Kruistochten: culturele interactie in het heetst van de strijd

Transcriptie

1 Kruistochten: culturele interactie in het heetst van de strijd Hoewel Arabische troepen in de zevende eeuw gewapenderhand het Midden-Oosten veroverden en de islam introduceerden, blijkt deze periode van confrontaties veel minzamer verlopen te zijn dan meestal wordt gesteld. Hier en daar werden nog kerken gebouwd, monniken konden zich nog steeds probleemloos verplaatsen van de ene plaats naar de andere. Pelgrims uit naburige streken en zelfs uit West-Europa bleven komen. Er bleek een stemming van verzoening en tolerantie bij de moslimautoriteiten. In een recente publicatie over deze periode wordt gesproken over the invisible conquest. Veel beschadigingen van vloermozaïeken in kerken lijken meer veroorzaakt door christelijke iconoclasten dan door moslims. Een recente hypothese stelt dat de iconoclastische activiteiten in kerken op initiatief van de christelijke autoriteiten zijn uitgevoerd om hun kerken als gebedsruimte toegankelijk te maken voor moslims. Umm-al-Rasas, vloermozaïek met vernielingen uit de 8 e eeuw De Moorse invasie in 711 op het Iberisch schiereiland was op verzoek van de zoon van de laatste Vicegotische koning. Tijdens het emiraat van Abd-el-Rahman sinds 756 waren veel christenen vrijwilig bekeerd tot de islam, de joden hadden de komst van de islam met instemming begroet. Ondanks de reconquista, gevoerd door militante christenen, kende het kalifaat op het Iberisch schiereiland in de tiende eeuw een gouden tijd met Cordoba als artistiek en wetenschappelijk centrum. Voor de decoratie van de koepel van de Mezquita kreeg al Hakam zelfs steun van de Byzantijnse keizer Nicephorus Phocas die materiaal en vaklui uit Constantinopel stuurde. Serieuze botsingen vonden pas in de elfde eeuw plaats. In 1054 kwam het Grote Schisma toen de patriarch van Constantinopel de sluiting van alle Latijnse kerken in de stad verordoneerde. De paus in Rome persisteerde in de erkenning van hemzelf als het hoofd van de gehele christelijke kerk. Excommunicaties vonden plaats en het Schisma was uiteindelijk een feit op grond van doctrinaire, theologische, politieke, linguïstische en geografische gronden. De status quo in het Midden-Oosten zélf werd verstoord door migratie naar het westen van Turkse stammen. De moslim-seldsjukken versloegen in 1071 de Byzantijnse legers bij Manzikert. Katholieke pelgrims en handelaren meldden dat de grenscondities tussen 26 Posterheide Brabant, Helmond

2 de Syrische havens en Jeruzalem steeds moeilijker werden. Ongeveer tegelijkertijd, in 1085, werd Toledo door Alfons VI tijdens de Reconquista ingenomen. In 1091 werd het emiraat van Sicilië door de Normandiër Roger de Hauteville ingenomen. Vanaf ongeveer 1075 probeerde de paus in Rome na de Gregoriaanse Hervormingen zijn macht te vergroten. De kwestie van de investituur kwam op een hoogtepunt: de strijd tussen Kerk en staat over de kwestie of de Katholieke Kerk of het Heilig Roomse Rijk het recht hield om kerkelijke gezagsdragers te benoemen. Al deze gebeurtenissen waren munitie voor een dieper christelijk geloof, een groeiende belangstelling voor religieuze zaken én religieuze propaganda door de paus ter bevordering van een religieuze oorlog om Palestina van de moslims terug te eisen. In 1097 brak het tijdperk van de Kruistochten aan, deelname werd gezien als een boetedoening, de christelijke tolerantie was tot een minimum gedaald. Kruisvaarders en moslims Het probleem van de Kruistochten was een ingewikkelde zaak. Aan de ene kant speelden kerkpolitieke kwesties, met name de aanspraak die de paus van Rome maakte op de patriarichale zetels van Constantinopel, Jeruzalem en Antiochië. Sommigen betwijfelen dan ook wellicht terecht dat het geproclameerde doel om de Heilige Plaatsen in het Midden-Oosten veilig te stellen voor de christelijke pelgrims