Inhoud. Spreektechnieken In verschillende stemfuncties spreken Over spreken in het algemeen

Transcriptie

1

2 Inhoud Inleiding Updates ten opzichte van de eerdere edities Het gebruik van dit boek Hoe moet je oefenen? Complete Zangtechniek in vier bladzijden De basisprincipes De drie basisprincipes Ademhaling Inademing Houding Ademsteun Spieren voor de ademsteun Inwendige ademsteun Ademsteun voelen Het trainen van de ademsteun Energie Het gebruik van de ademsteun De stembanden De keel Twang Uitspraak De mond openen Een toon afronden Aanzetten Volume Toonhoogte (stemregisters) Flageolet Het trainen van de uitersten van de stem Stemomvang en stemtypen Intonatie Toondoofheid Troubleshooting Overslaan van de stem verhelpen.. 76 Een gebarsten stem ( split ) verhelpen Algemeen overzicht troubleshooting Stemfuncties Introductie van de stemfuncties De metalige klank Stemfuncties Problemen oplossen Neutral Neutral met lucht Neutral zonder lucht Toonhoogte in Neutral Klinkers in Neutral Volumes in Neutral Klankkleuren in Neutral Metaalachtig Neutral Oefeningen in Neutral Curbing Het vinden van Curbing Toonhoogte in Curbing Klinkers in Curbing Volumes in Curbing Klankkleuren in Curbing Oefeningen in Curbing Overdrive Het vinden van Overdrive Toonhoogte in Overdrive Klinkers in Overdrive Volumes in Overdrive Klankkleuren in Overdrive Oefeningen in Overdrive Edge (voorheen Belting) Het vinden van Edge Toonhoogte in Edge Klinkers in Edge Volumes in Edge Klankkleuren in Edge Oefeningen in Edge Samenvatting van de stemfuncties. 128 Het gebruik van de stemfuncties Overgangen tussen de stemfuncties 131 Toonhoogte en de stemfuncties Klankkleuren en de stemfuncties De stemfuncties in de klassieke zang Volumes en de stemfuncties Sterk volume Middelsterk en middelzacht volume Zacht volume Oefeningen met volume (voor gevorderden) Volumeverbindingen Klinkers en de stemfuncties Klinkerkeuze in relatie tot de stemfunctie Spreektechnieken In verschillende stemfuncties spreken Over spreken in het algemeen Klankkleur Klankkleur introductie Spraakkanaal De strotkleptrechter Noodzakelijke twang Opvallende twang Twang met een verlaagd strottenhoofd Het oefenen van de opvallende en de noodzakelijke twang Het strottenhoofd Het verlagen van het strottenhoofd 162 Het verhogen van het strottenhoofd Het oefenen van het verhogen en verlagen van het strottenhoofd De tong Het samentrekken van de tong Het verbreden van de tong Het oefenen van het verbreden en samentrekken van de tong De (opening van de) mond Het ontspannen van de mondhoeken Glimlachen Het oefenen van verschillende mondstanden Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

3 Het gehemelte Het gehemelte verhogen Het gehemelte verlagen Het oefenen van het verhogen en verlagen van het gehemelte De neusholte Het sluiten van de neusholte Het openen van de neusholte Het oefenen van nasaliteit Overzicht van klankkleuren Klankkleuren oefenen Microfoontechniek Uitspraak en de microfoon Microfoonafstanden Effecten Effecten introductie Distortion Het bewust creëren van distortion. 179 Het vinden van het geluid Distortion toevoegen aan een stemfunctie Volledige distortion Oefeningen voor distortion Creak en creaking Het vinden van de creak Het vinden van creaking Oefeningen voor de creak Oefeningen voor creaking Rattle Oefeningen voor de rattle Growl Het vinden van de growl De growl toevoegen aan een stemfunctie Oefeningen voor de growl Grunt Het vinden van de grunt Oefeningen voor de grunt Krijsen Het vinden van de krijs in Neutral. 199 Het vinden van de krijs in Curbing. 199 Het vinden van de krijs in Edge Het vinden van de krijs in verschillende stemfuncties Het vinden van de krijs met effecten Breaks Het vinden van breaks Oefeningen voor breaks Lucht toegevoegd aan de stem Het vinden van toegevoegde lucht 206 Oefeningen voor toegevoegde lucht Vibrato Hamervibrato Strottenhoofdvibrato Het gebruik van vibrato Oefeningen voor vibrato Te veel vibrato Ornamentatietechniek Methode met het hamervibrato Methode met het strottenhoofdvibrato Oefeningen voor de ornamentatietechniek Overige technieken en onderwerpen Je stem horen Inwendig gehoor Uitwendig gehoor Techniek in de studio of live Akoestische zang Zingen in een opnamestudio Live zingen met versterking Improvisatie en frasering Beginnen met improviseren Improvisatie voor gevorderden Interpretatie en presentatie Werken aan expressie Performance Lichamelijke oefening Lijsten en overzichten CVT Sound Library (lijst van klankvoorbeelden) Lijst van termen Register Diagrammen Vind een CVT-docent klankkleur stemfuncties basisprincipes Stemproblemen Heesheid Stemknobbeltjes Te veel slijm Voorkomen en eerste hulp Programma voor eerste hulp Warming-up Complete Vocal Institute Informatie over het CVI Complete Vocal Technique research 271 effecten stemproblemen Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 5

