Oktober december Erkenningsnummer: P Dit project wordt ondersteund binnen het Actieplan, een initiatief van de Vlaamse Gemeenschap.

Transcriptie

1 ACG- I N F O B L A D Driemaandelijks tijdschrift, uitgegeven door de Astronomische Contact Groep vzw Verantwoordelijke uitgever: Carl Vandaele, Elverdingestraat 93, 8900 Ieper afgiftekantoor Ieper 1 Oktober december 2015 Erkenningsnummer: P Dit project wordt ondersteund binnen het Actieplan, een initiatief van de Vlaamse Gemeenschap.

2 2 ACG infoblad juli-september 2015: inhoudstafel 1. AstroLAB IRIS: openingsuren en waarnemingen Lidgeld Nieuws uit AstroLAB Het weer in AstroLAB IRIS Informatie bij voorbladfoto De foto werd genomen door Ludwig Logie tijdens de maansverduistering op 28/9/2015: opnames op Volkssterrenwacht Astrolab IRIS met TMB 175 en canon eos 20d.

3 3 1. AstroLAB: openingsuren, waarnemingen Sterrenkijken voor allen Wanneer? Iedere eerste vrijdagavond van de maand (van oktober-maart) vanaf 20u: waarnemingsavond voor iedereen. U kunt tijdens die avonden niet alleen kennismaken met het AstroLAB IRIS, maar vooral met de wonderen van de sterrenhemel en dat nog liefst met de verschillende grote spiegel- en lenzenkijkers in het AstroLAB IRIS. U reist er via de Maan en de planeten naar talloze nevels, sterrenhopen en Melkwegen. Wat staat er op het waarnemingsprogramma? talloze nevels, sterrenhopen en melkwegen, onze maan en de planeten. Zonnekijken voor allen Wanneer? Iedere zondagnamiddag bij mooi weer van 14.30u. tot 17.30u. in de koepel van het AstroLAB IRIS II Iedere zondagnamiddag is de observatoriumkoepel van het AstroLAB IRIS II open om er met speciaal uitgeruste telescopen onze eigen ster, de zon, van nabij te ontdekken. Een doorlopende voorstelling in het InfoLAB (bibliotheek) van het AstroLAB IRIS II geeft u alle nodige achtergrondinformatie over de verschillende verschijnselen op de Zon. Wat staat er op het waarnemingsprogramma? Demonstraties met de H-alpha filter, protuberansenkijker, Herschel-zonneprisma, webcam, zonnevlekken, protuberansen, structuren op het zonneoppervlak. Jeugdwerking Hieronder vindt u de data waarop de jeugdwerking van AstroLAB samenkomt. 2015: 23/10, 13/11, 27/11, 11/ : 08/01, 22/01, 26/02, 11/03, 22/04, 13/05, 27/05,10/06!! Uitzonderingen op het normale programma worden gemeld via onze website. 2. Lidgeld 2016 Het lidgeld voor 2016 bedraagt 30 of 15 voor de jeugd (-18 jarigen) Wat is in een lidmaatschap inbegrepen? Infoblad. Gratis gebruik van de bibliotheek. Gratis waarnemen en deelnemen aan voorstellingen op vrijdagavond. Alle andere activiteiten worden gratis aangeboden of u ontvangt een korting. HOE LID WORDEN? U kunt zich lid maken van de A.C.G. vzw door het bovenvermelde bedrag te storten op rekeningnummer BE met de vermelding van uw naam + Leden 2016

