Handreiking. Beleid voor Begeleiding Stoppen met Roken binnen de verloskundigenpraktijk, afdeling Gynaecologie/Verloskunde of het VSV

Transcriptie

1 Handreiking Beleid voor Begeleiding Stoppen met Roken binnen de verloskundigenpraktijk, afdeling Gynaecologie/Verloskunde of het VSV Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen, Utrecht Trimbos-instituut, Utrecht Mei 2014

2 Inhoudsopgave 1. Waarom een handreiking Begeleiding Stoppen met Roken? 5 2. Doel van deze handreiking 7 3. Uitgangspunten voor het Stoppen met roken beleid 8 4. Opstellen en implementeren van stoppen-met-roken beleid Eén verantwoordelijke persoon binnen de praktijk, afdeling of VSV Werkgroep binnen het VSV Organisatie van de deskundigheid binnen de praktijk, afdeling of VSV Toepassing van de V-MIS Inzicht in de lokale doorverwijs- en vergoedingsmogelijkheden Registratie en uitwisseling van gegevens Evaluatie van het beleid Verantwoording 1515 Bijlage 1 Interventiekaart Rookgedrag 1616 Bijlage 2 Verbeterplan 18 Bijlage 3 Voorlichtingsmateriaal 21

3

4 1. Waarom een handreiking Begeleiding Stoppen met Roken? Opmerking [SdJdJ1]: De literatuu is geüpdatet Het percentage vrouwen dat gedurende de gehele zwangerschap rookt is tussen 2001 en 2010 gehalveerd, maar in 2010 rookte nog steeds 6,3% van de zwangeren. Een percentage van 6,3% in 2010 impliceert dat jaarlijks ten minste kinderen tijdens de zwangerschap blootgesteld worden aan de gevaren van roken. Er is een groot verschil te zien tussen hoogopgeleide en laagopgeleide vrouwen. Laag opgeleide zwangere vrouwen roken zes keer zo vaak als hoog opgeleide zwangere vrouwen [1]. De schadelijke effecten van roken voor, tijdens en na de zwangerschap zijn meermaals aangetoond. Roken vermindert de vruchtbaarheid van zowel vrouwen als mannen [2]. Volgens het advies van de stuurgroep Zwangerschap en Geboorte wordt tweederde van de perinatale sterfte bepaald door vroeggeboorte en een laag geboortegewicht [3]. Roken tijdens de zwangerschap draagt hier in belangrijke mate aan bij. Naast vroeggeboorte en laag geboortegewicht bestaat er een causaal verband tussen roken tijdens de zwangerschap en: het voortijdig breken van de vliezen, placenta previa (voorliggende placenta) en vroegtijdige placenta-loslating; kortere zwangerschapsduur; foetale groeiachterstand; buitenbaarmoederlijke zwangerschap; schisis (gespleten gehemelte en hazenlip); een verminderde kans op zwangerschapsvergiftiging [4]. Verder zijn er aanwijzingen voor een causaal verband tussen roken tijdens de zwangerschap en: spontane abortus; de aangeboren afwijkingen klompvoetjes, gastroschisis, ASD (hartafwijking); disruptieve gedragsstoornissen (in het bijzonder ADHD) bij kinderen [4]. Ook meeroken door zwangere vrouwen tijdens de zwangerschap geeft risico s voor het kind. Onderzoek toont aan dat kinderen een betere longfunctie en een hoger geboortegewicht hebben als hun moeder tijdens de zwangerschap minder meerookt [5]. Meeroken tijdens de zwangerschap vermindert het geboortegewicht met ongeveer gram en verhoogt de kans op vroeggeboorte en foetale groeiachterstand. Meeroken door zwangere vrouwen lijkt de foetale en perinatale sterfte en de kans op aangeboren afwijkingen te verhogen [6]. Het is dus van groot belang dat verloskundigen aandacht besteden aan het roken bij zwangeren en zwangere vrouwen stimuleren om te stoppen met roken. Uit onderzoek is bekend dat zwangere vrouwen heel ontvankelijk zijn voor stoppen met roken adviezen en dat hun zwangerschap een belangrijke aanleiding is om te stoppen, oftewel Pregnancy, a window of opportunity to quit smoking [7]. De beroepsverenigingenknov vindten het belangrijk dat zwangere vrouwen een optimale begeleiding krijgen met als doel gezond gedrag. Dit start al voor de conceptie en maakt dan ook deel uit van de preconceptionele advisering volgens de normen van de KNOV. Het KNOV-standpunt Preconceptiezorg [8] en de standaard Prenatale Verloskundige Begeleiding [9] geven expliciet aan dat leefstijl onderdeel is van de preconceptionele en prenatale begeleiding. Hygiëne, voeding, (zelf)medicatie en ook alcohol, drugs 5