4 Inleiding Zingen is niet moeilijk Het gebruik van de stem is niet zo lastig als veel mensen denken. De stem is een instrument dat iedereen heeft en waar iedereen dagelijks mee werkt. Natuurlijk vraagt het oefening om professioneel te zingen, maar als je weet hoe de stem werkt en je de natuurlijke functies ervan kunt toepassen, kun je de meeste vereiste vaardigheden aanleren. Als we jong zijn, werkt de stem gewoonlijk perfect. Maar als we opgroeien, kan het lichaam door ongecontroleerde vernauwing de werking van de stem gaan belemmeren. Zangtechnieken zijn vooral gericht op het kwijtraken van ongecontroleerde vernauwing, om de stem vrij te laten functioneren. Daarom is er geen reden om met zangtechnieken te werken, tenzij je technische problemen met het zingen hebt. Techniek en expressie Dit boek gaat vooral over techniek maar niet omdat techniek het belangrijkste aspect van de zang is. Integendeel, techniek is slechts het middel waarmee je je kunt uitdrukken. Ik denk dat het belangrijkste aspect de expressie is het overbrengen van een boodschap. Wat je wilt vertellen en hoe je dat wilt doen zijn artistieke keuzes die iedere zanger zelf moet maken. Dit boek behandelt de technieken die je nodig hebt om jouw keuzes vorm te geven. De geschiedenis van het zingen Vroeger kon men de stem niet elektronisch versterken, dus moesten zangers een manier vinden om op afstand hoorbaar te zijn. Dit leidde tot de ontwikkeling van en het onderricht in zangtechnieken; er ontstond een klankideaal dat als enige goed werd bevonden. Deze geschoolde klank werd in de westerse wereld bekend als de klassieke klank. Met de uitvinding van de microfoon werd het mogelijk om alle klanken te versterken, inclusief de geluiden die voorheen te zacht waren om de luisteraars te bereiken. Hierdoor werden nieuwe, ongeschoolde klanken net zo belangrijk als geschoolde. Nu hoefde de stem zich niet meer te beperken tot klanken die van afstand te horen waren, en ontstonden er andere ideeën over wat een goede klank was. Veel van de nieuwe manieren om te zingen bleken net zo zwaar en vermoeiend te zijn als de geschoolde manieren. Zangers van nieuwe muziekstijlen zoals rock, pop, jazz, enz. moesten leren om hun stem verantwoord te gebruiken. Ze konden echter niet terugvallen op klassieke zangtechnieken, aangezien die waren gebaseerd op een klankideaal dat ze niet nastreefden. Dit gebrek aan onderwijs had tot gevolg dat veel zangers hun stem beschadigden. Hun technieken werden daarom gevaarlijk en onverantwoord genoemd terwijl ook veel klassieke zangers problemen hadden en hebben. In het kamp van de niet-klassieke muziek maakten sommige zangers van de nood een deugd en verklaarden dat ware zangers van muziekstijlen als rock, pop, jazz, enz. autodidact moesten zijn, daarbij bewerend dat zangles het eigen geluid van een zanger zou aantasten. Beide kampen koesterden hun vooroordelen ten opzichte van elkaar. Er ontstond een kloof tussen het klassieke en het niet-klassieke kamp, die vandaag de dag helaas nog steeds bestaat. Deze kloof heeft eerder betrekking op smaak dan op techniek. Verschillende zangers van muziekstijlen als rock, pop, jazz, enz. raakten hun stem kwijt in oefenruimtes, en andere zangers raakten hun stem kwijt op tournee, soms in het begin van hun carrière, soms ook pas later. Maar er waren ook zangers bij die gedurende hun hele carrière goed bij stem bleven, hoe geforceerd sommigen van hen ook klonken. Veel van mijn nieuwe zangtechnieken zijn daarom gebaseerd op zowel de klassieke school als de ervaring van zangers binnen de nietklassieke muziek. Mythen over zangers Er zijn veel mythen over zangers van voor de tijd dat er opnamen gemaakt konden worden: Dit was een onvergelijkbare stem; zo zullen we nooit meer iemand horen zingen, enz. Ik geloof hier niet in. Waarschijnlijk was niet de stem van de zanger zo speciaal maar de gebruikte techniek. En we kunnen allemaal een goede techniek bereiken, niet alleen door te oefenen maar ook door te weten wat en hoe we moeten oefenen. Helaas kunnen we de mythen over zangers en zangeressen uit het verleden niet ontkrachten, aangezien we geen opnamen hebben om bewijzen voor of tegen aan te voeren. En hun stemmen stierven (uiteraard) met henzelf. Ik geloof dat alle 6 Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

5 zangers alle klanken kunnen voortbrengen. Sinds het tijdperk van de opnamen begon, is er geen klank geweest die niet aan te leren was. Mythen over zangtechnieken Kunnen zien wat je doet, is van onschatbare waarde in een leerproces. Helaas kun je je bij zangles niet richten op het zien, en dit heeft geleid tot mythen over klankvorming. Gelukkig levert de wetenschap nu nieuw bewijs door het bestuderen van de stembanden, de anatomie van het strottenhoofd en de manier waarop het lichaam ademhaalt. Dit heeft geholpen om veel van de misverstanden en mythen weg te nemen die, zelfs nu nog, stemmen en carrières kapotmaken. Op basis van deze betere kennis kunnen we nu maanden van nutteloze en schadelijke oefening vermijden. Wanneer docenten specifiek kunnen zijn in hun instructie, hoeven zangers niet langer jaren te oefenen met als basis slechts vage aanwijzingen. Als je rechtstreeks aan een probleem kunt werken, is het