niet het echte doel van paus Urbanus II was. Veel meer zou het doel geweest zijn om de Kerken van Oost en West weer te verenigen en zichzelf aan te stellen als hoofd van de verenigde Kerk. Vrijwilligers werden Kruisvaarders door een gelofte af te leggen en kregen een volle aflaat van de Kerk. Sommige Kruisvaarders voldeden aan feodale verplichtingen of zochten politiek of economisch gewin. Aan de andere kant waren de handelsbelangen van westerse kooplui uit met name steden als Venetië, Genua en Pisa sinds het einde van de elfde eeuw zeer groot en mogelijk geworden door de grootschalige handelsconcessies van de Byzantijnse keizer Alexios I Komnenos. Deze concessies waren verleend als beloning voor logistieke hulp aan de Kruisvaarders, het gevolg was de stichting van talrijke handelskolonies in het oosten. Omdat de economische invloed 27 Posterheide Brabant, Helmond

3 van de Italische steden te groot werd, werden handelsprivileges van Venetië verminderd ten faveure van rivaalsteden als Amalfi of Pisa. De steden vochten hun handelspositie in Constantinopel zélf fysiek uit, wat tot verbanning uit de stad leidde. Uiteindelijk werden in 1171 alle Venetianen uit het rijk gevangengenomen en hun bezittingen geconfisqueerd. In 1182 vond zelfs een massamoord op de Latijnen plaats. Onder de noemer van de bestrijding van moslims trokken de Kruisvaarders plunderend en moordend rond en hun aanvoerders behielden meestal de op de moslims veroverde gebieden in plaats van ze terug te geven aan de Byzantijnen. De Vierde Kruistocht in 1204 was de grootste anticlimax toen het oorspronkelijk oogmerk om het door moslims beheerste Jeruzalem in te nemen uitliep op de verovering van Constantinopel. Venetië zorgde voor de logistieke ondersteuning en doge Dandolo benutte de Kruistocht voor enkel politieke en economische doeleinden. Venetië zou vanaf nu de hegemonie over de Middellandse Zee krijgen. De herovering van Jeruzalem was geen issue meer. Hoewel het Byzantijnse gezag in 1261 werd hersteld, was het Byzantijnse rijk een samenraapsel van elkaar beconcurrerende vorstendommen geworden. De onenigheid zou het begin van het einde voor Byzantium betekenen. Uiteindelijk zou dat ook de westerse macht in het Midden-Oosten verzwakken. De twee eeuwen durende poging om het Heilig Land te veroveren eindigde in een mislukking, een politieke catastrofe. Politiek en religieus leken west en oost vanaf nu voor lange tijd van elkaar verder verwijderd dan ooit. De laatste Kruistocht naar het Oosten was in 1291, maar de lont was elders ook in het kruidvat gestoken. De Kruistocht van de aartbisschop van Bremen zou uiteindelijk leiden tot de controle van de Katholieke Kerk in de twaalfde eeuw over het noordoosten van het Balticum en stammen van Mecklenburg en Lusitanië. In het begin van de dertiende eeuw stichtte de Teutoonse orde een kruisvaarderstaat in Pruisen, de Franse monarchie gebruikte de kruistochten tegen de Katharen om het koninkrijk uit te breiden tot aan de Middellandse Zee. Al deze Kruistochten brachten een versterkte band tussen het westers christendom, feodalisme en militarisme. Sevilla, inname Toledo in 1085 door Alfons VI Het idee om het Iberisch schiereiland in een christelijke reconquista te heroveren op de Moorse moslims, ontstond in de negende eeuw. Allianties tussen christenen en moslims waren echter niet ongebruikelijk, er was veel onderlinge strijd in christelijke en moslim kampen. Er waren langdurige perioden van religieuze tolerantie. De Kruistochten naar 28 Posterheide Brabant, Helmond