5 en roken spelen hierbij een rol. De verloskundige bewaakt al deze aspecten, geeft waar nodig de juiste voorlichting en stimuleert en coacht de zwangere om vervolgens waar nodig haar gedrag aan te passen. Voor het begeleiden van rokende zwangeren kunnen verloskundigen gebruik maken van de V-MIS (Minimale Interventiestrategie Stoppen met roken voor de Verloskundigenpraktijk). De V-MIS is een adequaat instrument, waarvan de waarde is bewezen [10]. De V-MIS is ontwikkeld en onderzocht door Universiteit Maastricht en STIVORO. Sinds januari 2013 wordt de V-MIS-training, als onderdeel van het programma Rookvrij Opgroeien, aangeboden door het Trimbos-instituut (voorheen door STIVORO). De Inspectie voor de Gezondheidszorg heeft in de periode onderzoek uitgevoerd onder eerstelijnsverloskundigenpraktijken naar de begeleiding van zwangere vrouwen bij het stoppen met roken. Uit dit onderzoek blijkt dat in 2012 de V-MIS door vrijwel alle praktijken gebruikt werd. Een derde van de praktijken had in 2012 nog geen stoppen-met-rokenbeleid geformuleerd. Met name het opstellen van beleid en het verbeteren van de geaggregeerde registratie waren nog aandachtspunten, naast het systematisch toepassen van alle stappen van de V-MIS [11]. Vanaf 2012 richt de inspectie zich op de verantwoordelijkheden die de tweede lijn (met name Klinisch tweedelijnsverloskundigen en gynaecologen) heeft om zwangere vrouwen te begeleiden bij het stoppen met roken. De inspectie agendeert dit bij de verloskundige samenwerkingsverbanden waarin eerste en tweede lijn overleggen. Zowel in de eerste als tweede lijn dient er beleid te zijn voor stoppen met roken-begeleiding. Daarbij is het van belang dat het beleid is afgestemd binnen het VSV en door allen in de praktijk gebracht wordt. Vanwege het belang van stoppen-met-rokenbeleid in zowel de eerste als tweede lijn, is de bestaande handreiking van de KNOV en STIVORO [12] aangepast en toepasbaar gemaakt voor gebruik in de eerste én tweede lijn (en VSV). De handreiking is aangevuld met de nieuwste wetenschappelijke inzichten en er wordt beschreven waar u trainingen of voorlichtingsmaterialen kunt bestellen (sinds de overgang van de V-MIS van STIVORO naar het Trimbos-instituut). U kunt deze handreiking gebruiken bij het formuleren van beleid binnen uw praktijk, afdeling of VSV. Opmerking [SdJdJ2]: Dit maakt h belang van aanpassing van de handreiking duidelijk (vanuit kader inspectie en update). Zouden we naast de documenten van de KNOV waarnaar verwezen wordt niet ook n naar richtlijnen van de NVOG moeten/kunnen verwijzen? Hoe staa jullie daar tegenover? Opmerking [md3]: Ik ken alleen d CBO-richtlijn tabaksverslaving, hieraan hebben KNOV en NVOG meegewerkt 6

6 2. Doel van deze handreiking Deze handreiking geeft gynaecologen en 1 e en 2 e lijns verloskundigen (en mogelijk ook O&Gverpleegkundigen) een handvat voor het formuleren van een stoppen-met-roken beleid gericht op zwangere vrouwen. In deze handreiking kunt u lezen hoe u, wanneer van toepassing, samen met uw collega s, de begeleiding van rokende zwangeren binnen uw praktijk, afdeling of VSV kunt invullen. Alle rokende zwangeren moeten goed geïnformeerd zijn over de gevolgen van roken en moeten bij een eventuele stoppoging begeleiding krijgen. Dit geldt ook voor zwangeren die tot een half jaar voor de zwangerschap rookten en voor zwangeren bij wie thuis, bijvoorbeeld door de partner, gerookt wordt. Met een optimale voorlichting en begeleiding zet u zich in om gezondheidsschade bij het kind te voorkomen. Opmerking [SdJdJ4]: Moeten we een apart kopje voor doelgroep maken? Er zijn ook steeds meer O& verpleegkundigen die zich met dit onderwerp bezighouden. Opmerking [md5]: Nee, is meer d invulling/taakverdeling De basis van de stoppen-met-rokenbegeleiding is het toepassen van de V-MIS (Minimale Interventiestrategie Stoppen met roken voor de Verloskundigenpraktijk) [10]. Deze handreiking kunt u gebruiken om uw eigen beleid, waarin de V-MIS de kern vormt, te ontwikkelen en vast te leggen. Het is belangrijk dat u alle collega s binnen het VSV bij de ontwikkeling van dit beleid betrekt. Het gaat hier in eerste instantie om de 1 e en 2 e lijn, maar het is ook wenselijk dat het beleid ontwikkeld/afgestemd wordt met de JGZ en kraamzorg. Alleen wanneer zij dit beleid onderschrijven zullen zij dit in hun eigen werkzaamheden integreren. 7