gemakkelijker om te bepalen of je op de juiste weg bent. Een techniek moet meteen het bedoelde effect hebben; is dat niet zo, dan wordt ze niet goed toegepast. Zangers die nieuwe technieken perfect gebruiken, blijven overeind tijdens zware tournees. Dit is een van de redenen waarom mijn technieken worden aanbevolen door kno-artsen en logopedisten. waren een poging om astmaproblemen te overwinnen. Op de een of andere manier moest ik technieken zien te ontwikkelen om de klanken te krijgen die ik wilde. De eerste stap was inzicht krijgen in de anatomie en fysiologie van de stem. Dit gaf me de mogelijkheid om onderscheid te maken tussen mythen en waarheden over de stem. Ik experimenteerde met pogingen om klanken te benaderen op een andere manier dan de traditionele. De enige talenten die ik van nature had, waren mijn liefde voor de muziek, de overtuiging dat alles mogelijk was en de energie om door te blijven gaan. Daarom kan ik met recht zeggen: als ík de klanken kon leren die ik wilde maken, kan iedereen dat. Door de jaren heen, terwijl ik werkte aan mijn technische problemen, luisterde ik altijd naar allerlei soorten muziek. Dat was waarschijnlijk de reden waarom veel zangers uit de niet-klassieke muziek mij gingen vragen om hen te helpen bepaalde klanken te maken en stemproblemen te overwinnen, ook al was ik een geschoolde zangeres met een klassiek repertoire. Het werd mij duidelijk dat ze de voordelen van de klassieke technieken wilden benutten zonder een klassieke klank te krijgen. Ik geloofde dat het mogelijk moest zijn om te profiteren van techniek zonder vooropgezette klankidealen opgelegd te krijgen. Daarvoor moest ik uitvinden hoe klank werd geproduceerd, en dat bracht mij ertoe veel zang- en spreekstijlen te bestuderen, evenals gehoorfysiologie, akoestiek en spectraal gehoor. Mijn onderzoek Ik ben ervan overtuigd dat alle klanken die een zanger wenst te maken even belangrijk zijn en serieus genomen moeten worden ook als het gaat om onderzoek. Door beperkende klankidealen buiten beschouwing te laten en alle klankelementen onder te verdelen en te isoleren, is het mogelijk de zanger de klank te laten bepalen, in plaats van de conventie. Ik wil niet bepalen welke klanken juist zijn en welke essentieel zijn om te leren. Alle klanken zijn even waardevol; daarom vind je in dit boek de technieken om alle klanken te produceren die ik in de stem ooit ben tegengekomen. Mijn eigen verhaal Ik had geen aangeboren zangtalent. Het is zelfs zo dat ik problemen had met mijn ademhaling mijn eerste zanglessen Zangtechnieken werden altijd gepresenteerd met bijbehorende klankkleuridealen. Als je de technieken wilde gebruiken, moest je de idealen overnemen. Ik kon me daar niet in vinden, omdat ik geloof dat idealen meer te maken hebben met smaak dan met techniek. Ik wilde daarom techniek en smaak scheiden om zo de technieken te isoleren, om zangers de mogelijkheid te geven een keuze te maken uit vele elementen en die te combineren om een eigen klank te creëren zonder inmenging van smaak door een techniek/docent. Methodiek Volgens de conventionele westerse opvatting klinken de zangstijlen in de blues, rock, gospel en bepaalde soorten wereldmuziek (bijvoorbeeld traditionele Arabische muziek) niet gezond. Toch zingen zangers in deze stijlen frequenter en langer achtereen dan veel klassieke zangers met een toptechniek. Daar komt bij dat veel uitstekende heavy- en hardrockzangers Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 7

6 goed blijven zingen ondanks dat hen was voorspeld dat ze korte carrières voor de boeg hadden. Het is zelfs zo dat veel van deze zangers in de loop der jaren beter gaan zingen, ongeacht hoe ongezond hun zang klinkt. Mijn onderzoek is gebaseerd op een brede ervaring met deze zangers, die jarenlang zongen met een ander geluid dan de traditionele westerse klassieke klank, zonder hun stem te beschadigen. Mijn uitgangspunt is dat deze zangers prima technieken moeten hebben als ze zo lang blijven zingen en nog steeds zo geweldig klinken. Ik ben gaan zoeken naar gemeenschappelijke factoren in hun zang om een onderliggende structuur te ontdekken in de diverse klanken. Het bleek dat er inderdaad een onderliggende structuur in de klanken zat. Ik ging zo veel mogelijk verschillende klanken ontleden uit evenzoveel verschillende muzieksoorten, waarbij ik rekening hield met het geluid, de klinker, de toonhoogte en het volume, om na te gaan of er sprake was van een patroon. Geleidelijk werd dit patroon steeds duidelijker en ik concludeerde dat de klanken grofweg in twee categorieën verdeeld konden worden. De ene was harder, ruwer en directer ik noemde dit de metalige klank. De andere categorie noemde ik niet-metalig. Ik ging verder met het bestuderen van de klanken en realiseerde me dat er specifiekere categorieën waren. Deze varieerden, afhankelijk van de metaligheid van de klanken. Daarom deelde ik ze in als geheel metalig of halfmetalig. Verder kon ik binnen het geheel metalig ook weer twee verschillende categorieën onderscheiden. Nu had ik vier categorieën