LINKS & LABELS Identiteiten en identificatiestrategieën van Amsterdamse jongvolwassenen

Transcriptie

1 LINKS & LABELS Identiteiten en identificatiestrategieën van Amsterdamse jongvolwassenen

2 Colofon Cover: UvA Kaartenmakers, Amsterdam ISBN: AMIDSt Universiteit van Amsterdam Amsterdam institute for Metropolitan and International Development Studies (AMIDSt) Nieuwe Prinsengracht VZ Amsterdam t. +31 (0) f. +31 (0) website:

3 LINKS & LABELS Identiteiten en identificatiestrategieën van Amsterdamse jongvolwassenen Inge van der Welle & Virginie Mamadouh

4

5 VOORWOORD Dit rapport gaat over identiteiten en identificaties van jongvolwassenen in Amsterdam. Het had niet geschreven kunnen worden zonder de hulp van een groot aantal mensen, die we hier graag willen bedanken. Allereerst gaat onze dank uit naar de jonge Amsterdammers die de tijd namen alle vragen te beantwoorden, online of in gesprek met de interviewer. Onze speciale dank gaat uit naar degenen die na het beantwoorden van de vragenlijst bereid waren om op een ander moment verder te praten. Zij stelden hun huis voor ons open, of ontmoetten ons op verschillende plekken in de stad en praten open en enthousiast over hun ervaringen en meningen. Dit rapport is de eerste verslaglegging van het onderzoek en onderdeel van het promotieproject van Inge van der Welle dat in 2009 zal worden afgerond met een proefschrift. Hans Knippenberg is vanaf het begin bij dit project betrokken als promotor. Tevens zorgde hij als trouwe meelezer voor zinvol en kritisch commentaar op eerdere versies van het rapport. Dit project had niet uitgevoerd kunnen worden zonder de financiële ondersteuning van het Amsterdam Institute for Metropolitan and International Development Studies (AMIDSt, Universiteit van Amsterdam) en Platform Amsterdam Samen (PAS, Gemeente Amsterdam). Zij hadden vertrouwen dat het project een waardevolle bijdrage kon leveren aan het Nederlandse debat over identiteiten. In de voorbereidende fase en in de contacten met de gemeente zijn Marian Visser en Jeroen Slot van onschatbare waarde geweest. Zij namen ook deel aan de klankbordgroep bijeenkomsten die verder namens de gemeente Amsterdam bestond uit: Renske Emmelkamp en Joris Rijbroek. Deze klankbordgroep zorgde voor nuttige suggesties en advies met betrekking tot de vragenlijst. Tijdens de veldwerk-periode was de ondersteuning en coördinatie van het Onderzoeksbureau Labyrinth van grote waarde. Ondanks de vele moeilijkheden die de zij ondervonden, bleven zij in het project geloven en kwamen zij met oplossingen die mede tot het succesvolle einde van het project hebben bijgedragen. Hierbij moeten vooral Nathan Rozema en Renee ter Maat worden genoemd die zich met onaflaatbaar enthousiasme en interesse voor dit project hebben ingezet. Onze dank gaat ook uit naar de interviewers die ondanks de moeilijk te bereiken jonge Amsterdammers bleven volhouden. Daarnaast geldt onze dank Hester Booi van de Dienst Onderzoek en Statistiek die zorgde voor organisatorische ondersteuning bij de steekproef en het benaderen van de respondenten.

6 Ook onze collega s bij AMIDSt zorgden voor de nodige feedback op het onderzoek. Onze speciale dank gaat uit naar Sjoerd de Vos en Marjolein Blaauboer voor hun advies bij de statistische verwerking van de gegevens. Tijdens de platformbijeenkomst over identiteiten van PAS op 17 april 2008 zijn de eerste resultaten van dit onderzoek gepresenteerd. Dit gaf ons de mogelijkheid in discussie te gaan met een breed publiek. We bedanken Nadia Hazam voor de organisatie, Henk van Waveren voor zijn optreden als gastheer en de aanwezigen voor hun commentaar. Ondanks de zeer gewaardeerde hulp van bovenstaande personen, zijn uiteraard alleen de auteurs verantwoordelijk voor de uiteindelijke inhoud van dit rapport. Amsterdam, 30 juni 2008, Inge van der Welle & Virginie Mamadouh

7 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING 9 1 Links & Labels Inleiding Labelling in het onderzoek 18 2 Links & Labels: identiteiten, identificatiestrategieën en 21 territoriale bindingskaders 2.1 Identiteit en identificatie: enkele opmerkingen vooraf Plaatsgebonden bindingskaders en identiteiten Combinaties van territoriale identiteiten Veranderende territoriale identiteiten Identificatiestrategieën Territoriale identiteiten: links en labels meten en 46 verklaren 2.7 Territoriale bindingskaders en het hedendaags Nederlandse 49 debat 2.8 Opzet onderzoek IDAMSTERDAM 2007 & Interviews Tot slot 65 3 Jongvolwassenen in Amsterdam Sociaal-demografische kenmerken Persoonlijke situatie Zelfidentificatie: religie, etniciteit, nationaliteit Vriendenkring en partner Mediagebruik Multiculturele positie Jonge Amsterdammers: samengevat 80 4 Links met Amsterdam & het label Amsterdammer De links met Amsterdam De links met de woonbuurt De politieke links Het label Amsterdammer Spanningen in Amsterdam Amsterdam & Amsterdammer: samengevat 98 5 Links met Nederland en het label Nederlander De links met Nederland Politieke links Het label Nederlander Verwachtingen voor toekomst in Nederland Nederland & Nederlander: samengevat 113

8 6 Links met het geboorteland van de ouders en de labels 115 Marokkaan, Turk, Surinamer 6.1 De links met Marokko, Turkije of Suriname Politieke links De labels Marokkaan, Turk of Surinamer Verwachtingen voor de toekomst Het geboorteland van de ouders & Marokkaan, Turk of Surinamer: samengevat Religie & Religiebeleving Behoren tot een religieuze groep Het belang van religie Het bezoeken van gebedshuizen Persoonlijke geloofsbeleving Verwachtingen voor de toekomst Religie en het publieke debat Religie & Religiebeleving: samengevat Labels & Discriminatie Labels Discriminatie Labels & Discriminatie: samengevat Het combineren van verschillende links & labels Amsterdammer & Nederlander Links met Nederland & het geboorteland van de ouders Moslim én Nederlander Het combineren van verschillende links & labels: samengevat Conclusies & Aandachtspunten Geen zero-sum game: afkomst & links Groepen zijn niet homogeen: diversiteit naar 178 opleidingsniveau, leeftijd, geslacht 10.3 Discriminatie als stoorzender Orthodoxie & links De invloed van wonen in een concentratiebuurt De identificatie strategieën van Amsterdamse 181 jongvolwassenen 10.7 Beleidsaanbevelingen voor de Gemeente Amsterdam 186 Literatuur 191 Bijlage Bijlage 2 201

