LINKS & LABELS Identiteiten en identificatiestrategieën van Amsterdamse jongvolwassenen. Inge van der Welle & Virginie Mamadouh

Transcriptie

1 LINKS & LABELS Identiteiten en identificatiestrategieën van Amsterdamse jongvolwassenen Inge van der Welle & Virginie Mamadouh

2 Colofon Cover: UvA Kaartenmakers, Amsterdam ISBN: AMIDSt Universiteit van Amsterdam Amsterdam institute for Metropolitan and International Development Studies (AMIDSt) Nieuwe Prinsengracht VZ Amsterdam t. +31 (0) f. +31 (0) website:

3 SAMENVATTING LINKS & LABELS Dit is de eerste rapportage van het onderzoek Links & Labels onder Amsterdamse jongvolwassenen. Het onderzoek is uitgevoerd door AMIDSt (Amsterdam Institute for Metropolitan and International Development Studies), Universiteit van Amsterdam. Het onderzoek is onderdeel van het promotieproject van Inge van der Welle dat in 2009 zal worden afgerond. Doel & opzet onderzoek Het integratiedebat in Nederland heeft een emotionele wending genomen. Mensen moeten niet alleen participeren in de samenleving, ze moeten zich er thuis voelen. In het debat is steeds meer aandacht gekomen voor de Nederlandse identiteit. Integreren is een identiteitskwestie geworden. Maar wat betekent het nu eigenlijk om Nederlander te zijn en hoe wordt hier invulling aan gegeven? Sommige identificaties worden als conflicterend gezien: een sterke identificatie met het land van herkomst zou een negatieve invloed hebben op de identificatie met Nederland. Met dit onderzoek willen wij de discussie in een breder perspectief plaatsen door te laten zien hoe Amsterdamse jongvolwassenen omgaan met de identiteitskwesties. Naast een beschrijving van de verschillende (plaatsgebonden) identiteiten willen wij antwoord geven op de vraag: Welke identiteiten worden gecombineerd en welke strategieën worden hierbij gebruikt om eventueel conflicterende identiteiten met elkaar te verzoenen? In het onderzoek staan twee begrippen centraal: links en labels. Links verwijzen naar plaatsgebonden relaties (thuisgevoel, verbondenheid, woonplaats, etc.). Labels zijn de namen die aan de relaties met een plaats worden gegeven door de jongvolwassen zelf of door anderen (Amsterdammer, Nederlander, allochtoon etc.). Om antwoord te geven op onze vragen is, in de periode april 2007 tot december 2007, een representatieve enquête afgenomen onder Amsterdamse jongvolwassen tussen de jaar, geboren in Nederland, minimaal vijf jaar woonachtig in Amsterdam en van Nederlandse, Marokkaanse, Turkse of Surinaamse afkomst (IDAMSTERDAM2007). De uitkomsten van dit onderzoek zijn aangevuld met 50 diepte-interviews onder de respondenten van oktober 2007 tot maart We schetsen in dit rapport het algemene beeld van de links & labels van Amsterdamse jongvolwassenen met verschillende roots en de identificatiestrategieën die zij inzetten. Het gaat dus niet om de extremen binnen deze groepen. De links & labels Soms worden er grote verschillen verondersteld in de plaatsgebonden relaties van verschillende etnische groepen. Maar als we kijken naar de jonge Amsterdammers is duidelijk dat ze bijna allemaal sterke links hebben met Amsterdam, ongeacht afkomst. Ze voelen zich verbonden met de stad, ze voelen zich er veilig en thuis.