geïdentificeerd, die ik de stemfuncties noemde: één niet-metalige (Neutral); één halfmetalige (Curbing); en twee geheel metalige (Overdrive en Edge [voorheen Belting]). Het vinden van de stemfuncties was echter nog maar het begin. Mijn volgende taak was het kunnen uitvoeren van de vier stemfuncties door zowel mijzelf als een kleine groep geoefende zangers. Het ontstaan van CompleteVocalTechnique Het werk vorderde zodanig dat alle klanken van de stem konden worden gecategoriseerd in een samenhangend systeem. In feite werd er een geheel nieuw concept op het gebied van het zangonderwijs gevormd dat, in tegenstelling tot eerdere technieken en ideeën, toepasbaar was in alle muziekstijlen. Vervolgens experimenteerde ik met klanken uit de klassieke zang en ontdekte ik dat ook de klassieke klanken tot stand kwamen met de niet-metalige, halfmetalige en geheel metalige stemfuncties. Dit bevestigde mijn gedachte dat de stemfuncties alle klanken, alle zangtechnieken en alle muziekstijlen omvatten. Naarmate ik meer werkte met de stemfuncties, kon ik de voordelen en beperkingen ervan in kaart brengen. Een zanger die hiermee bekend is, zal meer inzicht krijgen in de mogelijkheden van zijn of haar stem, vrij kunnen kiezen tussen de diverse klanken en schade aan de stem kunnen vermijden. Lopend onderzoek Muziekstijlen ontwikkelen zich snel, beïnvloed door diverse culturen en hun zangtechnieken. Tegelijkertijd hebben ook de zangtechnieken zelf zich in belangrijke mate ontwikkeld; een trend die in elk geval in de nabije toekomst zal doorzetten. Met de verwerping van achterhaalde klankidealen is een bredere waarneming van de functies van de stem essentieel. Er is vraag naar onderzoek op het gebied van nieuwe zangtechnieken dit boek beantwoordt daaraan. Wetenschappelijk onderzoek is vaak gebaseerd op bestaande kennis ook op het gebied van zangtechniek. Er is geen reden om overgeleverde kennis af te wijzen (bijvoorbeeld die van de oude Italiaanse meesters van de klassieke zang), maar het is helder dat aanvullende kennis nodig is om in nieuwe behoeften te voorzien. Dit wetenschappelijk onderzoek is echter zo nieuw dat er nog vele aspecten bestudeerd moeten worden. Bepaalde delen uit dit boek zijn bijvoorbeeld sinds de eerste editie herzien 8 Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

7 nadat nieuwe ontdekkingen waren gedaan. Maar zelfs waar technieken nog niet volledig zijn ontwikkeld, werken ze wel. De juiste klank komt tot stand zonder vocaal ongemak of heesheid. Dat besef is een stap in de goede richting. Theorie en praktijk Het zangonderwijs heeft een behoorlijke ontwikkeling ondergaan sinds de tijd dat zangers te horen kregen dat het plaatsen van de stem zo n acht jaar zou duren. Wetenschappelijke vooruitgang heeft nieuwe feiten blootgelegd over het instrument, maar helaas heeft deze nieuwe kennis de aandacht afgeleid van de praktijk ten gunste van de theorie. Hoe waardevol het bestuderen van de theorie ook is, de ontwikkeling mag daar niet stoppen. Het doel van een zanger is zelden om wetenschappelijk onderlegd te zijn, maar om praktische aanwijzingen te krijgen voor het oplossen van problemen. Een specifiek probleem vereist een specifieke oplossing niet een theoretische uiteenzetting. Alleen wanneer theorie in praktijk wordt gebracht zijn artistieke belevingen mogelijk. Eenvoud in gebruik De technieken in dit boek zijn ontwikkeld en getest in opnamestudio s en tijdens tournees. De belangrijkste doelstellingen ten aanzien van het studiemateriaal waren helderheid en toegankelijkheid en vooral ook gebruiksgemak. Hogere eisen De aan zangers gestelde eisen zijn in de loop der tijden steeds hoger geworden. In de renaissance (die begon in de 15e eeuw) bedroeg de omvang van de meeste liederen ongeveer anderhalf octaaf. In de tijd van Mozart (18e eeuw) was die toegenomen en in extreme gevallen zelfs verdubbeld tot ongeveer drie octaven, zoals in de aria s van de Koningin van de Nacht in Die Zauberflöte. Tegenwoordig hoor je vaak zangers met een nog grotere stemomvang. In combinatie met een toenemende commerciële exploitatie betekent dit dat men enorm veel vraagt van professionele zangers. Platenmaatschappijen willen er zeker van zijn dat de zanger met wie ze werken kan voldoen aan de gestelde eisen, en dat er zonder problemen talrijke concerten kunnen plaatsvinden tijdens veeleisende tournees. Lesmateriaal is optioneel niet verplicht Ironisch genoeg brengt de toenemende vraag naar zangonderwijs in combinatie met het daaraan tegemoetkomende aanbod het risico met zich mee dat zangers nog meer druk gaan ervaren. Ik wil niet meedoen aan het opvoeren van die druk. Ik zou je gewoon aanraden om deze nieuwe zangtechnieken als opties te beschouwen, en niet als verplichtingen. Dit boek is bedoeld als een gids voor het produceren van verschillende klanken en het overwinnen van vocale beperkingen. Zangtechniek moet niet overheersen. Ook hoeft een zanger niet te geloven dat alle mogelijkheden van de stem geperfectioneerd moeten worden om een professionele zangcarrière na te kunnen