9 SAMENVATTING Dit is de eerste rapportage van het onderzoek Links & Labels onder Amsterdamse jongvolwassenen. Het onderzoek is uitgevoerd door AMIDSt (Amsterdam Institute for Metropolitan and International Development Studies), Universiteit van Amsterdam. Het onderzoek is onderdeel van het promotieproject van Inge van der Welle dat in 2009 zal worden afgerond. Doel & opzet onderzoek Het integratiedebat in Nederland heeft een emotionele wending genomen. Mensen moeten niet alleen participeren in de samenleving, ze moeten zich er thuis voelen. In het debat is steeds meer aandacht gekomen voor de Nederlandse identiteit. Integreren is een identiteitskwestie geworden. Maar wat betekent het nu eigenlijk om Nederlander te zijn en hoe wordt hier invulling aan gegeven? Sommige identificaties worden als conflicterend gezien: een sterke identificatie met het land van herkomst zou een negatieve invloed hebben op de identificatie met Nederland. Met dit onderzoek willen wij de discussie in een breder perspectief plaatsen door te laten zien hoe Amsterdamse jongvolwassenen omgaan met de identiteitskwesties. Naast een beschrijving van de verschillende (plaatsgebonden) identiteiten willen wij antwoord geven op de vraag: Welke identiteiten worden gecombineerd en welke strategieën worden hierbij gebruikt om eventueel conflicterende identiteiten met elkaar te verzoenen? In het onderzoek staan twee begrippen centraal: links en labels. Links verwijzen naar plaatsgebonden relaties (thuisgevoel, verbondenheid, woonplaats, etc.). Labels zijn de namen die aan de relaties met een plaats worden gegeven door de jongvolwassen zelf of door anderen (Amsterdammer, Nederlander, allochtoon etc.). Om antwoord te geven op onze vragen is, in de periode april 2007 tot december 2007, een representatieve enquête afgenomen onder Amsterdamse jongvolwassen tussen de jaar, geboren in Nederland, minimaal vijf jaar woonachtig in Amsterdam en van Nederlandse, Marokkaanse, Turkse of Surinaamse afkomst (IDAMSTERDAM2007). De uitkomsten van dit onderzoek zijn aangevuld met 50 diepte-interviews onder de respondenten van oktober 2007 tot maart We schetsen in dit rapport het algemene beeld van de links & labels van Amsterdamse jongvolwassenen met verschillende roots en de identificatiestrategieën die zij inzetten. Het gaat dus niet om de extremen binnen deze groepen. De links & labels Soms worden er grote verschillen verondersteld in de plaatsgebonden relaties van verschillende etnische groepen. Maar als we kijken naar de jonge Amsterdammers is duidelijk dat ze bijna allemaal sterke links hebben met Amsterdam, ongeacht afkomst. Ze voelen zich verbonden met de stad, ze voelen zich er veilig en thuis. 9

10 Amsterdam is voor hen een sterk merk. Ze zijn trotse Amsterdammers. Trots op de culturele diversiteit, de tolerantie en het kosmopoliete karakter van Amsterdam. Zij waarderen de multiculturele samenleving in Amsterdam. Ook hebben zij vertrouwen in de gemeente en in de burgemeester. Ondanks de sterke links met Amsterdam en de over het algemeen positieve waardering van de multiculturele samenleving delen de jongvolwassenen een ongerustheid over de verhoudingen tussen verschillende bevolkingsgroepen in de stad. Een meerderheid ervaart spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen in Amsterdam. De jongvolwassenen van Nederlandse afkomst ervaren vaker spanningen dan de andere jongvolwassenen. De huidige politieke discussie, waarvan vooral Geert Wilders voor veel jongvolwassenen de personificatie is, baart de jongvolwassenen zorgen. Het verhoogt spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen. De jongvolwassenen van buitenlandse afkomst voelen zich ook verbonden met Nederland en de meesten voelen zich naast Amsterdammer ook Nederlander. Maar zich Nederlander voelen lijkt lang niet voor iedereen zonder slag of stoot te gaan. Een deel van de jongvolwassenen van Marokkaanse, Turkse en Surinaamse afkomst ervaart dat zij in het dagelijkse leven toch niet als Nederlander worden gezien. De algemene opvatting lijkt nog steeds een Nederlander is blank, blond en heeft blauwe ogen. Zij voelen zich hierdoor geen Nederlander, terwijl ze vaak wel vinden dat ze Nederlander zijn. Ze zijn hier immers opgegroeid, spreken de taal en voelen zich hier thuis. De meeste jongvolwassenen hebben naast links met Amsterdam en Nederland ook links met het geboorteland van de ouders. Deze links kunnen echter niet als een gegeven worden beschouwd. Niet alle jongvolwassenen hebben links met het geboorteland van de ouders en ook de mate waarin zij zich verbonden voelen verschilt. De links zijn het sterkst bij de jongvolwassenen van Turkse afkomst zijn. Zij spreken vaker de taal, volgen de media en de politieke situatie van het geboorteland van de ouders meer op de voet en hebben meer vertrouwen in de overheidsinstellingen dan de andere jongvolwassenen van buitenlandse afkomst. Verder zijn deze links geen zero-sum game. Het hebben van sterke links met het geboorteland van de ouders betekent niet dat de links met Nederland of Amsterdam minder sterk zijn. Over het algemeen voelen de jongvolwassenen van Marokkaanse, Turkse en Surinaamse afkomst zich Marokkaan, Turk of Surinamer. Deze identiteit wordt echter vooral gevormd in de Nederlandse context. In het geboorteland van de ouders worden zij over het algemeen als buitenlander gezien. Daarnaast is deze identiteit lang niet altijd een vrije keuze. Zij ervaren druk om te kiezen, vanuit de Nederlandse samenleving (in eerste instantie word je toch als Marokkaan, Turk of Surinamer gezien) en/of vanuit de eigen etnische groep. Je bent Nederlander óf Turk, Nederlander óf Marokkaan. De meesten combineren echter de verschillende identiteiten; ze voelen zich Marokkaan, Turk, of Surinamer én Nederlander. Zij willen en kunnen niet kiezen. De Amsterdamse jongvolwassenen geven hun voorkeur aan de labels Amsterdammer en Nederlander. Zij vinden dat iedereen in eerste instantie moet worden aangesproken als Amsterdammer of Nederlander. Dit moet dan wel verwijzen naar inclusieve identiteiten. De jongvolwassenen zien zich immers niet alleen als Nederlander of Amsterdammer, zij combineren deze identiteit met andere identiteiten, bijvoorbeeld met een Marokkaanse identiteit. Zij vinden dan ook dat de 10