7 3. Uitgangspunten voor het Stoppen-met-roken beleid Wanneer u besluit om binnen uw praktijk, afdeling of VSV werk te maken van een structureel stoppenmet-rokenbeleid.is het van belang dat u het met elkaar eens wordt over de beleidsuitgangspunten en deze vastlegt in een document. Het is van belang dat u gezamenlijk vaststelt dat deze uitgangspunten door iedereen worden onderschreven. Hieronder worden enkele voorbeelden van beleidsuitgangspunten geformuleerd. Voorbeeld: Uitgangspunten voor het praktijkbeleid voor rokende zwangeren, zwangeren die tot een half jaar vóór de zwangerschap hebben gerookt en voor zwangeren met een rokende partner: Binnen onze praktijk/afdeling/vsv vinden wij het onwenselijk dat zwangeren roken of dat partners (en anderen) in aanwezigheid van hun zwangere partner roken. Onze praktijk/afdeling/vsv spant zich in om deze zwangeren optimaal te informeren over de gevolgen van roken en meeroken voor het (ongeboren) kind en zal deze zwangeren optimaal begeleiden bij een eventuele stoppoging, overigens zonder daarbij de vertrouwensrelatie in gevaar te brengen. De begeleiding van rokende zwangeren is gebaseerd op toepassing van de V-MIS. Binnen onze praktijk/afdeling/vsv hebben minimaal verloskundigen (/gynaecologen/o&gverpleegkundigen) één van de volgende trainingen gevolgd: V-MIS training (Trimbos-instituut, voorheen Stivoro) of STIMEDIC Basis/Intensief (ViaTrain of NSPOH, voorheen Stivoro). Zij dragen hun kennis aan de collega s over. Onze praktijk/afdeling/vsv is op de hoogte van de (lokale) mogelijkheden voor doorverwijzing van zwangeren die extra begeleiding nodig hebben bij het stoppen met roken. Onze praktijk/afdeling/vsv is bekend met de voorlichtingsmaterialen van het Trimbos-instituut. Van iedere rokende zwangere wordt in het dossier bijgehouden welke vorderingen er zijn in de stoppen met rokenbegeleiding (in overeenstemming met de interventiekaart V-MIS). Deze gegevens zijn uitwisselbaar tussen 1 e en 2 e lijn. Er vindt overdracht plaats van gegevens tussen de 1 e en 2 e lijn mbt rookgedrag en vorderingen in de stoppen-met-rokenbegeleiding van de rokende zwangeren. Bij doorverwijzing van de zwangere vanuit de 1 e lijn wordt de stoppen-met-rokenbegeleiding in de 2 e lijn (volgens de stappen uit de V-MIS) gecontinueerd (en vice versa). Onze praktijk/afdeling/vsv stelt gegevens over stoppen-met- rokenbegeleiding beschikbaar aan de JGZ. Opmerking [md6]: In de toekoms nu nog niet haalbaar Opmerking [SdJdJ7]: Deze zijn nieuw, de overige zijn alleen op klei punten (zoals formulering van praktijk aangepast naar praktijk/afdeling/vsv ) Onze praktijk/afdeling/vsv evalueert jaarlijks de stoppen-met-rokenbegeleiding en stelt het beleid 8

8 hierover zo nodig bij. Uiteraard kunt u deze uitgangspunten aanpassen of aanvullen. Nogmaals: het is van groot belang dat u deze uitgangspunten met alle collega s en eventuele waarnemers bespreekt, en dat zij ook allen deze uitgangspunten onderschrijven. 9

9 4. Opstellen en implementeren van stoppen-met-rokenbeleid 4.1 Eén verantwoordelijke persoon binnen de praktijk of afdeling Opmerking [SdJdJ8]: Aangepast Binnen een praktijk of afdeling moet er één persoon zijn die de verantwoordelijkheid neemt voor de ontwikkeling en implementatie van het beleid voor de begeleiding van rokende zwangeren. Deze persoon maakt tevens deel uit van de werkgroep binnen het VSV daiet zich bezighoudt met de ontwikkeling en implementatie van het beleid voor de begeleiding van rokende zwangeren (zie 4.2). Deze persoon doet wat nodig is om het stoppen-met-rokenbeleid tot een succes te maken. Hier zijn enkele voorbeelden van de taken van deze persoon. Zij/hij: Neemt deel aan de VSV-werkgroep die beleid op stelt met betrekking tot rokende zwangeren. Specificeert het VSV-beleid tot een eigen beleid dat toegepast kan worden binnen haar/zijn eigen praktijk/afdeling. Zet het beleid op de agenda voor bespreking met de collega s binnen haar/zijn eigen praktijk/afdeling en ziet er op toe dat alle collega s zich uitspreken over het afgesproken beleid. Op basis hiervan wordt het bijgestelde beleid vastgesteld. Het gevolg kan zijn dat één of meer collega s aan een training deelnemen. Probeert ervoor te zorgen dat rokende zwangeren bij voorkeur hun eerste consult krijgen van een verloskundige of gynaecoloog die op de hoogte is van het stoppen-met-roken beleid en tevens adequaat getraind is. Is verantwoordelijk voor het voorraadbeheer van de eigen voorlichtingsmaterialen. Signaleert belemmeringen en stagnaties in de uitvoering en brengt deze ter sprake binnen haar/zijn eigen praktijk/afdeling en binnen het VSV. Houdt toezicht of de registraties adequaat plaatsvinden. Zorgt voor jaarlijkse rapportage over de stoppen-met-rokenbegeleiding in het (kwaliteits)jaarverslag van het VSV. 4.2 Werkgroep binnen het VSV Opmerking [SdJdJ9]: Nieuw Binnen het VSV kan een werkgroep samengesteld worden met personen die zich gaan bezighouden met de ontwikkeling en implementatie van het beleid voor de begeleiding van rokende zwangeren. Bij voorkeur bestaat deze werkgroep uit (minstens) één eerstelijns verloskundige, één klinisch verloskundige en één gynaecoloog. Het is aan te bevelen dat er contact is met betrokkenen uit andere disciplines, zoals een (O&G-)verpleegkundige, huisarts, JGZ-arts of verpleegkundige en kraamverzorgende. De werkgroep stelt gezamenlijk beleid op met betrekking tot rokende zwangeren en stemt diteze af binnen het VSV. Binnen de werkgroep wordt er een voorzitter aangesteld die het aanspreekpunt vormt. Hier zijn enkele voorbeelden van de taken van deze persoon. Zij/hij: Stelt met de werkgroep beleid op met betrekking tot rokende zwangeren. Zet het beleid op de agenda van een VSV-vergadering en ziet er op toe dat alle VSV-leden zich uitspreken over het afgesproken beleid. Op basis hiervan wordt het bijgestelde beleid vastgesteld. Het gevolg kan zijn dat VSV-leden aan een training deelnemen. 10