streven. Onthoud dat alle keuzes een artiest kunnen kenmerken: zowel wat iemand NIET doet als wat iemand WEL doet. Technieken moeten meteen werken Met de nieuwe technieken kunnen zangers directe hulp krijgen bij het oplossen van problemen; ze krijgen niet meer te horen dat ze jaren oefening nodig hebben, zonder zich ervan bewust te zijn dat ze de verkeerde weg bewandelen. Een techniek moet meteen werken; anders wordt ze niet goed uitgevoerd. Het is niet nodig om steeds van voren af aan te beginnen bij een nieuwe zangdocent of met een nieuwe methode. Het heeft geen nut om eerdere lessen terzijde te schuiven om nieuwe kennis op te doen. Zingen is niet zo moeilijk, want de technieken werken meteen als je eenmaal op de juiste weg bent. Ook voor de technieken in dit boek geldt de stelregel dat het genoeg is om alleen de aspecten van je zang te corrigeren die jij wilt verbeteren, terwijl je de aspecten behoudt waarover je tevreden bent. Tegenwoordig is het mogelijk om zangers eerste hulp te verlenen. Een uur werk is vaak al genoeg om zangers te helpen concerten en studio-opnamen te voltooien die anders afgezegd hadden moeten worden. Het feit dat een groot deel van ons werk aan het CVI (Compete Vocal Institute) bestaat uit het geven van eerste hulp bewijst dat de technieken doeltreffend zijn. Theorie is omgevormd in bruikbare technieken die onmiddellijk werken in noodsituaties. Ik geloof dat het mogelijk is om ALLE klanken te produceren op een verantwoorde manier. Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 9

8 Updates ten opzichte van de eerdere edities Herzieningen/updates ten opzichte van de vorige edities. De notatie van de toonhoogte is gewijzigd van Helmholz naar een wetenschappelijke toonhoogtenotatie. Dit houdt in dat de dentrale C (voorheen C1) nu C4 wordt genoemd enz. Nieuwe en gewijzigde hoofdstukken Een extra paragraaf over tweeklanken is toegevoegd. Een extra hoofdstuk over flageolet, met een nieuwe afbeelding, is toegevoegd. Een extra hoofdstuk over metaalachtig neutral is toegevoegd. Het hoofdstuk Volumes en de stemfuncties is uitgebreid. Het hoofdstuk over de strotkleptrechter is uitgebreid met meer tips om opvallende twang te vinden. Het hoofdstuk over het strottenhoofd is uitgebreid met meer tips om het strottenhoofd te verlagen en te verhogen. Het hoofdstuk over de tong is uitgebreid met meer tips om de tong samen te trekken en te verbreden. Het hoofdstuk over de vorm van de mondopening is uitgebreid met meer tips om de mondhoeken te ontspannen en te glimlachen. Het hoofdstuk over het gehemelte is uitgebreid met meer tips om het gehemelte te verhogen en te verlagen. Het hoofdstuk over de neusholte is uitgebreid met meer tips om de neusholte te sluiten. De paragraaf over de verschillende niveau s van het spraakkanaal is uitgebreid met niveau 4, 5 en 6. Alle hoofdstukken over de effecten zijn uitgebreid met een beschrijving op welk spraakkanaalniveau het effect wordt geproduceerd. Het hoofdstuk over creak en creaking is uitgebreid. Het hoofdstuk over de rattle is verduidelijkt en verdeeld in 4 vormen van rattle. Het volume diagram is verdeeld in 4 hoofdvolumes: sterk, halfsterk, halfzacht, zacht. In het lage, midden en hoge deel van de stem is een medium volume mogelijk in neutral, curbing, overdrive en edge. In het zeer hoge deel van de stem zijn medium volumes mogelijk voor mannen in curbing en edge. In curbing kun je alleen de volgende klinkers gebruiken: I zoals in dit, o zoals in koor en uh zoals in hun. In overdrive kun je alleen de volgende klinkers gebruiken: ee zoals in zee en oo zoals in zo. In edge kun je alleen de volgende klinkers gebruiken: i zoals in dit, ee zoals in mee, e zoals in cent en eu zoals in deur. Het kan lijken alsof alle klinkers kunnen worden gebruikt in de metalige stemfuncties in het lage deel van de stem omdat de stemfuncties hier op elkaar lijken, maar om in het centrum van de stemfucnties te komen moet je de juiste klinkers gebruiken. De paragraaf spreken in curbing is verduidelijkt. Tremolo is vervangen door onvrijwillig vibrato. Overige wijzigingen Vernauwing die de werking van de stembanden belemmerd is vervangen door ongecontroleerde vernauwing. De namen van aanzetten zijn vervangen door de namen van de stemfuncties. Het is niet mogelijk een stemfunctie te voelen, maar je kunt het horen. Boven een hoge C is alleen neutral mogelijk voor vrouwen. 10 Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