4 het Oosten voedden de religieuze gedachten van een christelijke ideologie van het Iberisch schiereiland, zeker bevorderd door de fervente jihad ideologie van de Almoraviden en Almohaden. De nieuwe christelijke politiek van reconquista werd bevorderd door het verschijnen van anti-moslim propaganda zoals bijvoorbeeld de fictieve elfde eeuwse Franse versie van de Slag bij Roncevaux in 778 in het Roelandslied. In de hoge middeleeuwen werd de strijd tegen de Moren op het Iberisch schiereiland verbonden met de strijd van het gehele christendom. Waar de Reconquista oorspronkelijk louter een veroveringsoorlog was, werd hij later beschouwd als een religieus gerechtvaardigde bevrijdingsoorlog. De paus en de orde van Cluny stonden 100% achter de strijd tegen de ongelovige Moren. Ook hier leverde de strijd volle aflaten op. Ook hier werden christelijke militaire ordes in het leven geroepen: de hen toegekende gebieden waren de oorsprong van de latifundia in het huidige Andalusië en Extramadura. De balans opmakend kan men concluderen dat het pausschap er in de middeleeuwen in geslaagd is om de paus als kerkvorst een dominante positie te verschaffen in de gehele christelijke wereld. Desalniettemin lagen nieuwe problemen op de loer: interne crisissen met de opkomst van veel tegenpausen, een veranderende maatschappij in West-Europa met opkomst van burgers en steden. Moslim en christen tijdens schaakspel Arabisch manuscript, onderwijzende Aristoteles Toch hebben deze eeuwenlang durende botsingen ook opmerkelijk positieve gevolgen gehad, in eerste instantie voor Europa, en met name op het terrein van wetenschap en kunst. Na de ineenstorting van het westers Romeinse rijk waren veel klassieke wetenschappelijke verhandelingen, geschreven in het Grieks, niet meer beschikbaar. Slechts enkele Latijnse vertalingen en commentaren van Griekse teksten waren in het westen achter gebleven. Dit beeld veranderde op het hoogtepunt van botsingen tussen christendom, onderling en in conflict met de moslims, uitgerekend in deze periode een renaissance van wetenschap, kunst en cultuur. Juist door de intensieve contacten met de islamitische wereld in Spanje en Sicilië, door de kruistochten en de Reconquista, en contacten met Byzantium konden de Europeanen wetenschappelijke werken van Griekse en Islamitische filosofen en geleerden op het spoor komen en vertalen, in eerste instantie de werken van Aristoteles. Sicilië, net veroverd door de Noormannen op de moslims, kende in de twaalfde eeuw een drietalige bureaucratie en was zo uitermate 29 Posterheide Brabant, Helmond

5 geschikt voor vertalers. De herontdekking van de werken van Aristoteles leidde tot de ontwikkeling van de middeleeuwse filosofie van de scholastiek. Islamitische geleerden als Maimonides, Avicenna en Averroes werden door hem beïnvloed, maar ook christelijke filosofen als Abélard, Albertus Magnus en Bonaventura. In West-Europa kwam de universitaire wereld op. Toledo had een grote bevolking van Arabischsprekende christenen en was sinds de tiende eeuw een belangrijk studiecentrum toen Europese geleerden nar Spanje reisden om wetenschappelijke werken te bestuderen die bij hen niet beschikbaar waren. Pas na de verovering van de stad in 1085 ontstond een echte vertaalschool in de bibliotheek van de kathedraal, begonnen door Raymond van Toledo. Zelfs monniken uit Cluny waren hier werkzaam. Onder koning Alfons X werd Toledo zelfs nog belangrijker als vertaalcentrum. Alfons X en zijn hof, Libro de los Juegos God als architect van het universum Door de kruistochten ontstonden ook veel intensievere contacten tussen Europa en de Levant, waarbij de Italiaanse zeemachten het voortouw namen. Juist in de periode van de kruistochten reisden veel christelijke geleerden naar moslimlanden. Beroemde voorbeelden zijn Fibonacci en Constantijn de Afrikaan. Wetenschappelijke centra in moslimlanden werden bezocht door Europese geleerden om wiskunde, medicijnen of kosmologie te studeren. In 832 bestonden er al duizenden vertaalde klassieke teksten in zog. Huizen van Wijsheid. De westerse alchemie was direct van de kennis uit de islamitische wereld afhankelijk. Diverse soorten fruit en groenten werden in