4 Wenst u het mailverkeer tussen de leden te ontvangen? Dan kunt u zich inschrijven op onze mailinglist via de link rechtsboven op onze website, of via deze link Hierdoor ontvangt u: Extra informatie als aanvulling op de activiteitenkalender van AstroLAB. Extra herinneringen aan ledenactiviteiten. Communicatie tussen de leden. Zo kunt u volgen en zelf reageren. Andere berichten over uiteenlopen onderwerpen en waarnemingen. 3. Nieuws uit AstroLAB 1. Exoplaneet Quatar 1b In 2010 ontdekte een internationaal team onder leiding van de Qatarese sterrenkundige Khalid Al bij een naamloze ster een exoplaneet. Dat is op zich niet zo bijzonder, maar het was wel hun eerste ontdekking. De planeet is opgespoord met het automatische camerasysteem Alsubai, een opstelling van een handjevol digitale camera's, die zich overigens niet in Qatar bevindt, maar in de Amerikaanse staat New Mexico. (Fig1, Fig2) 4 Fig. 1 Fig. 2 Vergelijkbare systemen staan op La Palma en in Zuid-Afrika. Met Alsubai worden de helderheden van honderdduizenden sterren gemeten. Daarbij houdt een computer bij of daar sterren tussen zitten die regelmatige helderheidsveranderingen vertonen. In veel gevallen zullen deze fluctuaties een andere oorzaak hebben, maar zo af en toe wordt er op die manier een ster ontdekt waar een planeet omheen draait die (vanaf de aarde gezien) steeds voor zijn ster langs trekt. (Fig 3) Fig. 3

5 De exoplaneet bevindt zich op een afstand van 550 lichtjaar in het sterrenbeeld Draak. De moederster heet Qatar-1 en is iets lichter en kleiner dan de zon. Qatar-1 is ongeveer even oud als de zon. Planeet Qatar-1b is bijna een kwart groter en tien procent zwaarder dan de planeet Jupiter. Hij draait op een afstand van slechts 3,5 miljoen kilometer om zijn ster en heeft daardoor een oppervlaktetemperatuur van ongeveer 1100 C. Zulke planeten worden ook wel 'hete Jupiters' genoemd. Qatar-1b en z n moederster, een oranje ster van spectraaltype K, staan pakweg 550 lichtjaren van de aarde. Dat Qatar-1b heet is, ongeveer 1100 C, is niet zo verwonderlijk: hij staat zó dichtbij de ster dat hij er in amper 34 uren omheen draait. Een Qatarees jaar duurt dus 34 uren. Op 10 September stond op de ETD (Exoplanet Transit Database) dat de exoplaneet een overgang ging maken voor zijn moederster. Gezien de relatief mooie weersvooruitzichten die avond, werd dit op het programma geplaatst. Voor deze waarneming gebruikten we natuurlijk onze NMPT 68 die voorzien is van een STL6030M SBig CCd camera. Er werden in totaal 230 opnames gemaakt die 15 sec belicht werden door het V filter, dit is een filter die het dichtst zit bij visuele waarnemingen. De opnames starten om U.T. en liepen tot U.T. 5 Fig 4. Ruwe data verkregen uit het software programma Lesve. De blauwe punten zijn de waarnemingen, de streepjes geven de fout aan.

6 6 Fig 5. Bewerkte waarnemingen bekomen via de website van ETD, bovenaan staat de ruwe data, onderaan de bewerkte data. Fig 6. Data bewerkt via Siegfried Vanaverbeke, zijn commentaar: De kwaliteitsindex DQ is 3 en dat is de middenmoot van de lichtkrommes en we kunnen nog veel verbeteren. Ik denk dat we zeker voor DQ=2 en 1 gaan kunnen gaan. Franky Dubois 2. Sterrenkunde in het Ieperse voor 1960? Ooit al gehoord van de meridiaanlijn aan de Ieperse markt of de sterrenwacht van Bulte Froidure boven op de moskee in de Diksmuidestraat? Waren er zonnewijzers in het Ieperse te vinden? In het kader van Erfgoeddag 2015 werd een poging gedaan om hierover wat informatie te verzamelen. Voor Erfgoeddag werd een voorstelling gemaakt, maar de meeste leden kregen dit (nog) niet te zien. Hieronder een verslagje van de resultaten tot nu toe. Mochten er mensen zijn die nog van iets meer of iets anders weet hebben, horen we dat graag om onze kennis aan te vullen. In eerste instantie werd er gezocht naar al of niet nog bestaande zonnewijzers. Ik moet je alvast de hoop ontnemen, tot nu toe werden geen bestaande werkende meer gevonden en daar heeft de Eerste Wereldoorlog natuurlijk veel mee te maken. Een van de interessantste, waarvan er ook nog een restant aanwezig is in de collectie van het IFF-museum, bevond zich aan de zuidoostkant van de Lakenhallen. Ze zouden er hem terug kunnen opzetten misschien? Een andere imponerende zonnewijzer bevond zich aan het vooroorlogse gerechtsgebouw aan de zuidkant van het huidige Astridpark.