11 diversiteit mag worden benoemd. Er moet niet teveel over één kam wordt geschoren. Het benoemen van afkomst is wel afhankelijk van de context en wordt niet altijd gewaardeerd. Aan de ene kant zijn de jongvolwassenen trots op hun (buitenlandse) afkomst en is het prima als deze wordt benoemd. Aan de andere kant, als deze afkomst steeds wordt gekoppeld aan bepaalde maatschappelijke problemen wordt het label ook problematisch. Over de labels allochtoon en autochtoon zijn de jongvolwassenen duidelijk. Deze labels moeten worden vermeden. Het label allochtoon roept bij hen een beeld op van achterstand en problemen. Orthodoxie & links De religiositeit verschilt sterk onder de jongvolwassenen. De jongvolwassenen van Nederlandse afkomst zijn zeer sterk geseculariseerd. Een enkeling rekent zich tot een religie. De overgrote meerderheid van de jongvolwassenen van Marokkaanse of Turkse beschouwt zichzelf als moslim, terwijl de helft van de Surinamers zich tot een godsdienst rekent: Christendom, Hindoeïsme of Islam. De hoge percentages onder jongvolwassenen van Marokkaanse en Turkse afkomst betekent niet automatisch dat zij erg praktiserend zijn. Hier zijn grote verschillen binnen de groepen te vinden. Ook het belang dat wordt gehecht aan het behoren tot een religieuze groep verschilt. Geloven is voor de meeste jongvolwassenen een proces, waarin vooral persoonlijke gebeurtenissen zoals volwassenen worden, kinderen krijgen, overlijden van een dierbare worden genoemd als momenten waarop religie belangrijker wordt. De godsdienstbeleving is vooral een persoonlijke, ze gaan zelf op zoek naar een invulling van het geloof die bij hun leefomstandigheden en omgeving past. Een orthodoxe geloofsbeleving komst vaker voor bij de jongvolwassenen die zich rekenen tot de Islam en veel minder bij jongvolwassenen die zich rekenen tot het Hindoeïsme of het christendom. Orthodox betekent in dit geval: het strikt volgen van de regels van de godsdienst, zoveel mogelijk vasthouden aan oorspronkelijke teksten van het geloof en de overtuiging dat het eigen geloof boven alle andere geloven is verheven. Religieus zijn wordt gecombineerd met links met Nederland. Het belang dat wordt gehecht aan het behoren tot een religieuze groep en de mate van orthodoxie hebben geen invloed op de links met Nederland of Amsterdam. Ook de jongvolwassenen met een orthodoxe geloofsbeleving voelen zich thuis in Nederland. Een orthodoxe geloofsopvatting en het behoren tot een religieuze groep belangrijk vinden gaat wel vaak samen met het zich meer Marokkaan of Turk dan Nederlander voelen. Dit kan te maken met de druk die jonge moslims ervaren om te kiezen; je bent moslim of je bent Nederlander. Discriminatie als stoorzender Een flink deel van de Amsterdamse jongvolwassenen ervaart discriminatie, al is er maar een kleine groep die zich vaak gediscrimineerd voelt. De gronden waarop discriminatie wordt ervaren verschillen tussen de vier groepen jongvolwassenen. In de ervaring van de jongvolwassenen van Surinaamse afkomst is Nederland nog lang niet 11

12 zo kleurenblind als vaak wordt aangenomen. Een ruime meerderheid voelt zich gediscrimineerd op grond van huidskleur. De jongvolwassenen van Turkse en Marokkaanse afkomst ervaren vooral discriminatie op grond van afkomst/nationaliteit en religie. Voor de jongvolwassenen van Nederlandse afkomst speelt ook afkomst: zij voelen zich gediscrimineerd omdat ze (autochtone) Nederlanders zijn. Jongvolwassenen ervaren dat discriminatie is toegenomen, dit geldt vooral voor jongvolwassen van Marokkaanse afkomst ervaren en dan met name de hoogopgeleiden. De buurt is niet het probleem De Amsterdamse jongvolwassenen voelen zich over het algemeen meer verbonden met de gehele stad dan met de buurt waar zij wonen. Ze zijn een mobiele groep die voor sociale contacten niet afhankelijk is van de directe woonomgeving. Het wonen in een concentratiebuurt van de eigen groep zorgt niet voor een sterkere identificatie met deze groep. De samenstelling van de vriendengroep is daarop wel van invloed. De meningen over gesegregeerde buurten lopen uiteen. Sommigen waarderen de buurt door een duidelijk etnische signatuur, het zorgt voor herkenning, terwijl anderen zich zorgen maken dat verschillende groepen niet meer met elkaar in contact komen. Het label probleembuurt voor de buurt waarin de jonge Amsterdammers zijn opgegroeid of wonen zorgt voor verdedigende reacties. Ze hebben zelf nooit problemen (gehad) en vinden dat dit beeld genuanceerd moet worden. Identificatiestrategieën jongvolwassenen van Nederlandse afkomst Jongvolwassenen van Nederlandse afkomst worden beperkt geconfronteerd met identiteiten die als conflicterend worden gezien. Amsterdammer en Nederlander worden in hun geval vaak in elkaars verlengde gezien. Er zijn drie groepen te onderscheiden als het gaat om het combineren van de Amsterdamse en de Nederlandse identiteit door jongvolwassenen van Nederlandse afkomst: 1. Vooral Nederlander Vooral degenen die niet in Amsterdam zijn geboren voelen zich meer Nederlander dan Amsterdammer. Zij voelen zich ook verbonden met andere delen van Nederland, waar zij zijn opgegroeid. De echte Amsterdammer wordt dan gezien als iemand die in de stad geboren en getogen is. 2. Amsterdammer boven alles Geboren en getogen zijn in Amsterdam speelt een rol in jezelf vooral presenteren als Amsterdammer. Maar jezelf vooral presenteren als Amsterdammer heeft ook te maken met de specifieke eigenschappen die aan Amsterdam worden toegeschreven: diverser, opener, kosmopolieter en toleranter dan de rest van Nederland. Ook hierom zien veel jongvolwassenen zich als Amsterdammer boven alles. 12