9 Het gebruik van dit boek Verschillende invalshoeken Niet iedereen leert op dezelfde manier. Sommige zangers hebben de fysiologische uitleg van een probleem nodig om het op te lossen, anderen hebben hun fysieke gevoel en ervaring nodig, terwijl er ook zangers zijn die hun voordeel doen met klank (bijvoorbeeld door luisteren, herkennen en nadoen). Sommigen leren door te kijken naar schematische illustraties en anderen zijn gebaat bij innerlijke beelden en gewaarwordingen. Om aan al deze leermethoden tegemoet te komen bevat elk hoofdstuk van dit boek: anatomische en fysiologische uitleg fysieke aanwijzingen klankvoorbeelden ( 5 is geluidsfragment 5 in de CVT Sound Library ) illustraties voorbeelden van innerlijke beelden en gewaarwordingen De ene methode verdient niet de voorkeur boven de andere. De anatomische of fysiologische uitleg is simpelweg ingevoegd omdat sommige lezers er waarde aan zullen hechten. Anderen vinden het wellicht minder nuttig en misschien wel verwarrend. De technieken in dit boek vereisen NIET dat je de anatomie en fysiologie volledig doorgrondt. Laat je niet overweldigen door de informatie. De verschillende methoden worden gepresenteerd als een reeks van mogelijkheden. Ga zelf na welke methode voor jou het meest toegankelijk is en resultaat oplevert. Het kan echter praktisch zijn om alle soorten uitleg door te nemen, omdat het kan helpen om kennis te nemen van verschillende benaderingen en omdat de ene uitleg de andere vaak aanvult. Leer de anatomie van het lichaam kennen Ik raad zangers aan om zo goed mogelijk te leren begrijpen wat er in hun lichaam gebeurt tijdens het zingen. Daarom heb ik in dit boek termen uit de anatomieleer gebruikt. Als je eenmaal de anatomie en fysiologie van de stem begrijpt en je ervan bewust bent hoe je je stem kunt gebruiken, is het gemakkelijker om inzicht te krijgen in je stemproblemen en er iets aan te doen. Het helpt je bijvoorbeeld onderscheid te maken tussen goed en slecht advies over een correcte techniek. Ik raad iedereen aan om de anatomie en fysiologie van de stem te bestuderen en de techniek te zoeken die het beste aanvoelt. Ga op zoek naar het hoofdprobleem In elk leerproces is het moeilijk om te bepalen wat het voornaamst is. Om je te ondersteunen heb ik de technieken in dit boek samengevat in het hoofdstuk Complete Zangtechniek in vier bladzijden (bladzijde 15). Dit is bedoeld om je een overzicht te geven voordat je je meer op details gaat richten. Hoewel elk onderwerp in dit boek uitgebreid is beschreven, wil dat niet zeggen dat elk item voor alle zangers even belangrijk is. Bepaalde passages zullen voor sommigen relevant zijn en voor anderen niet. Het is van belang om je te concentreren op het hoofdprobleem in plaats van je te laten afleiden door details. Als je je belangrijkste probleem kunt herkennen en oplossen, zullen veel andere problemen tegelijkertijd worden opgelost. Het is eenvoudiger en efficiënter om je te concentreren op één ding tegelijk. Probeer nadat je enig overzicht hebt verworven over de in dit boek behandelde technieken van paragraaf tot paragraaf je weg te vinden, op zoek naar je hoofdprobleem. Neem zelf verantwoordelijkheid Het is belangrijk dat zangers zelf de verantwoordelijkheid nemen voor hun ontwikkeling in plaats van zich op een docent te verlaten. De beste docent ter wereld kan geen resultaten boeken als je zelf geen inzet toont. Uiteindelijk ben jij degene die bepaalt welke onderdelen van de lessen je kunt gebruiken, welke elementen bij jou wel of niet werken en waar je wel of niet in gelooft. Het is niet moeilijk om uit te vinden of je op de juiste weg bent. Een techniek moet voortdurend je zang verbeteren, anders ben je waarschijnlijk verkeerd bezig. Er is geen reden om jarenlang les te nemen als je niet het idee hebt dat de aanwijzingen het zingen gemakkelijker maken of je dichter bij je doelstellingen brengen. Vertrouw op je eigen smaak, beoordelingsvermogen en gevoel. Door te experimenteren kun je vernieuwen; ook individualiteit is belangrijk. Ervaar, luister en kies. Probeer de techniek uit en oefen tot je hebt geleerd wat je wilt kunnen. Bepaal Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 11

10 Hoe moet je oefenen? of je de klank krijgt die je beoogt. Zo niet, wat ontbreekt er? Gebruik je eigen intuïtie en smaak. Waarom zou je een klank gebruiken die je niet mooi vindt? Niemand behalve jijzelf kan JOUW carrière creëren, en misschien is jouw carrière wel gebaseerd op bijzonder zijn en klinken als niemand anders. Oordeel zelf en ga na of je dichter bij je doelstellingen komt. Mijns inziens is de smaak van de docent onbelangrijk. Zijn of haar taak is enkel en alleen om de zanger te helpen de gewenste manier van zingen te bereiken op een verantwoorde manier bijvoorbeeld door te horen waar mogelijke ongecontroleerde vernauwing zich bevindt en aan te geven hoe zij/hij ze kan wegnemen. De docent kan ook klankmogelijkheden aandragen, maar het is de zanger zelf die de artistieke keuzes moet maken. Verandering van de notatie van de toonhoogte. De notatie van de toonhoogte is gewijzigd van Helmholz naar een wetenschappelijke toonhoogtenotatie. Deels om ons te oriënteren naar de wereld buiten Europa waar wetenschappelijke toonhoogtenotatie op een veel grotere schaal gebruikt wordt dan Helmholz, en deels om bij te blijven in de meeste computerprogramma s waarin de wetenschappelijke toonhoogtenotatie wordt gebruikt. Wetenschappelijke toonhoogtenotatie benoemd de tonen door een combinatie van een letter en een nummer die het klinkend octaaf identificeert. De definitie van wetenschappelijke toonhoogtenotatie is waar C0, bij ongeveer 16 Hz, ongeveer de laagst mogelijk