7 7 Daar is natuurlijk niets meer van terug te vinden. In Poperinge stond voor de Eerste Wereldoorlog op de hoek van de Grote Markt en de Guido Gezellestraat de pottenbakkerij Roy-Coevoet, met aan de zijgevel een grote zonnewijzer die generaties lang zowat het enige beschikbare tijdsbaken was. Nog een zonnewijzer gevonden aan de vooroorlogse kerk van De Clytte (Heuvelland) : En zowaar dicht bij Astrolab vinden we, weliswaar enkel nog in tekstvorm, de volgende aanwijzing : in de oude kerk van Zillebeke voor wereldoorlog I was er een stenen zonnewijzer die teruggevonden werd door Maurice Thoma en bewaard werd door Leon en Richard Comyn tot hij uiteindelijk belandde in een privé-verzameling. In hoeverre dat IN de kerk was is maar de vraag. Over de privéverzamelaar hebben we nog geen aanwijzingen. Een ander interessant overblijfsel, weliswaar van na de Eerste Wereldoorlog situeert zich op de Grote Markt te Ieper boven de huidige tea-room Markt 22! We menen te mogen stellen dat het bord met bovenaan een drielob ooit een zonnewijzer was. Het gaatje bovenaan zou ooit een bronzen roede bevat hebben die dienst deed als schaduwwerper voor de zonnewijzer.

8 Vlak ernaast zie je ook een andere metalen draad die echter z n schaduw werpt op de witte steen vlakbij de punt van pijl als de zon door de meridiaan gaat. 8 Dit gebouw werd gebouwd door bulte Froidure, een bekend Ieperse figuur uit de 20e eeuw! Edouard Froidure, z n echte naam, had zelfs een heuse sterrenwacht voor de Eerste Wereldoorlog op de hoek van de Kalfvaart en de huidige Lindendreef, z n buurjongen vertelde ooit : onze gebuur Ed. Froidure had op z n eigendom een sterrewacht laten bouwen. De toren met beweegbare koepel stond vlak achter onze tuinmuur. Misschien duikt dit gebouw ooit op, op een Ieperse luchtfoto of kaart van die tijd? Hier zie je de huidige situatie op Google Earth en een trenchmap uit Na de oorlog liet hij zelfs een Moorse kapel bouwen, in de volksmond, de moskee genoemd, met een sterrenwacht erop, op de hoek van de Diksmuidestraat en de Oude Houtmarktstraat. Dit bouwwerk stond er tussen 1933 en Froidure overleed in Deze eerste aanzet tot wat geschiedkundig onderzoek van sterrenkunde in het Ieperse was niet mogelijk geweest zonder de verhalen van m n vader Alfons Vanbeselaere over z n kinderjaren, beeldmateriaal van (beeld)materiaal van het Iepers stadsarchief, IFF en Stephan Kesteloot! Johan Vanbeselaere