deze tijd vanuit Azië in Europa geïmporteerd, zoals artisjokken, spinazie en aubergines. Exotische stoffen en textiel werden in Europa geïmporteerd, het kufisch schrift werd zelfs om decoratieve redenen geïmiteerd. Europa leerde het gebruik van suikerriet kennen door de islamitische contacten, maar ook de klokautomaat, pulp en papier, oogglas, en veel meer. Deze periode was een van de grootste in technologische transfer! Een van de grootste drama s van de kruistochten, de plunderingen van Constantinopel tijdens de Vierde Kruistocht in 1204, had ook tot gevolg dat de verwoesting van de beroemde bibliotheek van Constantinopel tevens betekende dat alle boeken werden gestolen en naar West-Europa werden meegenomen. Alle manuscripten gingen naar kloosters en werden vertaald door kopiisten. Daarmee kwam tijdens een van de meest ernstige botsingen in deze tijd veel van de wetenschappelijke erfenis uit de antieke oudheid weer terug in het middeleeuwse Europa. 30 Posterheide Brabant, Helmond

6 Het succes van de eerste kruistocht inspireerde pausen in de twaalfde eeuw om militaire campagnes te organiseren naar het noorden en noordoosten van Europa. Deze Noordelijke of Baltische Kruistochten werden ondernomen door christelijke militaire ordes en koninkrijken, in eerste instantie tegen heidense Baltische, Finse en West- Slavische volkeren, maar in mindere mate ook tegen de orthodox-christelijke Slaven. Het bekendst werden de Livonische en Pruisische kruistochten. Paus Alexander III machtigde officieel deze kruistochten in 1171 of In feite steunde het Ottoonse keizerrijk in de tiende eeuw al de uitbreiding van het heilig Roomse Rijk naar het Wendische Kwartier. De Saksen in het noorden van Duitsland prefereerden een kruistocht tegen de Wenden boven deelname aan de Tweede Kruistocht naar het Heilig Land. De omgeving van Mecklenburg en centraal Pomerania werden geplunderd en ontvolkt. De Lijflandse Kruistocht, hoofdzakelijk gevoerd door Germanen van het Heilig Roomse Rijk en Denen, leidde in 1207 tot de stichting van een kerkelijke staat Terra Mariana en het hertogdom van Estland. In 1201 stichtte bisschop Albrecht von Buxthoeven Riga en een jaar later richtte hij de Lijflandse Zwaardbroeders op om vooral de Duitse handel te beschermen. Handel was wellicht veel belangrijker dan bekering. Na jaren strijd vestigden de Lijflandse Zwaardbroeders hun hoofdkwartier in Fellin (Sackalia), andere bolwerken waren die van bijv. Cesis en Sigulda. De weerstand van de Koeren werd pas in 1266 gebroken, die van de Semigallen pas in Staat van Teutoonse Orde in 1260 De Lijflandse Zwaardbroeders gingen in 1237 op in de Teutoonse Orde, vanaf dan Lijflandse Orde geheten. De Staat van de Teutoonse Orde was een kruisvaardersstaat die door de Teutoonse Ridders in de dertiende eeuw rond de Baltische Zee was gesticht. 31 Posterheide Brabant, Helmond

7 Het territorium strekte zich uit over Estland, Letland, Litouwen, Polen, Rus en Zweden. De ridders begonnen met de Pruisische Kruistocht in Zij ontwikkelden moerasgebied tot landbouwgrond en stichtten veel steden, zoals Marienborg en Köningsberg. De Grossschäffer van de orde waren belangrijke functionairssen die zich met handel en economische activiteiten bezighielden. Zo had de Grosschäffer van Marienborg het monopolie op export van graan, die van Köningsberg op export van barnsteen. Aan het begin van de vijftiende eeuw was de Staat van de Teutoonse Orde op haar hoogtepunt, de Teutoonse marine heerste over de Baltische Zee en de Pruisische steden brachten enorme belastingen op. Marienburg, hoofdzetel Teutoonse Orde Islam en Europa: botsingen met vruchtbare wisselwerkingen Toen Gengis Khan sinds 1206 met zijn veroveringsoperaties in China begon, was niemand in het westen van Azië, laat staan in Europa, geïnteresseerd voor wat er in het oosten gebeurde. De consequenties van de Mongoolse