waarneembare frequentie is. Het octaafnummer neemt met 1 toe bij het stijgen van B naar C. A4 verwijst naar de eerste A boven de centrale C, namelijk 440 Hz. Dat betekent dat de centrale C (voormalig C1) nu C4 wordt genoemd. Een gezonde stem Een zanger moet allereerst leren om de stem niet kwijt te raken. Als je je stem eenmaal kwijt bent, moet je stoppen tot hij terugkomt. Verder is het moeilijk om te experimenteren als je hees bent, want de stem reageert dan niet zoals anders alleen een geoefend zanger kan compensatiegedrag bij een overbelaste stem vermijden. Zolang de stem in goede conditie is, kun je oefenen, experimenteren en je doelstellingen bereiken. Spiergeheugen Als je iets vaak zingt, sla je het op in je spiergeheugen. Dit betekent dat de spieren rondom de stembanden eraan gewend raken en het de volgende keer automatisch doen. Daarom is het belangrijk om gezonde routines in je spiergeheugen op te slaan in plaats van routines die het zingen moeilijker maken. Wees geconcentreerd tijdens het oefenen en vermijd het maken van te veel fouten. Het is beter om gemakkelijke oefeningen zonder fouten uit te voeren dan moeilijke. Als je drie keer achtereen dezelfde oefening verkeerd doet, is deze dus te moeilijk en loop je het risico dat je ongecontroleerde vernauwing creëert als je doorgaat. Deze ontwikkeld zich in het strottenhoofd en beïnvloeden de stembanden en dus de stem nadelig. Maak de oefening daarom gemakkelijker. Raak gewend aan het juiste gevoel en verwerk gezonde routines in je spiergeheugen. Uiteindelijk zal je stem ALLEEN nog deze gezonde routines kennen en hoef je niet langer veel tijd te besteden aan technische moeilijkheden. Vertrouw op jezelf Een belangrijke vuistregel is dat zingen nooit zeer mag doen of verkeerd mag aanvoelen. Dit kan niet te vaak worden gezegd. Als het niet goed klinkt of als er iets slecht aanvoelt, vertelt je stem je dat je iets fout doet. Vertrouw altijd op je gevoel dat is beter en werkt directer dan het gehoor van zelfs de beste zangdocent. 12 Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

11 Zingen moet altijd goed aanvoelen De techniek moet het beoogde effect meteen hebben, anders wordt de oefening niet goed uitgevoerd. Als een oefening zeer doet of verkeerd aanvoelt, IS die ook verkeerd. Jij bent de enige die weet hoe het voelt; vertrouw op dat gevoel. Oefen altijd op een manier die aansluit bij je manier van optreden. Musici die zitten, moeten bijvoorbeeld ook altijd zittend repeteren. je je op het oplossen van dat probleem. Als je er eenmaal achter bent HOE je het probleem oplost, pas je dat toe in de song of het lied. Als je op een gegeven moment genoeg hebt van het oefenen met majeurtoonladders en je inspiratie wilt opdoen om je frasering of improvisatie te ontwikkelen, kun je andere toonladders gaan gebruiken, zoals de pentatonische, mineur- en bluestoonladders (zie Improvisatie en frasering, bladzijde 234). Oefeningen moeten eenvoudig zijn Veel zangers vragen naar specifieke oefeningen om specifieke problemen op te lossen. Ik denk dat niet de oefeningen op zich belangrijk zijn, maar de MANIER waarop je ermee werkt. Concentreer je op HOE je met je stem werkt gedurende een oefening. Het resultaat zou moeten zijn dat je alle combinaties van tonen en intervallen probleemloos kunt zingen. Aangezien al je aandacht gericht moet zijn op het bereiken van de correcte zangtechniek, moet de oefening zo eenvoudig mogelijk zijn. Zo kun je je concentreren op wat je lichaam doet. Er is te veel concentratie nodig om een ingewikkelde oefening te kunnen klaarspelen terwijl je tegelijkertijd technische problemen probeert op te lossen. Daarom zijn de oefeningen in dit boek eenvoudig en behandelen ze steeds één technisch probleem tegelijk. De oefeningen in dit boek kun je door andere vervangen, aangezien de melodieën ervan op zich van weinig belang zijn. De MANIER waarop je met de oefeningen werkt, is echter heel belangrijk. Als je andere oefeningen wilt gebruiken, moet je dat gewoon doen. Songs in plaats van moeilijke oefeningen Als je eenvoudige oefeningen kunt uitvoeren met een correcte techniek, is er een solide basis waarmee je de problemen kunt benaderen die je in songs of liederen tegenkomt. Ik zie het nut niet in van geworstel met moeilijke en gecompliceerde ritmische en melodische opeenvolgingen om je stem te trainen. In plaats daarvan zou je aan de problemen in een song of lied moeten werken. Steeds als je een technisch probleem tegenkomt, val je terug op een eenvoudige oefening en concentreer De toonsoort van de oefeningen aanpassen Als je de oefeningen in een bepaalde toonsoort onder de knie hebt, kun je ze in andere toonsoorten gaan doen. Dit heet transponeren en het geeft je een goede indruk van de factoren waarmee je rekening moet houden in verschillende toonsoorten. Een persoonlijk oefenprogramma Stel je eigen programma samen om die technieken te gebruiken waarvan JIJ vindt dat ze aandacht verdienen. Je kunt je programma variëren, afhankelijk van je technische problemen, het doel dat je wilt bereiken en de