9 9 3. Korte inleidende introductie 'Spectroscopie' en onze eerste resultaten in Astrolab Na meerdere workshops te hebben gevolgd omtrent spectroscopie werd het tijd om in Astrolab een praktische oefening uit te werken met de TMB 175 Aprochromaat (refractor met objectief van 175 mm doormeter) geplaatst op de Astrophysics montering 3600, ook gekend als el Capitan. Als spectroscoop hebben we het toestel LISA van de firma Shelyak beschikbaar die ons toelaat om aan natuurkunde te doen op een indirecte manier m.a.w. metingen doen op objecten die onbereikbaar zijn voor ons. TMB 175 op AP3600 LISA gemonteerd op een telescoop Het stralend licht is een hele rijke informatiedrager, gevormd door elektromagnetische golven, die reist met een snelheid van km/s omgeven door een breed spectrum van golflengten. Met onze ogen zien we maar een heel klein gedeelte ervan, gelegen tussen de regenboogkleur violet met golflengte λ (Lambda) = ~ 400 nm (nano meter) ~ 4000 Å (Angstrom) ~ 4 x 10 7 m (meter) en het kleur rood met golflengte λ = 800 nm. Het gehele elektromagnetische spectrum strekt zich uit van de energierijke gammastraling tot de langgolvige radiostraling. Een belangrijk deel van het spectrum kunnen we waarnemen door het licht te laten breken door een prisma of het licht door een zeer smalle spleet te sturen (spleetspectrograaf). De spleetspectrograaf omvat een diffractierooster dat het licht ontbindt in zijn samenstellende golflengten. Het buigingspatroon van het rooster noemt men een spectrum. Spectrum via een Prisma Spectrum via een spleet

10 Het spectrum van hemellichamen bevat spectraallijnen die worden veroorzaakt door de atomen en moleculen van het stralend object. Deze lijnen zijn waarneembaar als emissielijnen of als absorptielijnen die onder andere afhankelijk zijn van de temperatuur van het belicht of stralend object. 10 Type lichtstralingen : Continue lichtspectrum Emissielijnen - Absorptielijnen Deze lijnen leveren een spectrale codering van de fysische omstandigheden (zoals de temperatuur, de druk, de magneetvelden) ter plaatse die met de straling mee reist naar de waarnemer op aarde. Verschuivingen van de spectraallijnen (Dopplereffect) informeren ons over de snelheid van het object naar ons toe of van ons af, en de snelheden van de deeltjes binnen het object. Er werden in het verleden op grote schaal sterspectra opgenomen maar niemand wist wat de spectraallijnen er in precies betekenden, Annie Cannon die op de Harvard Sterrewacht in de Verenigde Staten werkte nam een kwart miljoen fotografisch beelden op en classificeerde opgenomen sterspectra in de door haar opgezette schaal O B A F G K M die de sterrenkundigen nog steeds gebruiken. Een belangrijke stap werd gezet door Hertzsprung en Russell die (onafhankelijk van elkaar, in 1908 en 1913 respectievelijk) een diagram opstelden van intrinsieke sterhelderheid tegen het Annie Cannon s spectraaltype. De sterke concentratie van sterren in dit diagram maakte duidelijk dat het spectraaltype een basiseigenschap van sterren kenschetst. Inmiddels is duidelijk wat de Harvardclassificatie fysisch betekent: het is een ordening naar oppervlaktetemperatuur, met de O sterren het heetst en de M sterren het koudst. Een heel belangrijke stap in de richting van de moderne atoomtheorie werd gezet door de Deense natuurkundige Niels Bohr. Hij vond in de regelmatigheden van de spectraallijnen de sleutel tot het begrijpen van de structuur van het atoom. In 1913 combineerde hij het fotonmodel van Planck en Einstein met het atoommodel van Rutherford van het atoom. In dat