opmars zou echter allen treffen, onverwachts. Veroveringen betekenden voor de Mongolen buit, de basis van hun economie. Na China werd Centraal-Azië op een bloedige wijze ingenomen, onder Ögedei volgden het Bulgaarse rijk, 14 vorstendommen van het rijk Rus en werd Europa binnengevallen tot aan de Adriatische Zee. In 1256 werd Perzië ingenomen, de Kaukasus en Syrië in In de periode van de kleinzonen van Gengis Khan, met name Kubilai en Ödjaltu, ontstonden vier rijken in Azië. Kubilai Khan werd zelfs keizer van het Chinese rijk. De Mongolen kenden geen religieus fanatisme, integendeel, zij waren zeer tolerant in religieus opzicht. Boeddhisme was goed bekend, moslim handelaren trokken door Azië, veel Uighuren waren Manicheër, enkele Mongoolse stammen hingen het Nestorianisme aan. Al deze religies werden eerder ook niet beschouwd als een bedreiging voor hun eigen sjamanisme. In 1245 organiseerde Möngke Khan zelfs een religieus debat tussen christenen, moslims en boeddhisten. De Mongoolse leider Abaqa Khan stuurde een delegatie naar het tweede concilie van Lyon (1274), wat de nodige opwinding veroorzaakte, des te meer toen hun leider 'Zaganus' zich liet dopen. 32 Posterheide Brabant, Helmond

8 Onder de Mongolen stond Oost en West voor het eerst direct in contact met elkaar. De Centraal-Aziatische handelsroutes werden beveiligd, er heerste de Pax Mongolica. In de dertiende en veertiende eeuw kwamen voor het eerst door de autoriteiten getolereerde christelijke missionarissen naar China. Zo zorgden de Mongolen voor het Chinese rijk en andere delen van Azië voor economische welvaart. Bovenal zorgden zij voor een vereniging van zuid en noord China, die nooit meer zou verdwijnen. Contacten met andere delen van de wereld bloeiden volop. De handelsbetrekkingen van de Ilkhaniden reikten van de Balkan tot Centraal-Azië en India. Deze veranderingen leidden tot een economische bloei met grote bouwactiviteiten, en een bloei van de Perzische literatuur en kunsten. Yuan-periode, Nestoriaans kruis, China Marco Polo bij Kubilai Khan Voor korte tijd wist Timur vanuit Centraal-Azië het Mongoolse rijk te herstellen op het einde van de veertiende eeuw. Met Babur, afstammeling van Timur en Gengis Khan, begon de Mongoolse heerschappij in India. De Moghuls zouden van 1526 tot 1858 het laatste islamitische rijk van India leiden. Ontwikkelingen in architectuur en beeldende kunst zouden leiden tot een versmelting van Mongools-Timuridische en Perzische invloeden. In de bloeitijd van de Pax Mongolica ontstond in het westen van Anatolië het Ottomaanse rijk, vanaf ca geleid door Osman I. Hij vocht tegen de Mongolen die in zijn tijd het Seldsjukse rijk binnenvielen, maar ook tegen het Byzantijnse rijk. Zijn zoon Orhan wist het rijk enorm uit te breiden naar het oosten, maar vooral naar het westen. Hij stak in 1345 over naar de Dardanellen, wat wordt beschouwd als een kritiek ogenblik in de islamitische doorbraak naar Europa. Hij hielp Kantakouzenos op de Byzantijnse troon en verleende hem later ook steun tegen de Servische koning Stefan Urôs IV Dûsan. In 1352 versloeg Orhans zoon Süleyman Pasha als bondgenoot van de Byzantijnen het Servisch leger in Thracië. In hetzelfde jaar vormde Orhan Gazhi een alliantie met Genua, dat met Venetië in een handelsoorlog verwikkeld was over de controle over de handelsroute in de Zwarte Zee. In 1361 werd Edirne veroverd. Dat werd de nieuwe hoofdstad. De Slag op het Merelveld in Kosovo in 1389 was de eerste grote Turkse overwinning op een Slavische coalitie. Een antwoord van de christelijke wereld op de opkomst van het Ottomaanse rijk eindigde in een nederlaag bij Nikopolis in Chaos heerste in 33 Posterheide Brabant, Helmond