13 3. Nostalgische Amsterdammers Deze groep ziet zichzelf wel als Amsterdammer, maar staat negatief tegenover de multiculturele samenleving. Ze wonen het liefst in een buurt waarin vooral mensen met dezelfde cultuur als zij wonen en ervaren spanningen tussen bevolkingsgroepen in Amsterdam. Identificatiestrategieën jongvolwassenen van buitenlandse afkomst Jongvolwassenen van Marokkaanse, Turkse of Surinaamse afkomst ervaren soms zelf conflicterende identiteiten, of worden geconfronteerd met identiteiten die door anderen als conflicterend worden gezien. Ze worden geconfronteerd met de vraag: ben je Marokkaan, Turk, Surinamer of ben je Nederlander en voelen zich gedwongen tot een keuze. We kunnen vier groepen onderscheiden in hoe de jongvolwassenen van buitenlandse afkomst omgaan met deze identiteitskwesties : 1. Evenwichtskunstenaar De verschillende identiteiten gaan samen. Er wordt geen hiërarchie aangebracht. Ze voelen zich evenveel Amsterdammer, Nederlander en Marokkaan, of Turk, of Surinamer. Zij combineren de aspecten die zij zelf belangrijk vinden: het beste van twee werelden. 2. Kleurbekenner Verschillende identiteiten worden gecombineerd, maar er wordt wel een hiërarchie aangebracht. Zij voelen zich gedwongen om kleur te bekennen. Zij zien zichzelf als meer Marokkaan, Turk, Surinamer dan Nederlander. Slechts een enkeling verkiest de Nederlandse identiteit boven de Marokkaanse, Turkse of Surinaamse. 3. Amsterdammer boven alles Voor velen speelt het speciale karakter van Amsterdam en het feit dat zij er geboren en getogen zijn een grote rol in zichzelf vooral als Amsterdammer te presenteren. Maar er speelt meer bij de jongvolwassenen van buitenlandse afkomst. Het label Amsterdammer is ook een mediator. Het is een identiteit (meer dan de Nederlandse) die zich laat combineren met een Marokkaanse, Turkse of Surinaamse identiteit. Hierbij ontstaan nieuwe identiteiten zoals Marokkaanse Amsterdammer. Daarnaast vormt de Amsterdamse identiteit een uitweg voor de jongvolwassenen die aangeven tussen twee vuren te zitten. Voor hen is Marokkaan, Turk of Surinamer slechts nog een verwijzing naar het geboorteland van de ouders. Ze worden gezien als verkaasd. Voor de dominante meerderheid zijn zij echter nog steeds Marokkaan, Turk of Surinamer. Hierdoor zien zij zichzelf ook niet als Nederlander. Jezelf presenteren als Amsterdammer biedt een uitweg, zodat er geen keuze hoeft te worden gemaakt. 4. Bewuste buitenstaander Een hele kleine groep lijkt zich terug te trekken in de eigen groep. Zij voelen zich alleen Marokkaan, Turk of Surinamer en geen Nederlander of Amsterdammer. Een enkeling voelt zich niet thuis in Nederland en vindt het waarschijnlijk dat zij in de toekomst Nederland zullen verlaten. 13

14 Aanbevelingen Benadruk diversiteit en kies voor een positieve benadering De diversiteit in de stad moet zoveel mogelijk worden benadrukt en er moet meer nuance worden aangebracht in het debat. Niet alleen de negatieve aspecten moeten worden belicht, om te voorkomen dat hele bevolkingsgroepen gereduceerd worden tot een probleemgroep, of alle moslims als radicaal worden afgeschilderd. Om dezelfde redenen moet er voorzichtig worden omgesprongen met doelgroepenbeleid en doelgroepenonderzoek. Er moet voorkomen worden dat bepaalde groepen zich nog enkel een onderzoeksobject voelen of worden gereduceerd tot ervaringsexperts op enkele thema s die gevoelig liggen, zoals integratie. De gemeente moet in haar welzijns, onderwijs- en onderzoeksbeleid vermijden dat de Amsterdammers die zij willen bereiken worden teruggebracht tot één etnisch kenmerk. De labels allochtoon en autochtoon moeten worden vermeden. Het label allochtoon zorgt voor associaties met achterstand en problemen. Hiermee willen de jongvolwassenen zich niet identificeren. De gemeente moet in haar communicatie- en mediabeleid zorgvuldig en systematisch aandacht besteden aan het benoemen van groepen. Precieze groepsaanduidingen zijn te prefereren boven grote containerbegrippen zoals allochtoon. Versterk het vertrouwen in overheidsinstellingen en politieke partijen De manier waarop de politieke discussie over integratie en over de Islam op dit moment wordt gevoerd heeft een negatief effect op de politieke betrokkenheid van de jongvolwassenen en op hun politieke participatie. Er is behoefte aan een genuanceerder en minder gepolariseerd debat. Op dit moment vertaalt het grote vertrouwen in de burgemeester en gemeente Amsterdam zich niet in een grote mate van politieke betrokkenheid. Het vertrouwen in nationale overheidsinstellingen en in politieke partijen is gering en verdient aandacht van het gemeente beleid. Betrek jongvolwassenen bij thema s waarover zij zich zorgen maken, zoals huisvesting en onderwijskwaliteit. Maak actieve jonge Amsterdammers goed zichtbaar. Zij kunnen een voortrekkersrol vervullen en duidelijk maken dat hun mening wordt gehoord en verandering teweeg kan brengen. Problemen binnen de eigen groep worden door de jongvolwassenen niet ontkend, maar worden niet gezien als problemen van de etnische gemeenschap. Het zijn problemen van de hele samenleving. Het zijn de criminelen die het probleem zijn, niet de gehele etnische groep. Het vertrouwen in de politie moet worden vergroot door inzichtelijker te maken wat er wordt gedaan om overlast door criminele jongeren terug te dringen. Het is belangrijk dat de gemeente haar beleid dusdanig communiceert dat de jonge Amsterdammers kunnen zien dat de aanpak van crimineel gedrag niet vertaald wordt in collectieve achterdocht ten aanzien van jongeren met een bepaalde achtergrond. 14

15 Bestrijd discriminatie in brede zin Als mensen zich gediscrimineerd voelen en uiteindelijk buitengesloten in de maatschappij kan dat leiden tot onttrekking aan de maatschappij: het zich terugtrekken in de eigen veilige groep of zelfs fysiek vertrek, emigratie. Het bestrijden van discriminatie dient dan ook speerpunt van het gemeente beleid te blijven. Het is voor de gemeente belangrijk om in deze tijd waarin zoveel aandacht uitgaat naar religie en gevoelens van uitsluiting en discriminatie onder moslims, ook discriminatie op grond van andere kenmerken niet te vergeten. Vooral discriminatie op grond van huidskleur verdient aandacht. Ook is het cruciaal de jongvolwassenen van Nederlandse afkomst die zich gediscrimineerd voelen op grond van hun nationaliteit/afkomst serieus te nemen. Ook zij moeten aandacht krijgen in antidiscriminatie beleid. Er moet voorkomen worden dat deze jongvolwassenen zich afkeren van de multiculturele samenleving. Geen overheidsbetutteling bij het invullen van identiteiten De overheid moet ruimte bieden aan diverse identiteiten, maar het zijn individuen die deze ruimte moeten gebruiken om hun eigen identificatiestrategieën vorm te geven. Degenen die zich in hun keuzes beperkt voelen, hoeven niet direct door de overheid aan een identiteit geholpen te worden. Als er aanwijsbare belemmeringen zijn (zoals bij uitsluitende labels en discriminatie) moet de gemeente natuurlijk wel ingrijpen en de randvoorwaarden creëren waarbinnen de Amsterdammers hun eigen keuzes kunnen maken. De overheid moet zich concentreren op haar taak: mogelijkheden scheppen voor ontplooiing en individuele zoektochten, relaties tussen groepen waar nodig verbeteren, en vooral grenzen aan de persoonlijke vrijheid aangeven, als de vrijheden van andere Amsterdammers in het gedrang komen. De gemeente moet zich niet direct met de inhoudelijke invulling van religieuze of hybride identiteiten bemoeien. Het is aan de Amsterdammers zelf om daar aan vorm te geven. Sleutel niet aan de identiteit(en) van de Amsterdammers, maar aan de kwaliteiten van de stad Als er teveel aandacht wordt besteed aan de precieze invulling van identiteiten, bestaat het gevaar dat ze exclusief worden. Ze worden dan niet meer gemakkelijk gecombineerd met andere identiteiten. De Amsterdamse identiteit moet vooral van onderaf worden gevormd. Ze betekent dan ook verschillende dingen voor verschillende Amsterdammers. Het is niet wenselijk dat de gemeente daar een stempel op drukt, met het gevaar dat sommige Amsterdammers zich niet meer herkennen in de (van bovenaf opgelegde) identiteit. Wel kan de gemeente de sterke binding met de stad ondersteunen door de gewaardeerde eigenschappen van Amsterdam te bewaken : de diversiteit, de openheid en tolerantie zijn de alom gewaardeerde kenmerken van de stad. 15