11 model bestaat het waterstofatoom uit een kleine positief geladen kern omringd door elektronen in cirkelvormige banen rond kern. De kracht die de elektronen in hun baan houdt is de elektrische kracht tussen de positief geladen kern en de negatief geladen elektronen een structuur die doet denken aan het zonnestelsel, maar met de elektrostatische aantrekkingskracht in plaats van de zwaartekracht. Om het discrete karakter van spectraallijnen te kunnen verklaren, opperde Bohr de gedachte dat: 1. elektronen in een atoom zich slechts in bepaalde banen rond de kern kunnen bevinden. 2. ieder van die banen, genummerd met n=1,2,3,., correspondeert met een bepaald energieniveau E ; hoe verder van de kern des te groter de energie. 3. elektronen die zich in deze Bohrse banen bevinden alleen tussen die energieniveaus kunnen springen. 4. een foton zo n quantum sprong van een elektron van een lager naar een hoger energieniveau kan veroorzaken en dat bij de sprong van een hoger naar een lager energieniveau een foton kan vrijkomen. Bij het uittreden van een foton neemt de energie van het atoom af met een welbepaalde waarde en bij absorptie daarmee toe. Een elektron dat in zijn baan blijft, geeft geen foton af en neemt geen foton op. 11 Atoommodel met gerelateerde lijnenspectra (Waterstof) Bohr in zijn laboratorium Door deze theorie ( basis van de kwantummechanica) kon men ieder atoom onderscheiden door zijn spectraallijnen te gaan meten. Uit de straling van de sterren kunnen we dus verschillende natuurkundige grootheden afleiden zoals temperatuur, totale lichtkracht en samenstelling van de ster. Met onze LISA spectroscoop in combinatie van de nodige software werd het mogelijk om op een relatieve snelle manier deze gegevens af te leiden uit het licht. Ik had de LISA reeds een aantal maanden ter beschikking gekregen om een werkmethodiek uit te bouwen om snel een lichtstraal van een ster om te zetten in een grafische weergave zodoende de betrouwbaarheid van onze meting te kunnen opvoeren tijdens de meting. Ludwig begeleidde mij door het bedienen van de telescoop. Meerdere sterren werden opgemeten en een detailanalyse werd hetzelfde weekend uitgewerkt voor de ster Altair.

12 12 In de 2 bovenste spectra kan je heel duidelijk de absorptie lijnen vaststellen die uitgezonden werden door Altair. De grafische curve vertaalt deze spectra in termen van zijn golflengtes en intensiteiten van de respectievelijke lijnen. De data analyse werd verkregen met behulp van BASS (Basic Astronomical Spectroscopy Software) met uitvoering van een instrument response correctie. Een golflengte kalibratie is ook steeds noodzakelijk en deze werd uitgevoerd met behulp van de ingebouwde neon lamp in de LISA spectroscoop. In deze meting vonden we in Altair de aanwezigheid van waterstof, Ijzer, Natrium en Magnesium. Deze analyse werd ook door verschillende externe partijen doorgenomen en als zeer goed bevonden. Hierdoor krijgen we een bevestiging dat de LISA nog volledig 100 % intact is alsook een betrouwbare analyse techniek nu voorhanden is binnen onze sterrenwacht. In de toekomst zullen we ernaar streven om systematische metingen en analyses door te voeren om onze expertise in dit belangrijk domein verder op te voeren. LISA leent zich ook voor monitoring en follow up van uitbarstingen! (Novae, Supernovae, Zeta Tau, Delta Sco, Mira). Ik hoop met deze eerste korte introductie het belang van spectroscopie te hebben aangetoond en met deze het startschot voor de verdere uitbouw ervan. Rik Minjauw 4. Tweede AVK weekend op Astrolab vrijdag 2 oktober 2015 Op 2 oktober vond weer een AVK weekend plaats op Astrolab. Het weekend viel samen met onze eerste waarnemingsavond van dit najaar. Hieronder een verslagje van Bruno Nolf. Vrijdagavond hebben we eerst een voordracht gehouden naar aanleiding van ons Bright side of the Moon weekend, wat er dat weekend allemaal te zien zou zijn, ook werden er enkele