10 Kan verantwoordelijk zijn voor het voorraadbeheer van de voorlichtingsmaterialen voor het gehele VSV. Brengt de verwijsmogelijkheden in kaart en houdt dit overzicht (sociale kaart) up-to-date. Inventariseert en signaleert belemmeringen en stagnaties in de uitvoering en brengt deze ter sprake binnen het VSV. Houdt toezicht of de registraties adequaat plaatsvinden. Zorgt voor jaarlijkse rapportage over de stoppen-met-rokenbegeleiding en koppelt dit terug binnen het VSV. Evalueert het beleid en past deitze aan als er wijzigingen nodig zijn. 4.3 Organisatie van de deskundigheid binnen de praktijk, afdeling of VSV Het is belangrijk dat de praktijk en, de afdeling of het VSV over voldoende kennis en vaardigheden beschikt om rokende zwangeren te begeleiden. Bij deze begeleiding neemt de V-MIS een centrale plaats in (zie 4.3?). Het Trimbos-instituut organiseert trainingen voor het werken met de V-MIS (zie kader). In-company trainingen V-MIS door het Trimbos-instituut Opmerking [SdJdJ10]: Geüpdate Deze training duurt 3,5 uur en kan binnen een kring, afdeling of VSV, op een eigen locatie, plaatsvinden. De training is geschikt voor een groep van minimaal 8 en maximaal 12 deelnemers. De kosten bedragen 800, excl. trainingsmateriaal, reiskosten en extra reistijd trainer (prijs per groep). De training is geaccrediteerd de KNOV (3 punten) en de NVOG (2 punten). Voor meer informatie of het aanvragen van een training: Toepassing van de V-MIS Opmerking [SdJdJ11]: Geüpdate De verloskundigen in de praktijk, de afdeling of het VSV passen de V-MIS toe. Als bijlage is de interventiekaart uit de V-MIS-handleiding voor verloskundigen toegevoegd (bijlage 1). De handleiding wordt tijdens de training verstrekt. Toepassing van de V-MIS omvat de volgende zeven stappen: 1. Inventariseren van het rookgedrag van de zwangere vrouw en haar partner. Het betreft hier zowel het huidige rookgedrag als het rookgedrag van een half jaar vóór de zwangerschap (dit in verband met mogelijke terugval tijdens de zwangerschap). 2. Inventariseren en indien nodig verhogen van het motivatieniveau om te stoppen met roken door: a. het bespreken van de voordelen/nadelen van het stoppen en het bespreken/weerleggen excuses; b. het geven van een stopadvies c. het overhandigen van de brochure Rookvrij zwanger? Dat bevalt beter en de brochure Wat je moet weten over alcohol en roken voor, tijdens en na de zwangerschap d. het verwijzen naar de website inclusief de Sociale Kaart Stoppen met Roken (overzicht van gekwalificeerde stoppen-met-rokenbegeleiders) 11