4 Amsterdam is voor hen een sterk merk. Ze zijn trotse Amsterdammers. Trots op de culturele diversiteit, de tolerantie en het kosmopoliete karakter van Amsterdam. Zij waarderen de multiculturele samenleving in Amsterdam. Ook hebben zij vertrouwen in de gemeente en in de burgemeester. Ondanks de sterke links met Amsterdam en de over het algemeen positieve waardering van de multiculturele samenleving delen de jongvolwassenen een ongerustheid over de verhoudingen tussen verschillende bevolkingsgroepen in de stad. Een meerderheid ervaart spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen in Amsterdam. De jongvolwassenen van Nederlandse afkomst ervaren vaker spanningen dan de andere jongvolwassenen. De huidige politieke discussie, waarvan vooral Geert Wilders voor veel jongvolwassenen de personificatie is, baart de jongvolwassenen zorgen. Het verhoogt spanningen tussen verschillende bevolkingsgroepen. De jongvolwassenen van buitenlandse afkomst voelen zich ook verbonden met Nederland en de meesten voelen zich naast Amsterdammer ook Nederlander. Maar zich Nederlander voelen lijkt lang niet voor iedereen zonder slag of stoot te gaan. Een deel van de jongvolwassenen van Marokkaanse, Turkse en Surinaamse afkomst ervaart dat zij in het dagelijkse leven toch niet als Nederlander worden gezien. De algemene opvatting lijkt nog steeds een Nederlander is blank, blond en heeft blauwe ogen. Zij voelen zich hierdoor geen Nederlander, terwijl ze vaak wel vinden dat ze Nederlander zijn. Ze zijn hier immers opgegroeid, spreken de taal en voelen zich hier thuis. De meeste jongvolwassenen hebben naast links met Amsterdam en Nederland ook links met het geboorteland van de ouders. Deze links kunnen echter niet als een gegeven worden beschouwd. Niet alle jongvolwassenen hebben links met het geboorteland van de ouders en ook de mate waarin zij zich verbonden voelen verschilt. De links zijn het sterkst bij de jongvolwassenen van Turkse afkomst zijn. Zij spreken vaker de taal, volgen de media en de politieke situatie van het geboorteland van de ouders meer op de voet en hebben meer vertrouwen in de overheidsinstellingen dan de andere jongvolwassenen van buitenlandse afkomst. Verder zijn deze links geen zero-sum game. Het hebben van sterke links met het geboorteland van de ouders betekent niet dat de links met Nederland of Amsterdam minder sterk zijn. Over het algemeen voelen de jongvolwassenen van Marokkaanse, Turkse en Surinaamse afkomst zich Marokkaan, Turk of Surinamer. Deze identiteit wordt echter vooral gevormd in de Nederlandse context. In het geboorteland van de ouders worden zij over het algemeen als buitenlander gezien. Daarnaast is deze identiteit lang niet altijd een vrije keuze. Zij ervaren druk om te kiezen, vanuit de Nederlandse samenleving (in eerste instantie word je toch als Marokkaan, Turk of Surinamer gezien) en/of vanuit de eigen etnische groep. Je bent Nederlander óf Turk, Nederlander óf Marokkaan. De meesten combineren echter de verschillende identiteiten; ze voelen zich Marokkaan, Turk, of Surinamer én Nederlander. Zij willen en kunnen niet kiezen. De Amsterdamse jongvolwassenen geven hun voorkeur aan de labels Amsterdammer en Nederlander. Zij vinden dat iedereen in eerste instantie moet worden aangesproken als Amsterdammer of Nederlander. Dit moet dan wel verwijzen naar inclusieve identiteiten. De jongvolwassenen zien zich immers niet alleen als Nederlander of Amsterdammer, zij combineren deze identiteit met andere

5 identiteiten, bijvoorbeeld met een Marokkaanse identiteit. Zij vinden dan ook dat de diversiteit mag worden benoemd. Er moet niet teveel over één kam wordt geschoren. Het benoemen van afkomst is wel afhankelijk van de context en wordt niet altijd gewaardeerd. Aan de ene kant zijn de jongvolwassenen trots op hun (buitenlandse) afkomst en is het prima als deze wordt benoemd. Aan de andere kant, als deze afkomst steeds wordt gekoppeld aan bepaalde maatschappelijke problemen wordt het label ook problematisch. Over de labels allochtoon en autochtoon zijn de jongvolwassenen duidelijk. Deze labels moeten worden vermeden. Het label allochtoon roept bij hen een beeld op van achterstand en problemen. Orthodoxie & links De religiositeit verschilt sterk onder de jongvolwassenen. De jongvolwassenen van Nederlandse afkomst zijn zeer sterk geseculariseerd. Een enkeling rekent zich tot een religie. De overgrote meerderheid van de jongvolwassenen van Marokkaanse of Turkse beschouwt zichzelf als moslim, terwijl de helft van de Surinamers zich tot een godsdienst rekent: Christendom, Hindoeïsme of Islam. De hoge percentages onder jongvolwassenen van Marokkaanse en Turkse afkomst betekent niet automatisch dat zij erg praktiserend zijn. Hier zijn grote verschillen binnen de groepen te vinden. Ook het belang dat wordt gehecht aan het behoren tot een religieuze groep verschilt. Geloven is voor de meeste jongvolwassenen een proces, waarin vooral persoonlijke gebeurtenissen zoals volwassenen worden, kinderen krijgen, overlijden van een dierbare worden genoemd als momenten waarop religie belangrijker wordt. De godsdienstbeleving is vooral een persoonlijke, ze gaan zelf op zoek naar een invulling van het geloof die bij hun leefomstandigheden en omgeving past. Een orthodoxe geloofsbeleving komst vaker voor bij de jongvolwassenen die zich rekenen tot de Islam en veel minder bij jongvolwassenen die zich rekenen tot het Hindoeïsme of het christendom. Orthodox betekent in dit geval: het strikt volgen van de regels van de godsdienst, zoveel mogelijk vasthouden aan oorspronkelijke teksten van het geloof en de overtuiging dat het eigen geloof boven alle andere geloven is verheven. Religieus zijn wordt gecombineerd met links met Nederland. Het belang dat wordt gehecht aan het behoren tot een religieuze groep en de mate van orthodoxie hebben geen invloed op de links met Nederland of Amsterdam. Ook de jongvolwassenen met een orthodoxe geloofsbeleving voelen zich thuis in Nederland. Een orthodoxe geloofsopvatting en het behoren tot een religieuze groep belangrijk vinden gaat wel vaak samen met het zich meer Marokkaan of Turk dan Nederlander voelen. Dit kan te maken met de druk die jonge moslims ervaren om te kiezen; je bent moslim of je bent Nederlander. Discriminatie als stoorzender Een flink deel van de Amsterdamse jongvolwassenen ervaart discriminatie, al is er maar een kleine groep die zich vaak gediscrimineerd voelt. De gronden waarop discriminatie wordt ervaren verschillen tussen de vier groepen jongvolwassenen. In

