor ingehuurd. Het personeel van het waterschap zelf bestond slechts uit een secretarispenningmeester en een opzichter. In 1917 was het waterschap nauw betrokken bij de oprichting van het waterschap De Oude Graaf. In een vergadering op 14 november 1917 vormde het college van hoofdingelanden met de hoofdingenieur van Provinciale Waterstaat een commissie die de oprichting van dit waterschap ging voorbereiden. Het is onduidelijk waarom voor dit gebied een apart waterschap gevormd werd en het niet werd opgenomen in het waterschap Het Land van Weert. Aan het eind van de jaren dertig werd het waterschap opgeheven. Op diverse plaatsen in Midden- Limburg, onder andere in Roggel en Heythuysen, bestond onvrede over de voortdurende wateroverlast. Op initiatief van Provinciale Waterstaat werd daarom een vergadering belegd te Roermond in januari De aanwezigen daar besloten tot oprichting van een waterschap voor het grootste deel van Midden-Limburg, inclusief het gebied van het Het Land van Weert. Toen het nieuwe waterschap eenmaal was opgericht, werden de activiteiten van Het Land van Weert langzaam afgebouwd. In 1939 ging het uiteindelijk helemaal op in het waterschap Midden- Limburg. GESCHIEDENIS VAN HET ARCHIEF Over de geschiedenis van het archief is het nodige bekend 2. Na de opheffing van het waterschap is het terecht gekomen in de bewaarplaats van het waterschap Midden-Limburg. Aldaar is het vrij spoedig, rond 1938, geïnventariseerd door de heer A. Kerssemakers, die een catalogus op het archief vervaardigde. 2 Zie archief van het waterschap Midden-Limburg, inventarisnummer 528 4

5 Om niet geheel duidelijke redenen zijn de series leggers van het waterschap niet in deze catalogus opgenomen en er ook later nooit aan toegevoegd. Op 12 februari 1945 werd het kantoor van het waterschap Midden-Limburg in Heythuisen geheel verwoest. Ook het archief van Het land van Weert moest onder de puinhopen vandaan gehaald worden en werd daarna opgeslagen op een zolder. Naderhand bleek dat slechts enkele stukken verloren waren gegaan. De provinciale archiefinspecteur was niet tevreden met de inventarisatie, die volgens hem in het geheel niet is, wat men onder een moderne wetenschappelijke Inventaris van een archief verstaat ( ). Het waterschap Midden-Limburg heeft echter nooit opdracht verstrekt het archief opnieuw te inventariseren, wel werden op verzoek van de archiefinspectie de stukken in 1950 opnieuw verpakt. Naderhand zijn de stukken in de oude mappen in zuurvrije kartonnen dozen opgeborgen. In 1960 bleek bij een inspectie van het archief dat dit was opgeborgen in een brandvrije kluis die zo door en door vochtig was, dat zij volkomen ongeschikt was voor de bewaring van archieven 3. De archiefstukken hebben hierdoor schade opgelopen. Het waterschap had het probleem zelf ook al gesignaleerd. In datzelfde jaar kwam een nieuwe archiefbewaarplaats gereed. VERANTWOORDING VAN DE INVENTARISATIE Op 11 april 2003 verleende het Waterschap Peel en Maasvallei aan Doxis opdracht tot het schonen en inventariseren van de archieven van de waterschappen Midden-Limburg, Maasterras, Noord-Limburg en hun rechtsvoorgangers. Tot deze archieven behoorde ook het archief van het waterschap Land van Weert. De werkzaamheden werden begonnen in september 2003 en voltooid in november. Zij werden uitgevoerd in overleg met de heer E. Voeten van het Waterschap Peel en Maasvallei. Het waterschap heeft geen archivaris in dienst. Doxis diende volgens de bewerkingsovereenkomst de archieven te bewerken volgens de LOPAInormen, vastgesteld in Het archief had een omvang van vier strekkende meter en was summier beschreven in een catalogus ofwel plaatsingslijst. Het archief was geborgen in dozen. De leggers lagen los in het rek, vermengd met leggers van andere waterschappen. De al eerder genoemde zogeheten catalogus vormde de toegang op het archief. Bij het vervaardigen van deze toegang is de oorspronkelijke orde van het archief, vermoedelijk een agendastelsel, verloren gegaan. De inventarisator de heer Kerssemakers heeft de stukken per dienstjaar bij elkaar geplaatst: eerst alle financiële stukken, vervolgens de correspondentie. In zijn catalogus was per map omschreven welke bescheiden erin waren geborgen. De mappen waren genummerd I tot en met XXVI. De ordening van de archiefbescheiden was grotendeels chronologisch: per blok van twee, drie of vier jaren waren de stukken die betrekking hadden op een dienstjaar, verzameld in mappen. Omstreeks 1950 zijn de mappen in dozen omgepakt. Daarbij is de ordening van het archief in stand gebleven. De leggers waren niet beschreven in de catalogus. Omdat de ordening niet consequent (chrono)logisch was en het archief bovendien niet compleet was beschreven, is besloten tot een beperkte aanpassing van de bestaande ordening. Hierbij is de indeling algemeen-bijzonder gebruikt. De chronologische serie is grotendeels intact gebleven, hieruit zijn alleen enkele aparte zaakdossiers verwijderd. Enkele 18 e, 19 e en vroeg 20 e eeuwse afschriften van oudere stukken, die als archiefstukken in de catalogus waren opgenomen, zijn geplaatst in het hoofdstuk Documentatie. 3 Zie archief van het waterschap Midden-Limburg, inventarisnummer