13 resultaten vertoond van de maaneclips van voorbije maandag gemaakt door mezelf met een 105mm f6 zelfbouw refractor. Daarna gingen we met de telescopen in de koepel eerst wat deepsky doen, maar er was blijkbaar ook onderhoud gepland aan de montering die avond, dus hebben we ondertussen gegeten en daarna naar boven gegaan omdat Ludwig en Franky daar de talloze bezoekers wegwijs aan het maken waren in de prachtige sterrenhemel. Veel mooie objecten gezien met de 68cm newton. Laat in de avond zijn we dan toen de maan op redelijk hoogte zat zijn we, na het onderhoud, met onze maanwaarnemingen begonnen. Vooral visueel met TMB en VAF, en later enkele filmpjes met de webcam. Tot een uur of zijn we bezig gebleven, na een slaapmutsje dan in bed gekropen. Zaterdag na een korte nacht dan de rest van het programma afgewerkt: de zon bekijken, geen probleem wegens prachtig weer, maar daar hebben we puur visueel gewerkt. Wel problemen ondervonden bij het werken met de ap3600, vond de zon niet op goto, dus manueel op de zon gezet, en verder gedaan, ondertussen kwamen er ook bezoekers/wandelaars binnengesijpeld die we met daad en woord hebben bijgestaan. Beneden op de koer stond er ook een 25cm sct met wit licht zonnefilter, en nadat de geinteresseerden de zon hadden bekeken in wit licht, kwamen ze dan in de koepel met de h-alpha kijker naar de vlammetjes kijken. Tussendoor ook nog een vuile spiegel van een 33cm kofferdobson weer proper gemaakt, en werd de koffer voorzien van handige handvaten. Die spiegel werd dan weer ingemonteerd, gecollimeerd en dezelfde avond nog getest en goedgekeurd. Ook werd de LX50 gps montering met de Meade 25cm sct uitgebreid getest en juist gezet. Later in de avond, na het avondmaal werd dan het laatste deel van ons programma afgewerkt : een voordracht over variabelen door Franky en Ludwig, boven bij de 68cm, knap werk wat die gasten doen! Er werd ook nog wat gekeken met de 68cm maar het viel wel op dat de seeing steeds slechter werd, het kondigde een weersverandering aan steeds mistiger en vochtiger. Er waren die avond ook nog enkele bezoekers aangekomen, die zich vergist hadden van datum, ze dachten dat de Nacht van de Duisternis die zaterdag was. Kan gebeuren, maar ze hebben gelukkig ook nog wat kunnen kijken naar enkele objecten met de 68cm. Toch nog tevreden naar huis gegaan. Na de voordracht hebben voornamelijk met de dobson en sct gekeken op de koer. Eerst dus collimatie testen (dobson) en gps/alignering (sct) testen en eens dat was gedaan, voornamelijk kijken, ondertussen werd het steeds vochtiger en was er steeds meer mist, soms zagen we het vijvertje niet meer. Bij momenten zagen we alleen nog de hoofdsterren van de Zomerdriehoek. Dus hebben de maanwaarneming moeten schrappen. Na enkele slaapmutsjes werd het weekend afgesloten, zondagochtend na een stevig ontbijt konden we beginnen aan de opkuis, rond de middag tevreden naar huis gegaan. 13 Bruno Nolf Francis Welker, Luk Soete, Marc Schuyesmans

14 14 4. Het weer bij AstroLAB IRIS (juli september 2015) Een grafisch overzicht van het weer in AstroLAB tijdens de afgelopen 3 maanden. De lijngrafiek stelt de temperatuur voor in graden Celsius waarbij u de waarde kunt aflezen volgens de linkse schaalverdeling. De staafdiagrammen geven u een indicatie van de gevallen neerslag in millimeter, wat u vervolgens kan aflezen op de rechtse schaal.