6 de ervaring van de jongvolwassenen van Surinaamse afkomst is Nederland nog lang niet zo kleurenblind als vaak wordt aangenomen. Een ruime meerderheid voelt zich gediscrimineerd op grond van huidskleur. De jongvolwassenen van Turkse en Marokkaanse afkomst ervaren vooral discriminatie op grond van afkomst/nationaliteit en religie. Voor de jongvolwassenen van Nederlandse afkomst speelt ook afkomst: zij voelen zich gediscrimineerd omdat ze (autochtone) Nederlanders zijn. Jongvolwassenen ervaren dat discriminatie is toegenomen, dit geldt vooral voor jongvolwassen van Marokkaanse afkomst ervaren en dan met name de hoogopgeleiden. De buurt is niet het probleem De Amsterdamse jongvolwassenen voelen zich over het algemeen meer verbonden met de gehele stad dan met de buurt waar zij wonen. Ze zijn een mobiele groep die voor sociale contacten niet afhankelijk is van de directe woonomgeving. Het wonen in een concentratiebuurt van de eigen groep zorgt niet voor een sterkere identificatie met deze groep. De samenstelling van de vriendengroep is daarop wel van invloed. De meningen over gesegregeerde buurten lopen uiteen. Sommigen waarderen de buurt door een duidelijk etnische signatuur, het zorgt voor herkenning, terwijl anderen zich zorgen maken dat verschillende groepen niet meer met elkaar in contact komen. Het label probleembuurt voor de buurt waarin de jonge Amsterdammers zijn opgegroeid of wonen zorgt voor verdedigende reacties. Ze hebben zelf nooit problemen (gehad) en vinden dat dit beeld genuanceerd moet worden. Identificatiestrategieën jongvolwassenen van Nederlandse afkomst Jongvolwassenen van Nederlandse afkomst worden beperkt geconfronteerd met identiteiten die als conflicterend worden gezien. Amsterdammer en Nederlander worden in hun geval vaak in elkaars verlengde gezien. Er zijn drie groepen te onderscheiden als het gaat om het combineren van de Amsterdamse en de Nederlandse identiteit door jongvolwassenen van Nederlandse afkomst: 1. Vooral Nederlander Vooral degenen die niet in Amsterdam zijn geboren voelen zich meer Nederlander dan Amsterdammer. Zij voelen zich ook verbonden met andere delen van Nederland, waar zij zijn opgegroeid. De echte Amsterdammer wordt dan gezien als iemand die in de stad geboren en getogen is. 2. Amsterdammer boven alles Geboren en getogen zijn in Amsterdam speelt een rol in jezelf vooral presenteren als Amsterdammer. Maar jezelf vooral presenteren als Amsterdammer heeft ook te maken met de specifieke eigenschappen die aan Amsterdam worden toegeschreven: diverser, opener, kosmopolieter en toleranter dan de rest van Nederland. Ook hierom zien veel jongvolwassenen zich als Amsterdammer boven alles.