16 16

17 1 LINKS & LABELS Identiteiten en identificatiestrategieën van Amsterdamse jongvolwassenen 1.1 Inleiding Nederland is veel te veelzijdig om in één cliché te vatten. De Nederlander bestaat niet stelde Prinses Máxima bij het verschijnen van het rapport Identificatie met Nederland van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid op 24 september Deze woorden maakten veel discussie los over wat de Nederlandse identiteit nu precies inhoudt en wat de Nederlanders aan elkaar bindt. Sommigen stemden in met Máxima, dat een identiteit te veelvormig is om te spreken van de Nederlandse identiteit, anderen meenden dat deze redenering te gemakkelijk is en er wel degelijk zoiets is als een Nederlandse identiteit. Dit was niet de eerste discussie waarin de Nederlandse identiteit centraal stond. De afgelopen jaren was zij herhaaldelijk onderdeel van het maatschappelijk en politiek debat. Vooral integratievraagstukken zijn de laatste jaren steeds meer een identiteitsvraagstuk geworden. Inburgeringcursussen en naturalisatieceremonies brachten de vraag naar voren waar de nieuwkomers dan wel in moeten integreren. Wat betekent het om Nederlander te zijn? Ook was er discussie over de dubbele nationaliteit. Dit werd naar voren gebracht als een belemmering voor integratie in de Nederlandse samenleving en deze conflicterende loyaliteiten zouden een bedreiging vormen voor de Nederlandse democratie. Een versteviging van de betekenis van de Nederlandse nationaliteit werd aangevoerd als oplossing voor (culturele) diversiteit. Ook op lokaal niveau speelt de identiteitskwestie, en wordt een sterke identiteit als oplossing gezien. Na de moord op Theo van Gogh lanceerde de gemeente Amsterdam het actieplan Wij Amsterdammers. Het doel van dit actieplan was drievoudig: het bestrijden van terrorisme, het tegengaan van radicalisering en het voorkomen van polarisatie. Een inclusieve Amsterdamse identiteit werd als een van de oplossingen aangedragen. De boodschap luidde: iedereen is in eerste instantie Amsterdammer. Het creëren (of versterken) van het wij gevoel onder de Amsterdammers en een geloof in de stad werden expliciet als actiepunten vermeld. Dit riep vervolgens natuurlijk vragen op over wat Amsterdammers aan elkaar en aan de stad bindt. 17

18 Naast de aandacht voor het creëren van sterke inclusieve identiteiten, werd er ook gesproken over categorisering die juist verschillen benadrukt. Zo ontstond er discussie over het onderscheid allochtoon - autochtoon en of deze tweedeling niet zou moeten worden afgeschaft. Kortom, zowel op lokaal als nationaal niveau is er interesse in een gezamenlijke identiteit, die kan werken als een bindmiddel of probleemoplosser en kan worden ingezet ter bevordering van integratie of het voorkomen van polarisatie binnen de samenleving. In de context waarin de integratiediscussie een identiteitskwestie is geworden was er de afgelopen jaren ook veel aandacht voor religieuze identiteit, en dan vooral waar het een islamitische identiteit betrof. Past in het tegenwoordig sterk geseculariseerde Nederland een sterke godsdienstige identiteit bij een Nederlandse identiteit? Sommigen uitten zelfs hun angst voor islamisering van de Nederlandse samenleving. In dit rapport laten wij zien hoe jonge Amsterdammers omgaan met deze identiteitskwesties. Wat is voor hen nu eigenlijk een Amsterdammer, een Marokkaan of een Nederlander? En welke band hebben zij met bijvoorbeeld Amsterdam en Nederland. Het gaat hierbij om links en labels. Links zijn in dit geval identificaties met Amsterdam, Nederland en het geboorteland van de ouders. Centraal staat de band die Amsterdamse jongvolwassenen hebben met deze plaatsen. Het gaat om hun verbondenheid, wat zich bijvoorbeeld kan uiten in het zich thuis en veilig voelen in deze plaatsen. Bij labels gaat het erom hoe deze verbondenheid wordt benoemd, welk label hieraan wordt gehangen. Labels zijn dan de identiteiten die mensen zichzelf toekennen of identiteiten die door anderen aan hen worden toegekend. In dit onderzoek zijn we vooral geïnteresseerd in de labels Amsterdammer en Nederlander. Daarnaast zullen ook andere labels aan bod komen zoals allochtoon en autochtoon. Verschillende identiteiten kunnen naast elkaar bestaan, maar kunnen ook met elkaar conflicteren. Bijvoorbeeld zoals in de huidige discussie er van uit wordt gegaan dat een sterke identificatie met het land van herkomst een negatieve invloed heeft op identificatie met Nederland. Er wordt vanuit gegaan dat deze identiteiten niet probleemloos naast elkaar kunnen bestaan. In dit rapport zullen we laten zien hoe jonge Amsterdammers omgaan met bepaalde combinaties van identificaties en welke strategieën zij gebruiken om conflicterende identiteiten met elkaar te verzoenen. In het licht van de huidige discussie over religie wordt er in dit rapport verder aandacht besteed aan religie en religiebeleving en hoe jonge Amsterdammers dit combineren met een identificatie met Nederland en/of Amsterdam. 1.2 Labelling in het onderzoek Dit onderzoek richt zich op Amsterdamse jongvolwassen. Zij zijn in Nederland geboren en wonen in Amsterdam, maar hebben verschillende roots. Hun ouders zijn geboren in Nederland, Marokko, Turkije of Suriname. Aangezien de links met het geboorteland van de ouders één van de onderwerpen is zijn de jongvolwassen op grond van hun afkomst geselecteerd en benaderd. Het is belangrijk te vermelden dat het benaderen van 18