6 Aangezien er vermoedelijk in het verleden al stukken zijn vernietigd, is bij de huidige bewerkingsoperatie zeer terughoudend geselecteerd. Alleen enkele circulaires en modelformulieren, die verzameld waren in een aparte map, zijn vernietigd. De vernietiging is uitgevoerd aan de hand van de Lijst van voor vernietiging in aanmerking komende bescheiden uit de archieven van de organen van waterschappen dagtekenende van ná 1850, vastgesteld door de minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en de minister van Verkeer en Waterstaat a.i. op 16 juli Na de herverpakking heeft het archief een omvang van 4,85 strekkende meter. MATERIËLE BEWERKING De permanent te bewaren archiefbescheiden zijn ontdaan van nietjes en paperclips. Vervolgens zijn ze omgepakt in nieuwe, zuurvrije omslagen of dossiermappen en verpakt in nieuwe, zuurvrije archiefdozen. De dozen zijn op de volgorde van de inventarisnummers in de stellingen geplaatst. Gedurende de bewerking zijn de archiefstukken ook gecontroleerd op eventuele materiële schade door bijvoorbeeld vocht, schimmels of ongedierte. Schadegevallen zijn doorgegeven aan het waterschap. OPENBAARHEID Het archief berust in de archiefbewaarplaats van het Waterschap Peel en Maasvallei. Aldaar is het voor geïnteresseerden in te zien. Aan de openbaarheid van de archiefbescheiden zijn geen beperkingen gesteld. HANDLEIDING VOOR DE GEBRUIKER Het archief is geordend volgens het archiefschema algemeen-bijzonder. Onder de kop Stukken van algemene aard zijn eerst de notulen en besluitenlijsten van het bestuur en de hoofdingelanden beschreven en vervolgens de serie ingekomen en minuten van uitgaande stukken, die de ruggengraat van het archief vormt. De agenda s op de ingekomen en uitgaande stukken geven inzicht in wat er omging in het waterschap. Met behulp van deze agenda s kunnen de stukken -voor zover ze bewaard zijn gebleven- worden opgezocht in de chronologische serie correspondentie. Onder de kop Stukken betreffende afzonderlijke onderwerpen zijn de overige stukken opgenomen. 6