11 e. een afspraak te makenaankondigen om tijdens de volgende consulten op het rookgedrag terug te komen. 3. Inventariseren en het bespreken welke barrières er zijn om te stoppen en het mobiliseren van sociale steun, o.a. door dit met de partner te bespreken. 4. Maken van een stopafspraak met de gemotiveerde rokende zwangere vrouw. 5. Bespreken van hulpmiddelen en eventuele farmacologische ondersteuning met gemotiveerde rokende zwangere vrouwenrs en/óf verwijzen naar intensievere gespecialiseerde ondersteuning (zie 4.4). Meegeven van informatie (zie hiervoor), als deze nog niet eerder is uitgereikt. 6. Ondersteuning geven na de stopdatum (zowel bij terugval als een succesvolle stoppoging): dat wil zeggen: in de vervolgconsulten wordt het rookgedrag steeds aan de orde gesteld. 7. Bespreken rookgedrag na de bevalling om terugval te voorkomen. Wijs rokende zwangeren voor verdere informatie op de website In zowel de brochure Rookvrij zwanger? Dat bevalt beter als de brochure Wat je moet weten over alcohol en roken voor, tijdens en na de zwangerschap is ook een hoofdstuk over roken na de bevalling opgenomen. Ook kan worden verwezen naar voor meer informatie over de risico s van meeroken door kinderen. In de overdracht aan de JGZ wordt de voorgaande en huidige rookstatus van de ouders opgenomen, zodat de JGZ een adequaat vervolg aan de begeleiding rondom roken kan geven. Om Kraamzorg en JGZ te ondersteunen, voert het Trimbos-instituut het programma Rookvrij Opgroeien uit. Dit programma omvat o.a. de folder Rookvrij Opgroeien. Roken? Houd kinderen er buiten. Knelpunten bespreken Het is zinvol om te anticiperen op eventuele knelpunten bij de uitvoering van het stoppen-met-roken beleid. Verloskundigen en gynaecologen noemen in dit verband veelal de angst dat het werken met de V- MIS veel extra tijd kost. Behalve het aantal rokers (per gemiddelde normpraktijk 8,5 rokende zwangeren per jaar) is de tijdsinvestering afhankelijk van factoren zoals het rookgedrag van de vrouw en haar motivatie. De tijdsinvestering (naar schatting gemiddeld ca 10 minuten per rokende zwangere) blijft beperkt tot het toepassen van de V-MIS, het uitdelen van de brochures en het doorverwijzen van cliënten die intensievere ondersteuning nodig hebben (zie 4.4). Tips uit het veld Sommige praktijken sturen voorafgaand aan de intake een intakeformulier toe en weten daardoor vóóraf of een cliënt wel of niet rookt (of kort geleden is gestopt met roken). Bij het inplannen van de intake kan er, in het geval van een rokende zwangere, direct wat extra tijd worden ingepland. In sommige praktijken of op sommige afdelingen heeft één verloskundige of verpleegkundige zich gespecialiseerd in het onderwerp roken en het toepassen van de V-MIS. Doordat deze verloskundige of verpleegkundige relatief veel ervaring opdoet, is de begeleiding efficiënter en mogelijk ook effectiever. Opmerking [SdJdJ12]: Hoe gaat in de 2 e lijn? Opmerking [md13]: Ook in de 2 e lijn gebeurt dat wel, maar niet standaard 4.5 Inzicht in de lokale doorverwijs- en vergoedingsmogelijkheden De verloskundigen en gynaecologen (en mogelijk ook de O&G-verpleegkundigen) moeten bekend zijn met de lokale of interne activiteiten met betrekking tot het stoppen-met-roken, zodat ze hiernaar kunnen 12

12 verwijzen indien nodig. Het is handig om op kring- of VSV-niveau in kaart te brengen welke mogelijkheden er zijn en deze bij iedereen bekend te maken. Het gaat om: Ziekenhuizen met rookstoppoli; Huisartsen die (in samenwerking met een praktijkondersteuner) stopadviezen geven (u kunt hierover afspraken maken met de huisartsen in uw omgeving); Thuiszorg/GGD/verslavingszorg voor een (groeps)training stoppen met roken; Overige gekwalificeerde begeleiders bij het stoppen-met-roken (via de Sociale Kaart op Overzicht begeleiders bij stoppen-met-roken De Sociale Kaart Stoppen met Roken geeft een overzicht van gekwalificeerde stoppen-met-roken begeleiders en professionals die kennis en expertise hebben om mensen goed en intensief te begeleiden bij het stoppen met roken. Landelijke organisaties die zich bezighouden met 'stoppen met roken' en tabaksontmoediging zijn opgenomen op de sociale kaart. De Sociale Kaart is te vinden op Hulpmiddelen (bijvoorbeeld nicotinepleisters) in combinatie met gedragsmatige ondersteuning bij stoppen met roken worden vergoed vanuit de basisverzekering. 4.6 Registratie en uitwisseling van gegevens Verloskundigenpraktijken beschikken over een softwaresysteem waarin onderdelen van de V-MIS zijn opgenomen. Dit betekent dat een registratie wordt bijgehouden van het rook- en stopgedrag van de zwangere vrouwen. Dit kan systematisch op de zwangerschapskaart of op de aparte interventiekaart rookgedrag (zie bijlage). De interventiekaart is in de softwarepakketten Vrumun, MicroNatal en Orfeus opgenomen. De verloskundige zorgt ervoor dat deze registratie na elk contact met de zwangere vrouw actueel blijft. Concreet gaat het om registratie van de volgende punten: Tijdens eerste consult: Registratie huidige rookprofiel van de zwangere vrouw en haar partner; tevens registratie van het rookprofiel van de zwangere vrouw en haar partner voorafgaand aan de zwangerschap (tot 6 maanden voorafgaand aan de zwangerschap); Bij vrouwen die tijdens het eerste consult of voorafgaand aan de zwangerschap hebben gerookt, veranderingen in het rookgedrag registreren; Registratie motivatieniveau en ondernomen activiteiten om motivatieniveau te verhogen; Registreren welke materialen er zijn uitgereikt, zodat u hierop later kunt terugkomen; Registratie besproken barrières en oplossingen; Registratie afgesproken stopdatum; Registratie naar wie is doorverwezen voor een intensieve stoppen-met-roken begeleiding; Registratie bevindingen vervolgconsulten (terugval, barrières, steun); Registratie ondernomen acties om terugval te voorkomen na de bevalling (inclusief de overdracht naar kraamzorg en JGZ). Voor uitwisseling van gegevens en continuering van de begeleiding bij het stoppen-met-roken is het belangrijk dat de 2 e lijn ook beschikt over software waar onderdelen van de V-MIS in opgenomen zijn of Opmerking [SdJdJ14]: Willen we hier uitgebreider op in gaan? Hoe ka er samengewerkt worden met de rookstoppoli? Ik heb hier eind juni e bijeenkomst over, eventueel kan ik h daarna nog aanpassen. Opmerking [md15]: Vraag: in hoeverre kun je gebruik maken van d lokale ondersteuning? Opmerking [SdJdJ16]: Dit is nieu Opmerking [SdJdJ17]: Is het nod om hier uitgebreider op in te gaan? E leven altijd veel vragen over de doseringen van nicotinevervangende middelen, maar ik vind dat in een handreiking over beleid eigenlijk nie de plek om daar dieper op in te gaan Dit gaat ook terugkomen in de factsheet die Trimbos in het najaar gaat uitbrengen. Opmerking [md18]: Ja, hier iets dieper op ingaan, levert idd vaak vee vragen op Opmerking [SdJdJ19]: Titel aangepast omdat ook uitwisseling va gegevens nu heel belangrijk is (van 1 naar 2 e lijn en terug) Opmerking [md20]: Dit is nu nog niet zo 13