19 mensen op basis van hun afkomst, of in dit geval het geboorteland van hun ouders, een probleem met zich mee brengt. Het kan mensen het gevoel geven in een hokje te worden geplaatst, en altijd maar weer op afkomst van hun ouders te worden afgerekend. Met onderzoek onder verschillende etnische groepen worden de hokjes dan als het ware herbevestigd. Aan de andere kant zijn mensen vaak juist trots op hun afkomst en vormt het een belangrijk onderdeel van hun identiteit. Het probleem met het benoemen van groepen is dat de diversiteit binnen de groepen verloren lijkt te gaan. Een deelneemster aan het onderzoek beschrijft haar irritatie: Laatst werd er dus een prijs uitgereikt voor een zwarte zakenvrouw in Nederland. Als ik aan een zwarte zakenvrouw denk, denk ik aan een Afrikaanse vrouw eigenlijk. Toen keek ik op de foto, en was het gewoon een Hindoestaanse vrouw. Nou Hindoestanen horen gewoon niet tot de zwarte bevolking, maar wij behoren tot de gele mensen zeg maar, wij zijn geel, gele ras, zo heet dat. Maar onwetendheid weet je, dat het gewoon allemaal zo over één kam wordt geschoren. Dat irriteert gewoon. Ook als je bijvoorbeeld hoort het werkloosheidpercentage onder de allochtonen in Nederland is veel hoger dan weet je wel. Maar allochtonen kun je niet altijd over één kam scheren, want je hebt verschillende groeperingen. (Ook binnen de groep) Surinamers, je hebt Afrikaanse Surinamers, Creolen, Hindoestanen, de Javanen, Chinezen, daar zit echt wel nuances in, daar zitten echt wel verschillen in en dat hoor je niet. (Anja, 30 jaar, Surinaamse afkomst) In dit rapport worden de resultaten gepresenteerd waarbij vier groepen op grond van afkomst worden onderscheiden. Dit betekent niet dat deze worden gezien als homogene groepen. Het is belangrijk de diversiteit binnen de vier groepen te benadrukken; er is niet zoiets als één type Nederlander, Marokkaan, Turk of Surinamer. De labels allochtoon en autochtoon zijn omstreden in het huidige Nederlandse debat. Ook veel deelnemers van het onderzoek hebben problemen met deze tweedeling. Ze hebben het gevoel dat het teveel over één kam scheert en dat het label allochtoon ook teveel verbonden is met allerlei sociale problemen. Desondanks zijn deze labels zou geïntegreerd in het Nederlandse taalgebruik, dat velen ondanks hun irritaties deze zelf ook gebruiken. In dit rapport is er voor gekozen om deze labels niet te gebruiken. Wel zal de afkomst worden benoemd, in de zin van het geboorteland van de ouders. In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op de links, dat wil zeggen op de relatie tussen identificaties en plaatsen. Daarnaast zal ook het proces van labelling, het benoemen van deze relaties verder worden verkend. Tot slot wordt inzichtelijk gemaakt dat veronderstelde links een prominente plaats innemen in de huidige Nederlandse discussie over identiteiten en identiteitsvorming. In hoofdstuk 3 wordt de algemene achtergrond van de deelnemers aan het onderzoek toegelicht. Daarna worden achtereenvolgend de links met Amsterdam, Nederland en het geboorteland van de ouders en de bijbehorende labels besproken in hoofdstuk 4, 5 en 6. Hoofdstuk 7 beschrijft de religieuze identiteit en religiebeleving van de jongvolwassenen en hoofdstuk 8 geeft inzicht in labels en de ervaring van discriminatie. In hoofdstuk 9 worden vervolgens de combinaties van identiteiten en de identificatiestrategieën besproken. Dit rapport wordt afgesloten met conclusies en beleidsaanbevelingen in hoofdstuk

20 20

21 2 LINKS & LABELS: Identiteiten, identificatiestrategieën en territoriale bindingskaders Identiteit is een lastig begrip. Na enkele opmerkingen over het dubbelzinnige karakter van identiteit wordt in dit hoofdstuk vooral naar de relatie tussen plaats en identiteit gekeken. Territoriale identiteiten 1 zoals de Nederlandse, de Surinaamse of de Amsterdamse identiteit komen tot uitdrukking in de verbondenheid met een plaats, een gebied, een territorium: Nederland, Suriname, respectievelijk Amsterdam. Dit hoofdstuk behandelt de verschillende relaties tussen plaats en identiteit, (de plaats als toneel, de plaats als bron van identiteit, de plaats als bron van legitimiteit), de combinaties van territoriale identiteiten, oftewel plaatsgebonden links en labels, en de impact van veranderingen op territoriale identiteiten. Vervolgens wordt de rol van territoriale identiteiten in het hedendaagse publiek debat besproken. Ten slotte komen het meten en verklaren van territoriale identiteiten aan de orde en wordt het een en ander vertaald naar het Amsterdamse onderzoek. 2.1 Identiteit en identificatie: enkele opmerkingen vooraf Identiteit verwijst naar grotendeels tegenstrijdige noties. Deze tegenstrijdigheden dienen expliciet te worden besproken, omdat zij vaak misverstanden over identiteiten en identificaties veroorzaken. 1 Wij behandelen in dit rapport territoriale identiteiten en plaatsgebonden identiteiten als synoniemen. Dit is strikt genomen niet juist. Territoriale identiteiten zijn een bijzondere vorm van plaatsgebonden identiteiten. Plaatsgebonden identiteiten kunnen op een continuüm geplaatst worden tussen identiteiten waarbij de binding met plaats symbolisch of etymologisch is (bijvoorbeeld bij een Bourgondiër of een goede Samaritaan) tot identiteiten waarbij een sociale groep of organisatie politieke claims legt op grond van de binding met de plaats. Een territorium is een plaats waar territorialiteit gebruikt wordt als controlemechanisme om invloed uit te oefenen op de mensen die zich er in bevinden en hun activiteiten. Daarbij hoort een scherpere grensafbakening dan bij andere plaatsen. 21