9 christelijk Europa. Deze laatste christelijke kruistocht werd een échec. In 1400 heerste Bayezit al over een rijk dat zich uitstrekte van de Donau tot de Euphraat. Tijdens het bewind van Mehmet II waren ook de opstanden van lokale dynastieën en leiders, zoals die van Vlad Tepes of Skanderbeg in Albanië, de kop ingedrukt. Mehmet II zou in 1453 Constantinopel als laatste bolwerk innemen. Sultan Mehmet II ( ) slaagde erin om de absolute macht van de sultan te cosolideren door het instellen van een centraal bestuur, waarin de bureaucraten en militairen gerekruteerd via het devşirmesysteem de belangrijkste instrumenten van de staat werden. De Ottomaanse staat ontstond uit een vermenging van de nomadisch-turkse politieke tradities, het Perzisch bestuurlijk erfgoed, de islamitische shariawetgeving aangevuld met enkele vorstelijke wetten en Oost-Romeinse praktijken. Door de veroveringen werden nieuwe culturen geïncorporeerd. Zo nam Mehmet niet alleen de Turks-Arabische titel van Khan van de Twee Continenten en de Twee Zeeën aan, maar ook die van Kaysar-i Rûm. De titel caesar werd niet door de katholieken geaccepteerd, maar wel door de byzantijnsorthodoxen. Veroveringen onder Murat I De veroveringen van sultan Mehmet II brachten het rijk in conflict met christelijke en islamitische mogendheden: Hongarije, Spanje en het Heilig Roomse rijk in het noorden en westen, Perzië in het oosten, en de Mammelukken in Egypte. Paus Pius II (Aenea Silvio Piccolomini) riep in 1459 een concilie in Mantua bijeen ter planning van een kruistocht tegen de Ottomanen. Nadat hij in 1463 ziek in Ancona was gearriveerd om de kruisvaarders aan te moedigen, stierf hij voordat de vloot was uitgevaren. Een mislukte kruistocht. Later zou Pinturrichio de gebeurtenissen verbeelden in de beroemde serie muurschilderingen in de Biblioteca Piccolomini in Siena. Sultan Selim ( ) wist de Perzen en Mamlukken in een bliksemveldtocht te verslaan. In Posterheide Brabant, Helmond

10 veroverde sultan Selim I Syrië en Palestina, in 1517 de rest van het Mammelukkenrijk in Egypte. Door de verovering van het Mammelukkenrijk werd de samenstelling en het karakter van de Ottomaanse staat sterk veranderd. Na de verovering van Egypte, Syrië en in 1533 Irak bestuurden de Ottomanen een groot aantal niet-islamitische inwoners, maar controleerden zij ook de kernlanden van de moslimwereld. Dit gaf de Ottomanen een sterkere positie tegenover zowel het Habsburgse rijk als de Safaviden in Perzië. De Ottomaanse sultans waren vooral ook de beschermers van de heilige steden Mekka, Medina en Jeruzalem en de pelgrimages. Gentile Bellini, Mehmet II Titiaan, sultan Süleyman I De zestiende eeuw werd gedomineerd door de strijd om politieke hegemonie tussen sultan Süleyman I ( ) en de Habsburgse Karel V. Uiteraard was Karel vanuit het keizerschap geïnspireerd tot de bestrijding van de Ottomanen. Als koning van Aragon voerde hij echter ook de titel van koning van Jeruzalem en van de Bourgondische hertogen had hij het ridderlijk ideaal van kruistochten geërfd. Hij had dit tot uitdrukking gebracht in zijn embleem en motto. Onder Süleyman I kreeg het Ottomaanse rijk zijn grootste uitbreiding. Hij was de tiende en langst regerende sultan van de Ottomaanse dynastie. In het westen werd hij bekend als Süleyman de Prachtlievende. Hij was één van de machtigste vorsten van Europa in de zestiende eeuw en leidde persoonlijk de Ottomaanse legers. Hij veroverde christelijke bolwerken als Belgrado en Rodos, bracht een einde aan het koninkrijk Hongarije in de Slag bij Mohacs in 1526 en belegerde Wenen in In het oosten versloeg hij de Safaviden in Mesopotamië en veroverde Baghdad. Geuzenpenning met leuze Liever Turks dan paaps Grote delen van Noord-Afrika kwamen onder de Ottomanen. Er werden relaties onderhouden met staten in Afrika. De sultan sloot in 1543 een alliantie met Frans I, koning van Frankrijk, tegen de gemeenschappelijke vijand Karel V. Ook in de 35 Posterheide Brabant, Helmond