13 aan toegevoegd kunnen worden. Dit bevordert niet alleen de uitwisseling van gegevens maar ook de structurele begeleiding bij het stoppen met roken volgens de stappen uit de V-MIS. Indien de 2 e lijn niet beschikt over software met de stappen uit de V-MIS kan registratie en overdracht plaatsvinden met behulp van de interventiekaart (zie bijlage 1). In de 2 e lijn kan de interventiekaart worden toegevoegd aan de poliklinische status of het digitale dossier (na inscannen). In het digitale dossier wordt hier een aantekening over gemaakt, zodat bij elk consult duidelijk is dat er een interventiekaart over het rookgedrag aanwezig is van deze patiënt. Praktijkvoorbeeld Het VSV Breda wilde de samenwerking tussen 1 e en 2 e lijn verbeteren ten aanzien van stoppen met roken begeleiding van zwangeren. In de verloskundigenpraktijken werd met de V-MIS gewerkt en waren de stappen uit de V-MIS onderdeel van het softwaresysteem. De 2 e lijn had een andere aanpak en patiëntendossier. Om uitwisseling van gegevens en continuering van de zorg t.a.v. stoppen met roken te bewerkstelligen, nam het VSV de volgende stappen: - Het VSV stelde een protocol op voor de begeleiding van zwangeren bij het stoppen met roken - Het digitale systeem in de 2 e lijn werd uitgebreid met de stappen uit de V-MIS - Het VSV nam deel aan de V-MIS training - Het protocol en de instructies voor het werken met het aangepaste systeem werden binnen het VSV besproken. Opmerking [SdJdJ21]: Is dit voldoende informatie over de uitwisseling van gegevens tussen 1 e en 2 e lijn? En hoe stellig adviseren we gebruik van de V- MIS in de 2 e lijn? Ik vind het het meest belangrijk dat er goede uitwisseling is van gegevens en d de SMR begeleiding gecontinuee wordt na doorverwijzing (ook als in de 2 e lijn gekozen is voor een andere aanpak). De V-MIS wordt toegepast in de 2 e lijn, wij bieden daar ook de trainingen aan, maa de effectiviteit is aangetoond bij 1 lijns verloskundigen (en dus niet de 2 e lijn). Opmerking [md22]: Volgens mij collega is er wat weerstand tegen gebruik V-mis in 2 e lijn. We kunnen het noemen als een mogelijke interventie waarvan is gebleken dat in 1 e lijn effectief is Opmerking [SdJdJ23]: Ik heb contact gehad met het VSV Breda to zij hiermee bezig waren. Ik moet no wel toestemming vragen om hen als voorbeeld in de handreiking te moge gebruiken, als jullie het ook goed vinden dat dit voorbeeld gegeven wordt. 14

14 5. Evaluatie van het beleid Het beleid en de resultaten (op basis van registratie) van de stoppen-met-rokenbegeleiding worden per praktijk en afdeling jaarlijks geëvalueerd. Deze gegevens worden teruggekoppeld aan de voorzitter van de werkgroep binnen het VSV, waardoor evaluatie op VSV-niveau mogelijk wordt. Hierbij worden verbeterpunten opgesteld (zie bijlage voor het opstellen van een verbeterplan). In de evaluatie richt zich in elk geval op de volgende punten: Hoeveel zwangere vrouwen zijn (net) gestopt met roken, hoeveel zwangere vrouwen rookten nog tijdens de zwangerschap, hoeveel partners van zwangere vrouwen rookten er? Bij hoeveel rokende vrouwen is de V-MIS toegepast en met welk resultaat? Eventueel kunnen ook de deelresultaten worden geëvalueerd, afhankelijk van of deze eenvoudig uit de softwarepakketten kunnen worden gehaald: Hoeveel rokende zwangere vrouwen waren gemotiveerd om te stoppen, hoeveel vrouwen waren dat niet en wat is ondernomen om deze vrouwen toch te motiveren? Met hoeveel rokende zwangere vrouwen zijn barrières om te stoppen besproken en bij hoeveel vrouwen is geprobeerd sociale steun te organiseren, bijvoorbeeld door de partner erbij te betrekken? Aan hoeveel rokende zwangere vrouwen (of vrouwen die recent gestopt waren) is schriftelijke of andere informatie uitgereikt, welke informatie was dat? Met hoeveel rokende zwangere vrouwen is een concrete stopdatum afgesproken en bij hoeveel van deze vrouwen was dat succesvol? Hoe zijn vrouwen die al dan niet stopten met roken, tijdens de zwangerschap verder begeleid? Met hoeveel vrouwen is het rookgedrag na de bevalling en de risico s voor kinderen besproken? Zijn andere deskundigen ingeschakeld? Welke? Hoeveel rokende zwangere vrouwen heeft u verwezen naar andere deskundigen en welke waren dat? Waren er belemmeringen om het beleid met betrekking tot het stoppen met roken goed uit te voeren? Welke waren dat en hoe kunnen deze opgelost worden? Hoe hebben cliënten gereageerd, waren ze tevreden? Wat zijn de ervaringen van de verloskundigen/gynaecologen, zijn ze tevreden? Hoe verloopt de samenwerking tussen de 1 e en 2 e lijn? Zijn er verbeterpunten? Kan het beleid ongewijzigd worden voortgezet, zo nee, welke aanpassingen zijn nodig? Opmerking [SdJdJ24]: nieuw 6. Verantwoording Vermeld in uw jaarverslag dat u een beleid heeft voor het begeleiden van rokende zwangere vrouwen en hoe u dit beleid toepast. Ook kunt u een aantal gegevens uit de evaluatie in uw jaarverslag opnemen. Bespreek deze gegevens binnen de verloskundigenpraktijken, de afdelingen en het VSV. 15