22 2.1.1 Uniek individu of groepslid Aan de ene kant verwijst identiteit naar het unieke aan een persoon. In die zin spreekt men van een identiteitsbewijs of van een identiteitscontrole. Het gaat om het vaststellen van de identiteit van een persoon die verwisseling onmogelijk moet maken. Dit gebeurt meestal door een combinatie van kenmerken zoals naam, voornamen, geboorteplaats en geboortedatum, nationaliteit, sofi-nummer. Daarnaast is vanuit de overheden die belast zijn met het controleren van identiteiten en het handhaven van de openbare orde de afgelopen eeuw technologie ontwikkeld om het vaststellen van de identiteit van een persoon met steeds groter zekerheid vast te stellen: vingerafdrukken, pasfoto s, irisscan, en DNA-onderzoek.Dit is een juridische opvatting van identiteit. Ook in de psychologie verwijst identiteit naar de unieke persoonlijkheid van een individu. Aan de andere kant verwijst identiteit juist naar eigenschappen die een persoon deelt met anderen, naar het behoren tot een bepaalde groep, naar een gemeenschappelijke groepsidentiteit. Dergelijke identiteiten kunnen gebaseerd zijn op uiteenlopende kenmerken: gemeenschappelijke fysieke kenmerken zoals geslacht, leeftijd en huidskleur, gemeenschappelijke opvattingen en geloof, en gemeenschappelijke sociale activiteiten in gezin en samenleving. Waar het bij de sociologische opvatting van identiteit omgaat, is de sociale identiteiten van mensen. Een identiteit is niet alleen een antwoord op de vraag Wie ben ik? zoals in de juridische dimensie, maar ook op de vraag Hoe ga ik mij gedragen?. Als het gaat om een ander dan geeft identiteit antwoord op de dubbele vraag Wie is die persoon? en Welk gedrag kan ik verwachten?. 2 Overigens is het belangrijk op te merken dat collectieve identiteiten niet genoeg zijn om van een categorie mensen (mensen met een gezamenlijke eigenschap bijvoorbeeld hetzelfde geslacht of hetzelfde inkomen) een groep te maken. Een groep ontstaat pas als deze mensen relaties met elkaar onderhouden, bijvoorbeeld als zij zich organiseren om bepaalde gemeenschappelijke doelen te realiseren, zoals het houden van een kerkdienst, het demonstreren tegen het beleid van een bewindspersoon of het schoonmaken van een plantsoen. Men zou deze twee gezichten van identiteit kunnen verenigen met het besef dat iedere mens een unieke verzameling van sociale identiteiten beheert, dat de identiteit van iedere persoon gevormd door een unieke opeenstapeling van ervaringen met sociale identiteiten Vaste combinaties van identiteiten of dynamische identificatieprocessen Aan de ene kant worden identiteiten omschreven als vastomlijnde combinaties van elementen (overtuigingen en meningen, preferenties, gedragingen). Aan de andere kant zijn identiteiten altijd in beweging: zij worden in sociale interacties telkens gereproduceerd en in dit proces evolueren zij constant. Er is sprake van dynamische identificatieprocessen. Wat het betekent om katholiek te zijn anno 2008 is anders dan in 2 In beide gevallen gaat het niet per se om sociaal wenselijk gedrag. Iemand kan bewust ervoor kiezen in een bepaalde situatie zich ongepast te gedragen. 22

23 1978 en weer anders dan in 1948 of in Wat het voor een persoon op tachtigjarige leeftijd betekent, is weer anders dan wat het heeft betekend toen dezelfde persoon in andere levensfase verkeerde. Wat het tijdens een kerkdienst betekent, is weer anders dan op het werk of op vakantie. Identiteiten als vastomlijnde combinaties zijn handig en onmisbaar in het sociaal verkeer. Zij geven houvast bij het identificeren van onbekenden. Aan de hand van deze vastomlijnde combinaties kan men anderen classificeren en op basis van deze kennis en verwachtingen handelen. De keerzijde is natuurlijk wel dat men zich laat leiden door stereotiepen en een individu reduceert tot die ene classificerende identiteit en niet op zijn of haar gedrag beoordeelt. Hoe dan ook, de grote lijnen van identiteiten vertellen niet het hele verhaal. De betekenis en de invulling die personen geven aan hun identiteiten blijven open voor onderzoek en onderhevig aan veranderingen Coherente versus conflicterende combinaties van identiteiten Dat elke mens vele sociale identiteiten heeft, wil niet zeggen dat zij allemaal even veel betekenen. Sommige zijn belangrijker dan andere, sommige zijn duurzamer dan andere. Bovendien vormen de identiteiten die een persoon vergaart niet noodzakelijkerwijs een coherente verzameling. Er kunnen conflicten ontstaan tussen verschillende identiteiten bijvoorbeeld als de definities van het antwoord op de Wie ben ik? vraag tegenstrijdige elementen bevatten. Prioritisering lijkt dan noodzakelijk (ben je allereerst vrouw of docent?). Veel vaker nog, lopen de antwoorden op de Hoe ga ik mij gedragen? vraag uiteen. In een dergelijke situatie moet iemand beslissen welke identiteit voorrang krijgt, welke identiteit belangrijker is dan de andere, of de inhoud van de identiteiten herdefiniëren zodat zij compatibel worden. De frictie tussen identiteiten is een belangrijke motor achter veranderingen. Zowel bij coherente als bij conflicterende identiteiten is er soms sprake van een hiërarchie van identiteiten waarbij de ene identiteit (bijvoorbeeld de nationale identiteit) belangrijker is dan de andere. Meestal is het afhankelijk van de situatie: de ene identiteit is belangrijker in een bepaalde situatie, de andere in een andere situatie. Het is daarom belangrijk om te onderzoeken hoe mensen identiteiten ontwikkelen en met elkaar laten rijmen en hoe concrete identificatieprocessen verlopen. Een wijdverspreid misverstand is dat identificatieprocessen een zero-sum game zijn, alsof iemand maar een beperkte hoeveelheid identiteit heeft en meer van de ene identiteit zou alleen ten koste gaan van een andere identiteit. Daartegenover zou betoogd kunnen worden dat nieuwe identificatie beter verloopt als men over het zelfvertrouwen beschikt dat voortvloeit uit een sterke, gevestigde identiteit. 23

24 2.1.4 Zelfidentificatie versus opgelegde identiteiten Elke identiteit is het resultaat van een sociaal proces, van interactie tussen mensen. Het gaat om een identificatieproces waarbij iemand zich met een bepaalde groep of categorie identificeert of ermee wordt geïdentificeerd. Dit identificatieproces kan conflictueus zijn: iemand kan zich identificeren met een bepaalde groep maar door anderen niet als zodanig worden geïdentificeerd. Andersom kan het zijn dat iemand zich niet herkent in de identiteit die door anderen aan hem of haar wordt toegekend (of opgelegd). Elke identiteit kan geplaatst worden op een continuüm tussen identiteiten die opgelegd worden door anderen en identiteiten die gekozen worden. Bij een identiteit die vooral opgelegd is, is er sprake van zeer ongelijke machtsverhoudingen. Een individu heeft in dat geval geen andere keus dan die identiteit te ondergaan: denk aan slavernij of aan de Dalits (onaanraakbaren) in India. Bij andere identiteiten is soms sprake van een grote individuele keuzevrijheid, bijvoorbeeld subculturele identiteiten zoals gothic of hiphopper die jongeren vaak ontwikkelen als reactie op de wereld van de volwassenen. Toch is zelfs in de extreme gevallen de andere dimensie aanwezig. Slaven en Dalits ontwikkelen een eigen groepsbeeld die zij een andere invulling geven dan de invulling die hun opgelegd is (denk ook aan de uitdrukking geuzennaam dat precies verwijst naar een dergelijk proces van identificatie). Maar heeft men eenmaal een leefstijl gekozen, dan wordt men geconfronteerd met de vooroordelen die daarover bij anderen bestaan. In de meeste gevallen hebben mensen maar een beperkte keuzevrijheid in het kiezen van identiteiten. Few of us can, as yet, choose, to be English, male, middle class if we were born Indian, female and working class (Bradley 1996, p. 212) De invulling die mensen geven aan identificaties en de manieren waarop zij hun verschillende identiteiten met elkaar rijmen is weer veel meer open. De ene persoon is vooral met zijn godsdienst bezig, de andere met haar taal, de derde met zijn muziek, de vierde met haar werk, de vijfde met zijn seksuele geaardheid. Bovendien is de ene hiphopper de andere niet: de ene is vooral in muziek geïnteresseerd, de andere in kledingstijl, de ene in graffiti, de andere in breakdance. Bij de manier waarop een identiteit aan iemand opgelegd wordt kan men verschillende mechanismen onderscheiden, afhankelijk van de dominante sociale relaties waarin die identiteit wordt opgelegd: Tegenover zelfidentificatie staan verschillende vormen van door aanderen aan het individu opgelegde identiteiten. Deze opgelegde identiteiten kunnen ook nog verder onderscheiden worden vanuit de groep met dezelfde identiteit beredeneerd. 24