7 3. Nostalgische Amsterdammers Deze groep ziet zichzelf wel als Amsterdammer, maar staat negatief tegenover de multiculturele samenleving. Ze wonen het liefst in een buurt waarin vooral mensen met dezelfde cultuur als zij wonen en ervaren spanningen tussen bevolkingsgroepen in Amsterdam. Identificatiestrategieën jongvolwassenen van buitenlandse afkomst Jongvolwassenen van Marokkaanse, Turkse of Surinaamse afkomst ervaren soms zelf conflicterende identiteiten, of worden geconfronteerd met identiteiten die door anderen als conflicterend worden gezien. Ze worden geconfronteerd met de vraag: ben je Marokkaan, Turk, Surinamer of ben je Nederlander en voelen zich gedwongen tot een keuze. We kunnen vier groepen onderscheiden in hoe de jongvolwassenen van buitenlandse afkomst omgaan met deze identiteitskwesties : 1. Evenwichtskunstenaar De verschillende identiteiten gaan samen. Er wordt geen hiërarchie aangebracht. Ze voelen zich evenveel Amsterdammer, Nederlander en Marokkaan, of Turk, of Surinamer. Zij combineren de aspecten die zij zelf belangrijk vinden: het beste van twee werelden. 2. Kleurbekenner Verschillende identiteiten worden gecombineerd, maar er wordt wel een hiërarchie aangebracht. Zij voelen zich gedwongen om kleur te bekennen. Zij zien zichzelf als meer Marokkaan, Turk, Surinamer dan Nederlander. Slechts een enkeling verkiest de Nederlandse identiteit boven de Marokkaanse, Turkse of Surinaamse. 3. Amsterdammer boven alles Voor velen speelt het speciale karakter van Amsterdam en het feit dat zij er geboren en getogen zijn een grote rol in zichzelf vooral als Amsterdammer te presenteren. Maar er speelt meer bij de jongvolwassenen van buitenlandse afkomst. Het label Amsterdammer is ook een mediator. Het is een identiteit (meer dan de Nederlandse) die zich laat combineren met een Marokkaanse, Turkse of Surinaamse identiteit. Hierbij ontstaan nieuwe identiteiten zoals Marokkaanse Amsterdammer. Daarnaast vormt de Amsterdamse identiteit een uitweg voor de jongvolwassenen die aangeven tussen twee vuren te zitten. Voor hen is Marokkaan, Turk of Surinamer slechts nog een verwijzing naar het geboorteland van de ouders. Ze worden gezien als verkaasd. Voor de dominante meerderheid zijn zij echter nog steeds Marokkaan, Turk of Surinamer. Hierdoor zien zij zichzelf ook niet als Nederlander. Jezelf presenteren als Amsterdammer biedt een uitweg, zodat er geen keuze hoeft te worden gemaakt. 4. Bewuste buitenstaander Een hele kleine groep lijkt zich terug te trekken in de eigen groep. Zij voelen zich alleen Marokkaan, Turk of Surinamer en geen Nederlander of Amsterdammer. Een enkeling voelt zich niet thuis in Nederland en vindt het waarschijnlijk dat zij in de toekomst Nederland zullen verlaten.