15 Bijlage 1 Interventiekaart Rookgedrag Opmerking [SdJdJ25]: Geüpdate Naam:. Datum eerste consult: STAP 1 Rookprofiel (vrouw en partner) Rookprofiel vrouw:...sigaretten per dag tot 6 maanden voor de zwangerschap...sigaretten per dag tijdens de zwangerschap Rookprofiel partner: per dag Motivatieniveau: O Wel eens gedacht over stoppen? Nee Ja O Zwangerschap reden om te stoppen? Nee 0 1 Ja 2 2 Score vrouw O 0 (niet) Score partner O 0 (niet) O 1 (redelijk) O 1 (redelijk) O 2 (sterk) O 2 (sterk) STAP 2 Motivatie (alleen zwangere vrouw) Score 2 Belangrijke redenen om te stoppen (sterk) Score 0 of 1 O Nadelen van roken en voordelen van stoppen besproken (niet tot redelijk) O Stopadvies gegeven STAP 3 Barrières en steun? Lijkt het je moeilijk om te stoppen? O ja O nee Welke moeilijkheden verwacht je als je stopt met roken? O gewichtstoename O stress O vorige poging mislukt O niet het goede moment O sociale druk O anders, STAP 4 Stopafspraak O ja, datum;.. O nee O nog niet STAP 5 Hulpmiddelen bespreken O Zwangerschapsbrochures uitgereikt O Sociale Kaart op O genoemd Zo ja, verwezen naar: O Rookstoppoli O Huisarts O Stoppen-met-rokentraining O Persoonlijke of telefonische coaching Datum vervolgconsult:..(indien gewenst deze stap bij meerdere consulten herhalen) STAP 6 Hulp na de stopdatum Na de stopdatum gesproken over roken? O ja O nee 16

16 Heb je extra ondersteuning nodig bij het stoppen? O ja O nee Consult in 8 e maand STAP 7 Terugval na de bevalling voorkomen O rookgedrag na de bevalling besproken O verwezen naar O verwezen naar brochures, hoofdstuk rookvrij na de bevalling O vervolgafspraak op Rookstatus na laatste consult: VROUW: O roker O niet-roker PARTNER: O roker O niet-roker Datum laatste consult: 17

17 Bijlage 2 Verbeterplan 1. Onderwerp: 2. Doelstelling van de verbetering: 18

18 3. Hoe wordt gemeten of de doelstelling is gehaald: Planning: Taken Wie is verantwoordelijk Benodigdheden (geld, tijd, middelen, waarneming) Tijdpad 5. Evaluatie: 19