11 Nederlanden zocht men toenadering tot het Ottomaanse rijk. Prins Willem van Oranje verzocht om financiële en militaire steun van de Ottomaanse staat tegen de gemeenschappelijke vijand Spanje. Lange tijd werden de Ottomanen gezien als een bedreiging voor het christendom. Regelmatig werden coalities gevormd tegen hen, waarbij Spanje een hoofdrol speelde. De rivaliteit ter zee bereikte in 1571 een hoogtepunt in de Slag bij Lepanto aan de Griekse oostkust. Het was een grote overwinning voor de Heilige Liga, mar die viel uiteen zodra de acute dreiging was afgewend. Zo kregen de Ottomanen de kans zich van Lepanto te herstellen. De slag bij Lepanto, 1571 Omdat de Ottomanen het gehele oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied beheersten, hadden zij de doorvoerhandel tussen Europa en Azië grotendeels in handen. De Venetianen die handelden met India en China werden hoge belastingen opgelegd voor bijvoorbeeld peper. Dit leidde tot het zoeken naar alternatieve routes, zoals de route rond Kaap de Goede Hoop, en leidde tot de ontdekking van Amerika. De handel verplaatste zich daardoor naar Lissabon, Amsterdam of Londen en het handelsbelang van de Middellandse Zee verdween daardoor volledig. Het Ottomaanse rijk was vanaf de vijftiende eeuw deel van de Middellandse Zeewereld en van Europa. Relaties met Europa begonnen eerst met Italische steden als Genua en Venetië. Mede door de vele oorlogen was er sprake van wederzijdse technnologische, culturele en intellectuele uitwisselingen. Venetië en Genua richtten in het Ottomaanse rijk ambassades op. De Venetiaanse gezanten in Istanbul zonden periodieke verslagen naar de doge over de politiek, de samenleving en de intenties van de Ottomaanse sultans. De handel met Europese staten werd geregeld in zogenaamde capitulaties die door de sultan werden ondertekend. Met deze documenten genoten Europese handelaren bijvoorbeeld vrijstelling van belasting en dienstplicht. In 1611 verwierf de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden als derde natie na Frankrijk en Engeland een dergelijke capitulatie. Vanaf het begin van de zestiende eeuw werd er in Europa veel gepubliceerd over het rijk. Veel van deze publicaties hadden het doel om vanuit een anti-islamitische houding een ondersteuning te zijn voor de strijd tegen de Turken. Volgens Erasmus werd het zedelijk verval in Europa veroorzaakt door de Turken. 36 Posterheide Brabant, Helmond

12 Daarnaast waren er ook verslagen van veel reizigers in het rijk waaruit bewondering voor de talenten en organisatorische kracht van de Ottomanen blijkt. Melchior Lorck maakte een groot aantal gravures en tekeningen van diverse sultans, maar ook onderwerpen die met de militaire organisatie van doen hadden. Veel diplomaten, kunstenaars en anonieme handelaren die in het Ottomaanse rijk leefden en werkten, hebben culturele en artistieke uitwisseling tussen de Ottomaanse en Europese wereld bevorderd. De Vlaamse schilder Pieter Coecke van Aelst kwam in 1533 naar Istanbul en maakte tekeningen voor wandtapijten. Een andere Vlaamse kunstenaar, Lambert de Vos, was in Istanbul van 1572 tot Gentile Bellini reisde ook naar Istanbul en maakte een beroemd portret van Mehmet II. Costanza da Ferrara en Dürer maakten portretten. Mehmet liet zijn bibliotheek aanvullen met wetenschappelijke werken en bijbels uit het westen. Hij volgde de ontwikkelingen van de renaissance en het humanisme in het westen op de voet. Sinds de beroemde architect Sinan werd de Haghia Sophia de canon voor de architectuur van Ottomaanse moskeeën. Lambert de Vos, illustratie kostuumboek De sultans bewaarden een traditioneel patroon van sociale orde met een zeer kleine heersende klasse. Deze groep betaalde geen belasting en had het recht wapens te dragen. Daarnaast was er een overgrote meerderheid van belastingplichtige onderdanen, die georganiseerd waren in min of meer autonome gemeenschappen op basis van religie (millets) of economische activiteiten die zich bezighielden met vrijwel alle aspecten in de samenleving die niet door de heersende klasse werd gecontroleerd. Het onderdeel uitmaken van de heersende klasse was in principe niet erfelijk maar cultureel bepaald. De toegang tot die klasse was in principe open voor allen die loyaal waren aan de sultan en zijn dynastie en zich een bepaalde gedragscode hadden weten eigen te maken. In de praktijk was er een verdeling in twee in die heersende klasse. De eerste werd gevormd door leden van de heersende klasse die een Turkse en islamitische achtergrond hadden, waaronder de afstammelingen van de heersende klasse uit de tijd van de Seltsjoeken en de Mammelukken. De tweede groep waren bekeerden tot de islam, oorspronkelijk gerekruteerd op basis van het systeem van devşirme. Deze twee groepen concurreerden met elkaar. De sultans moesten voortdurend zoeken naar een balans in hun gunsten om beide te kunnen controleren en gebruiken. Iedere provincie moest jaarlijks een aantal christelijke kinderen leveren aan de Turkse sultan. Deze kinderen werden geïslamiseerd en opgeleid tot Janitsar of tot andere dienstbaarheid veroordeeld. In principe waren alle taken die niet uitgevoerd werden door de heersende klasse een verantwoordelijkheid voor de millets, de gilden en een organisatievorm onder de naam 37 Posterheide Brabant, Helmond

13 vakif (charitatieve instelling). De Grieks-orthodoxe en Armeens-orthodoxe millet werden geleid door hun eigen patriarch, die verantwoordelijk was voor de organisatie van de hiërarchie in de geloofsgemeenschap. Het woord millet betekent natie. In het Ottomaanse rijk werd nationaal bewustzijn opgevat als religieuze verwantschap. Etnisch verschillende moslims of christenen die een andere taal spraken vormden dezelfde natie. Devşirisme, rekruteren van kinderen in de Balkan Vanaf eind vijftiende eeuw kwam er een nieuwe instroom van Joden als gevolg van de verdrijving van Joodse gemeenschappen uit Spanje, Portugal en Italië. De Ottomaanse staat zag deze gemeenschappen graag komen vanwege de vaardigheden en netwerken die zij met zich mee brachten, en vanwege een noodzakelijke bevolkingsimpuls na de verovering van de Balkan. Net als eerder in andere islamitische rijken hadden christenen en Joden als mensen van het Boek de status van dhimmi. Er diende een aparte hoofdelijke belasting betaald te worden, de djizja. Hiermee werd het recht en de mogelijkheid verworven onder islamitisch bestuur te leven, zij het als tweederangs onderdanen. Er waren veel beperkingen voor hen, zoals uitsluitingen voor beroepen, kledingvoorschriften, ongelijkheid in het strafrecht, verbod op bouw van (nieuwe) kerken, een verbod op het luiden van klokken. Een zeer grote meerderheid van de christenen bleef na de komst van de Ottomanen het oorspronkelijke geloof trouw. Er werd door de Ottomaanse overheid ook geen beleid gevoerd voor bekering tot de islam. Dat zou in economisch opzicht ook contraproductief zijn geweest. De hoofdelijke belasting vormde de op een na grootste inkomensbron voor de staat. De belasting op de landbouwproductie was de belangrijkste inkomstenbron van de staat. De positie van de boeren in het Europese deel van het rijk was dan ook beter dan die van boeren in Midden-Europese landen als bijvoorbeeld Hongarije en Pruisen. De Ottomanen speelden een grote rol in Europa, hun hulp werd vaak ingeroepen. In 1494 verzochten de paus en het koninkrijk Napels direct om Ottomaanse bijstand tegen Karel VIII van Frankrijk. De Ottomanen werkten samen met Francois I en zijn protestantse bongenoten tegen het Habsburgse Huis. De Fransen krijgen vrijdom van handel in het gehele Ottomaanse rijk. Willem van Oranje coördineerde zijn strategische handelingen samen met die van de Ottomanen tijdens de Turkse onderhandelingen met Philips II. 38 Posterheide Brabant, Helmond