25 o Wij spreken van een van buiten af opgelegde identiteit als actoren buiten de groep een sterke rol spelen in het opleggen van die identiteit. 3 Dit staat tegenover identificatie van binnen uit vanuit de groep zelf. o Als de staat een sterke rol speelt in het opleggen van deze identiteit spreken wij van een van boven af opgelegde identiteit. Dit staat tegenover identificatie van onder af, vanuit de groep zelf met claims richting de overheid. Vanuit het individu bezien kan een identificatie van binnen uit of van onder af als opgelegd voelen, namelijk als de sociale druk vanuit de groep groot is om zich te conformeren aan een bepaalde subcultuur en het individu moeilijk wordt gemaakt om zich aan die groep te onttrekken Wij versus zij Een vijfde eigenaardigheid van identiteit is het produceren van verschil. Wie wij zegt veronderstelt een zij die er niet bij hoort. Er wordt een grens gesteld tussen wie erbij hoort en wie niet. In vele gevallen is de grens vrij neutraal maar soms is er sprake van een krachtig vijandbeeld dat bijdraagt aan de cohesie van de wij. Zeker als groepsidentiteiten bedreigd zijn, of mensen dit zo percipiëren, ziet men het belang van een dergelijk vijandsbeeld toenemen. Het wordt gebruikt om een zondebok aan te wijzen voor de negatieve ontwikkelingen, maar ook om een tegenstander te vinden waartegen men zich tegen moet verzetten of ten strijde gaat om bepaalde veranderingen te bewerkstelligen. De vrouwenemancipatiebeweging kende bijvoorbeeld tijden waarin het vijandsbeeld van mannen zo sterk was dat contacten met mannen taboe werden. Groepen die door een gemeenschappelijke ideologie bij elkaar worden gehouden, creëren vaak een gemeenschappelijke vijand om de cohesie te verstevigen. Godsdienstige groepen profileren zich vaak ten opzichte van elkaar. In de hoogtijdagen van de verzuiling gingen in gemengde dorpen katholieken niet winkelen bij protestantse winkeliers en voetbalden de protestanten niet bij de katholieke voetbalclub. Nationale identiteiten worden vaak versterkt door een oorlog met een buurland of een bezetting door een vreemde mogendheid. 4 Het dilemma bij identiteitspolitiek is de vraag of het verstevigen van een wij-gevoel ter versterking van de sociale cohesie in een bepaalde groep niet ten koste gaat van de kwaliteiten van de relaties met andere groepen. Zoals Robert Putnam het verwoordt in zijn analyse van sociaal kapitaal, bestaat sociaal kapitaal uit elementen die de band binnen een groep versterken (bonding) maar die ten koste kunnen gaan van de ovverbruggende (bridging) elementen die de verstandhouding tussen groepen goed houden. 5 3 Soms is de groep nauwelijks meer anders dan nieuwkomers (Elias &Scotson 1965). 4 Dijkink, G., 1996: National Identity and Geopolitical Visions, Maps of Pride and Pain, London: Routledge. 5 Putnam, R. D., 1993: Making Democracy Work, Civic traditions in modern Italy, Princeton, NJ: Princeton University Press. Putnam, R. D., 2000: Bowling Alone. The collapse and revival of American community, 25

26 2.1.6 Wortels versus takken Met het beeld van een boom die met zijn wortels vastzit en met zijn takken naar de oneindige mogelijkheden van de hemelse luchten grijpt kunnen wij de dubbelzinnigheid van identiteit aangeven. Identiteiten worden vaak als een gegeven gezien, als een erfenis die wij van onze ouders krijgen, terwijl zij ook kunnen staan voor de identificatie met keuzes, plannen en projecties. Aan de ene kant zijn identiteiten geworteld in het verleden van de groep en van individuele ervaringen. Aan de andere kant vormen zij een leidraad voor de toekomst, een norm om te handelen, met andere woorden om het heden en de toekomst vorm te geven. Wortels verwijzen ook naar de plek waarin men geworteld is. Het gebrek aan wortels, het ontworteld zijn wordt vaak als een probleem gezien De mensen? Ze hebben geen wortels en daar hebben ze veel last van uit Le Petit Prince van Antoine de Saint-Exupéry (1943) 6 Dit is dan ook het thema van het nieuwste boek van Naema Tahir 7 waarin Dina, een meisje van Pakistaanse afkomst probeert te aarden in Londen. Het hebben van wortels elders en het op zoek gaan naar die wortels lijken iets per definitie moeizaams te zijn. Geworteld zijn staat voor stabiliteit. Toch kan men zich voorstellen dat juist het gewicht van het verleden van mensen die in een plaats goed geworteld zijn een last kan zijn: de sociale controle, of de constante herinneringen aan problemen in het verleden kunnen juist verstikkend zijn. Deze beeldspraak suggereert ook dat sommige identiteiten dieper geworteld kunnen zijn en dan andere, oppervlakkigere identiteiten. In deze beeldspraak is identiteit een hard object met een vast lichaam. Wie echter naar identiteiten beziet als vloeibare verschijnselen, net als een rivier, verwacht minder problemen bij de ontmoetingen van twee identiteiten. Immers twee rotsen botsten op elkaar en raken door de botsing beschadigd, maar twee rivieren vloeien in elkaar en vormen er een derde. Nu deze dubbelzinnigheden zijn besproken, kunnen wij ons buigen over de relaties tussen plaatsen, identiteiten en identificatie. Wij spreken van links en van labels. Links zijn de relaties die de identificaties met bepaalde plaatsen vormgeven; zij wijzen op de band die mensen hebben met bepaalde plaatsen. Labels zijn de plaatsgebonden identiteiten die gebruikt worden om deze verbondenheid te benoemen. New York: Simon & Schuster. Putnam.R.D en Feldstein, L., 2003: Better together: Restoring the American community. New York: Simon & Schuster. 6 Saint-Exupéry, A. de, 1943: Le petit prince, Paris: Gallimard. 7 Tahir, N., 2008: Eenzaam heden, Amsterdam: Prometheus. 26