8 Aanbevelingen Benadruk diversiteit en kies voor een positieve benadering De diversiteit in de stad moet zoveel mogelijk worden benadrukt en er moet meer nuance worden aangebracht in het debat. Niet alleen de negatieve aspecten moeten worden belicht, om te voorkomen dat hele bevolkingsgroepen gereduceerd worden tot een probleemgroep, of alle moslims als radicaal worden afgeschilderd. Om dezelfde redenen moet er voorzichtig worden omgesprongen met doelgroepenbeleid en doelgroepenonderzoek. Er moet voorkomen worden dat bepaalde groepen zich nog enkel een onderzoeksobject voelen of worden gereduceerd tot ervaringsexperts op enkele thema s die gevoelig liggen, zoals integratie. De gemeente moet in haar welzijns, onderwijs- en onderzoeksbeleid vermijden dat de Amsterdammers die zij willen bereiken worden teruggebracht tot één etnisch kenmerk. De labels allochtoon en autochtoon moeten worden vermeden. Het label allochtoon zorgt voor associaties met achterstand en problemen. Hiermee willen de jongvolwassenen zich niet identificeren. De gemeente moet in haar communicatie- en mediabeleid zorgvuldig en systematisch aandacht besteden aan het benoemen van groepen. Precieze groepsaanduidingen zijn te prefereren boven grote containerbegrippen zoals allochtoon. Versterk het vertrouwen in overheidsinstellingen en politieke partijen De manier waarop de politieke discussie over integratie en over de Islam op dit moment wordt gevoerd heeft een negatief effect op de politieke betrokkenheid van de jongvolwassenen en op hun politieke participatie. Er is behoefte aan een genuanceerder en minder gepolariseerd debat. Op dit moment vertaalt het grote vertrouwen in de burgemeester en gemeente Amsterdam zich niet in een grote mate van politieke betrokkenheid. Het vertrouwen in nationale overheidsinstellingen en in politieke partijen is gering en verdient aandacht van het gemeente beleid. Betrek jongvolwassenen bij thema s waarover zij zich zorgen maken, zoals huisvesting en onderwijskwaliteit. Maak actieve jonge Amsterdammers goed zichtbaar. Zij kunnen een voortrekkersrol vervullen en duidelijk maken dat hun mening wordt gehoord en verandering teweeg kan brengen. Problemen binnen de eigen groep worden door de jongvolwassenen niet ontkend, maar worden niet gezien als problemen van de etnische gemeenschap. Het zijn problemen van de hele samenleving. Het zijn de criminelen die het probleem zijn, niet de gehele etnische groep. Het vertrouwen in de politie moet worden vergroot door inzichtelijker te maken wat er wordt gedaan om overlast door criminele jongeren terug te dringen. Het is belangrijk dat de gemeente haar beleid dusdanig communiceert dat de jonge Amsterdammers kunnen zien dat de aanpak van crimineel gedrag niet vertaald wordt in collectieve achterdocht ten aanzien van jongeren met een bepaalde achtergrond.

9 Bestrijd discriminatie in brede zin Als mensen zich gediscrimineerd voelen en uiteindelijk buitengesloten in de maatschappij kan dat leiden tot onttrekking aan de maatschappij: het zich terugtrekken in de eigen veilige groep of zelfs fysiek vertrek, emigratie. Het bestrijden van discriminatie dient dan ook speerpunt van het gemeente beleid te blijven. Het is voor de gemeente belangrijk om in deze tijd waarin zoveel aandacht uitgaat naar religie en gevoelens van uitsluiting en discriminatie onder moslims, ook discriminatie op grond van andere kenmerken niet te vergeten. Vooral discriminatie op grond van huidskleur verdient aandacht. Ook is het cruciaal de jongvolwassenen van Nederlandse afkomst die zich gediscrimineerd voelen op grond van hun nationaliteit/afkomst serieus te nemen. Ook zij moeten aandacht krijgen in antidiscriminatie beleid. Er moet voorkomen worden dat deze jongvolwassenen zich afkeren van de multiculturele samenleving. Geen overheidsbetutteling bij het invullen van identiteiten De overheid moet ruimte bieden aan diverse identiteiten, maar het zijn individuen die deze ruimte moeten gebruiken om hun eigen identificatiestrategieën vorm te geven. Degenen die zich in hun keuzes beperkt voelen, hoeven niet direct door de overheid aan een identiteit geholpen te worden. Als er aanwijsbare belemmeringen zijn (zoals bij uitsluitende labels en discriminatie) moet de gemeente natuurlijk wel ingrijpen en de randvoorwaarden creëren waarbinnen de Amsterdammers hun eigen keuzes kunnen maken. De overheid moet zich concentreren op haar taak: mogelijkheden scheppen voor ontplooiing en individuele zoektochten, relaties tussen groepen waar nodig verbeteren, en vooral grenzen aan de persoonlijke vrijheid aangeven, als de vrijheden van andere Amsterdammers in het gedrang komen. De gemeente moet zich niet direct met de inhoudelijke invulling van religieuze of hybride identiteiten bemoeien. Het is aan de Amsterdammers zelf om daar aan vorm te geven. Sleutel niet aan de identiteit(en) van de Amsterdammers, maar aan de kwaliteiten van de stad Als er teveel aandacht wordt besteed aan de precieze invulling van identiteiten, bestaat het gevaar dat ze exclusief worden. Ze worden dan niet meer gemakkelijk gecombineerd met andere identiteiten. De Amsterdamse identiteit moet vooral van onderaf worden gevormd. Ze betekent dan ook verschillende dingen voor verschillende Amsterdammers. Het is niet wenselijk dat de gemeente daar een stempel op drukt, met het gevaar dat sommige Amsterdammers zich niet meer herkennen in de (van bovenaf opgelegde) identiteit. Wel kan de gemeente de sterke binding met de stad ondersteunen door de gewaardeerde eigenschappen van Amsterdam te bewaken : de diversiteit, de openheid en tolerantie zijn de alom gewaardeerde kenmerken van de stad.