7 INVENTARIS STUKKEN VAN ALGEMENE AARD NOTULEN EN BESLUITENLIJSTEN 1-4 Notulen van het bestuur katernen en 2 delen juli 10 N.B. In de jaren notulen van de Commissie ten doel hebbende de oprichting van een waterschap september mei november augustus december april 24 5 Register van besluiten der Hoofdingelanden, besluitenlijst van het Collegie van Hoofdingelanden katern 6 Register van besluiten, besluitenlijst van het College van Hoofdingelanden en van het bestuur van het waterschap, met inliggend bijbehorende ingekomen en minuten van uitgegane brieven deel CORRESPONDENTIE N.B. Vanaf 1912 zijn er incidenteel brieven ingeplakt Ingekomen en minuten van uitgaande stukken, geordend per dienstjaar , omslagen N.B. Van de jaren alleen de staat van inkomsten en uitgaven aanwezig , correspondentie , begroting, rekening en bijlagen , overige financiële stukken , correspondentie , financiële stukken , correspondentie , begroting, rekening en bijlagen , overige financiële stukken , correspondentie 7

8 , financiële stukken , correspondentie , financiële stukken , correspondentie , financiële stukken , correspondentie , financiële stukken

9 , correspondentie , financiële stukken , correspondentie, financiële stukken , kohieren , correspondentie, financiële stukken , kohieren , correspondentie, financiële stukken , kohieren , correspondentie, financiële stukken , kohieren Register van ingekomen stukken, agenda s van de ingekomen stukken delen Agenda s van de uitgegane stukken omslag en 3 delen november november juni juli september oktober maart 24 STUKKEN BETREFFENDE AFZONDERLIJKE ONDERWERPEN 91 Reglementen, keuren en verordeningen van het waterschap en instructies voor het personeel omslag Leggers van het waterschap, met voorin elk eerste deel een alfabetische ndex op de namen van de eigenaren en een klapper op de perceelsgewijze legger (ca. 1870), bijgewerkt tot ca delen 92 Baexem en Grathem 93 Heythuysen en Hunsel 94 Nederweert 95 Stramproy 96 Weert art Weert art Leggers van het waterschap, met voorin elk eerste deel een alfabetische index op de namen van de eigenaren en een klapper op de perceelsgewijze legger (ca. 1900), bijgewerkt tot ca delen 9

10 98 Baexem en Grathem 99 Grathem, art Grathem, art Heythuysen 102 Hunsel, art Hunsel, art Nederweert, art Nederweert, art Stramproy, art Stramproy, art Weert, art Weert, art Weert, art Weert, art Weert, art Leggers van het waterschap, met voorin elk eerste deel een alfabetische index op de namen van de eigenaren en een klapper op de perceelsgewijze legger (ca. 1930), bijgewerkt tot ca delen 113 Baexem 114 Grathem, art Grathem, art Heythuysen, art Heythuysen, art Hunsel, art Hunsel, art Nederweert, art Nederweert, art Nederweert, art Stramproy, art Weert, art Weert, art Weert, art Weert, art Weert, art Correspondentie met het Belgische waterschap Het Grootbroek over de waterlossingen omslag 130 Stukken betreffende de verbetering van de Tungelroijse beek omslag 131 Stukken betreffende de nieuwe classificatie van de percelen omslag 132 Catalogus, inventaris van het archief van het waterschap (ca. 1938) 1 deel 10

11 N.B. Naderhand bijgewerkt DOCUMENTATIE 133 Stukken betreffende de geschiedenis van het waterbeheer en de watermolens sinds 1446 (18e eeuw)-1912 hfdz. afschriften van oudere stukken 1 omslag 11

12 INDEX Baexem... 9; 10 classificatie Collegie van Hoofdingelanden... 7 Commissie ten doel hebbende de oprichting van een waterschap... 7 Grathem Heythuysen... 9; 10 Hunsel... 9; 10 Nederweert...9; 10 Stramproy...9; 10 Tungelroijse beek...10 waterbeheer...11 watermolens...11 waterschap Het Grootbroek...10 Weert...9; 10 12