19 Toelichting op het verbeterplan Om verbeteringen zo systematisch mogelijk aan te pakken, heeft de KNOV een algemeen format voor een verbeterplan opgesteld. Het resultaat is een verbeterplan waar u op maximaal 2 A4-tjes hebt beschreven hoe u de verbetering wilt aanpakken. Het verbeterplan bestaat uit de onderstaande vijf stappen: Stap 1 Onderwerp Allereerst geeft u aan wat u wilt gaan verbeteren. Bijvoorbeeld: U wilt een beleid opzetten voor het begeleiden van rokende zwangeren. Stap 2 Doelstelling van de verbetering Bij de tweede stap geeft u aan wat u wilt bereiken met de verbetering. Omdat u later wilt nagaan of u daadwerkelijk uw doel heeft bereikt moet het ook een meetbaar doel zijn. Een handig hulpmiddel bij het formuleren van een meetbare doelstelling is de volgende zin in te vullen: Wie moet wat in welke mate binnen welke tijd hebben bereikt? Op deze manier voldoet de doelstelling ook aan de bekendere manier om een goede doelstelling te omschrijven: SMART (Specifiek, Meetbaar, Actiegericht, Realistisch en Tijdsgebonden) eisen. Bijvoorbeeld: Onze praktijk/afdeling/vsv start op 1 juni 2014 met de systematische registratie en overdracht van de begeleiding van rokende zwangere vrouwen met gebruik van de interventiekaart. Na een half jaar wordt nagegaan of het doel is bereikt. Stap 3 Hoe wordt gemeten of de doelstelling is gehaald Als u een doel stelt dan moet u ook weten of dit doel is bereikt. U moet van tevoren hebben bedacht hoe u wilt nagaan of het doel is bereikt. Bijvoorbeeld: U wilt weten of er daadwerkelijk is gestart met de het begeleiden van rokende zwangeren. U zou als toetscriterium kunnen nemen of, gedurende een half jaar, de interventiekaarten op de juiste wijze zijn ingevuld. Stap 4 Planning Bij de planning vraagt u zich af welke taken er uitgevoerd moeten worden. Vervolgens moet worden afgesproken wie de kartrekker is voor deze taken. Is dat één verloskundige/gynaecoloog of worden de taken verdeeld tussen de verloskundigen, gynaecologen, assistenten en misschien stagiaires? Verder moet u weten wat u nodig hebt om het plan uit te kunnen voeren. Dit kan zijn tijd, geld en/of andere middelen. Tot slot moet u aangeven op welk moment welke taak moet worden uitgevoerd. Er wordt in de laatste kolom een tijdsplanning gemaakt. Stap 5 Evaluatie Dan de laatste stap: de evaluatie. Eigenlijk hoort deze stap niet bij het verbeterplan maar bij de fase er na. Toch is het goed om al bij het schrijven van het verbeterplan rekening te houden met de evaluatie. Evalueren is niets meer en niets minder dan nagaan of het vooraf gestelde doel is bereikt. De onderstaande vragen kunnen hierbij helpen: In welke mate is het doel bereikt? Wat ging goed en wat kon beter? Is alles volgens planning verlopen? Wat is goed gegaan en moet worden vastgehouden voor de volgende keer? Wat zou de volgende keer anders/niet gedaan moeten worden? Welke stappen moeten nog worden genomen? 20

20 Bijlage 3 Voorlichtingsmateriaal Materialen Trimbos-instituut Opmerking [SdJdJ26]: Geüpdate Materialen bestellen? De onderstaande materialen zijn te bestellen via Om kosten te besparen kan een Kring of VSV gezamenlijk de materialen bestellen. Daarbij is het natuurlijk goed om na te gaan hoeveel rokende zwangere vrouwen u jaarlijks begeleidt binnen uw praktijk/afdeling/vsv. Zo voorkomt u dat er te veel brochures worden besteld. Brochure Rookvrij zwanger? Dat bevalt beter! Brochure met uitgebreide informatie voor zwangere vrouwen die willen stoppen met roken. Productnummer: SR0056 Brochure Wat je moet weten over alcohol en roken vóór, tijdens en na de zwangerschap De brochure geeft informatie over het gebruik van alcohol en tabak voor, tijdens en na de zwangerschap. Productnummer: PFG

21 Folder Rookvrij Opgroeien Informatie voor ouders over de schadelijkheid van meeroken voor kinderen en tips om te voorkomen dat hun kinderen meeroken. Productnummer: SP0130 Toonkaart Rookvrij Opgroeien Geplastificeerde kaart in A4 formaat 0m voorlichting met beelden kunnen ondersteunen Productnummer: SR0135 Brochure Wat je zou moeten weten over stoppen met roken Brochure met informatie en tips om te stoppen met roken Productnummer: PFG79054 Materialen Partnership Stoppen met Roken Zorgmodule patiëntenversie De folder 'Hulp nodig bij stoppen met roken?' beschrijft wat goede zorg is bij stoppen met roken is en waar deze zorg te vinden is. Daarnaast geeft de folder tips over stoppen met roken. 22

22 23

23 Literatuur 1. Lanting, C.I., van Wouwe, J.P., van den Burg, I., Segaar, D.. & van der Pal- de Bruin, K.M. (2012). Roken tijdens de zwangerschap. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde;156:A ASH Factsheet Smoking and Reproduction (2013) Stuurgroep Zwangerschap en Geboorte (2009). Een goed begin: veilige zorg rond zwangerschap en geboorte. Utrecht. 4. U.S. Department of Health and Human Services. (2014). The Health Consequences of Smoking - 50 Years of Progress. A Report of the Surgeon General. 5. Koopmans, M. (2011). 'Paediatric lung function testing: Determinants and reference values', Dissertatie Universiteit Utrecht. 6. Royal College of Physicians. (2010). Passive smoking and children. A report by the Tobacco Advisory Group. London: RCP. 7. M.J. Bakker (2001). Pregnancy, a window of opportunity to quit smoking. Dissertatie Universiteit Maastricht. 8. Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (2005). Standpunt Preconceptiezorg. 9. Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (2008). Standaard prenatale verloskundige begeleiding. 10. De Vries, H. et al. (2006). The effects of smoking cessation counseling by midwives on Dutch pregnant women and their partners. Patient Educ Couns, 63(1-2). 11. Inspectie van de Gezondheidszorg, (2012). Staat van de Gezondheidszorg 2012, Preventie in de curatieve en langdurige zorg: noodzaak voor kwetsbare groepen. 12. Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen. (2012). Handreiking Beleid voor Begeleiding Stoppen met Roken in Verloskundigenpraktijken. Utrecht. 24