beschikbare tijd. Hoe lang moet je oefenen Er bestaan veel mythen over hoe lang een zanger moet studeren. Net als met alles hangt dit af van de persoon in kwestie. Een zanger kan alleen zelf bepalen hoe lang hij of zij zich kan concentreren en hoeveel energie daarvoor aanwezig is. Ken je eigen beperkingen en oefen niet langer dan je kunt opbrengen. Oefening zonder concentratie of energie is eerder schadelijk dan goed. Je kunt onwillekeurig de verkeerde technieken gaan gebruiken en het kan uren duren voor je die ongedaan hebt gemaakt. Met andere woorden: geen oefening is beter dan verkeerd uitgevoerde oefeningen. Oefen met andere zangers Oefen samen met anderen voor wederzijdse steun en aanmoediging. Het is leuker en bovendien horen verschillende mensen meer dan jij zelf alleen. Het is meestal gemakkelijker om de fouten van een andere zanger te horen, dus help elkaar en Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 13

12 beleef samen plezier aan het zingen. Nogmaals, vertrouw altijd op jezelf en verwar smaak niet met techniek. Alleen jij kunt artistieke keuzes maken en bepalen welke klank je nastreeft. Gebruik precieze klinkers Het is van groot belang dat de klankuitspraak van de klinkers honderd procent goed is. Het kunnen herkennen van de exacte klinkernuance is belangrijk voor de juiste werking van de techniek omdat deze exacte klinkerklanken noodzakelijk zijn om bepaalde stemfuncties te verkrijgen. Als je een verkeerde nuance te pakken hebt, zul je er misschien achterkomen dat je bepaalde stemfuncties, toonhoogten en klankkleuren niet kunt uitvoeren. Neem de tijd om te begrijpen welke klinkerklank je precies nodig hebt voordat je met de oefening begint Dit kun je doen door de klank van de klinkers in de CVT Sound Library (zie bladzijde 249) herhaaldelijk te beluisteren en te imiteren Andere talen en dialecten kunnen je verleiden een andere klinkerklank te gebruiken. Neem daarom in het begin de tijd om bekend te raken met de precieze klank van de klinkers. Bekijk ook het diagram met het overzicht van de stemfuncties (zie bladzijde 265). Overzicht van de klinkers die worden gebruikt in dit boek IE spreek uit als in zie I spreek uit als in dit EE spreek uit als in mee E spreek uit als in cent OE spreek uit als in toen O spreek uit als in koor OO spreek uit als in zo AH spreek uit als in bah EU spreek uit als in deur UH spreek uit als in hun 8 [i] 9 [ɪ] 10 [ɛ] 11 [æ] 12 [u] 13 [o] 14 [oʊ] 15 [ɑː] 16 [ɜr] 17 [ɒ] Train iedere klinker apart. Luister naar de exacte klinkerklank in de CVT Sound Librafy. Het is niet erg wanneer de klinkers in de CVT Sound Library niet exact klinken zoals de klinkers in jouw taal of dialect. De klinkers in de CVT Sound Library zijn gemaakt voor alle talen, het Engels als uitgangspunt. Als er verschil is tussen de klinkerklank in jouw taal en de klinkerklank in de CVT Sound Library, gebruik dan de klinker van de CVT Sound Library. OH spreek uit als in joh 18 [ɔː] De letters/tekens in vierkante haakjes achter de klinkers zijn een gestandariseerde schrijfwijze om de uitspraak te noteren. Het wordt het Internationale Fonetisch Alfabet (IPA) genoemd. Het is een alfabetisch systeem van fonetisch schrift en een gestandariseerde klankvertegenwoordiging van gesproken taal. 14 Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

13 Complete Zangtechniek in vier bladzijden Zingen is niet moeilijk en iedereen kan het leren. Ik heb zangtechniek ingedeeld in vier onderwerpen, zoals je hieronder kunt lezen. Door het combineren van elementen hieruit kun je leren om precies die klank te produceren die je wilt. Je zult ook je problemen en fouten kunnen vaststellen. Je kunt in de technieken duiken waar je wilt; van daaruit vind je je weg door de rest van het boek. Hier heb ik Complete Zangtechniek samengevat op vier bladzijden. Je kunt ze op elk gewenst moment raadplegen om jezelf een overzicht te geven van de inhoud van dit boek. De vier onderwerpen in dit hoofdstuk zijn: de drie basisprincipes (voor een gezonde klankvorming) de vier stemfuncties (om de versnelling te kiezen waarin je wilt zingen) klankkleuren (om de klank lichter of donkerder te maken) effecten (om specifieke klankresultaten te bereiken) De drie basisprincipes De drie basisprincipes vormen het fundament van de zang, dus is het belangrijk om ze onder de knie te krijgen. Ze maken het mogelijk om alle tonen binnen de stemomvang van de zanger te halen, om lange frasen te zingen, om een helder en krachtig stemgeluid te krijgen en om heesheid te vermijden. de rug de neiging om een beetje hol te gaan staan, terwijl de buikspieren de rug juist recht proberen te trekken. Zo ontstaat een waardevolle strijd tussen buikspieren en lendenspieren: een belangrijk aspect van de ademsteun. De beweging van de ademsteun moet constant zijn, alsof je werkt tegen een weerstand zolang de klank wordt geproduceerd. Als de beweging van de ademsteun niet constant is (als je bijvoorbeeld de buikspieren rond de navel niet verder kunt intrekken of de spieren van het middel of de zonnevlecht niet verder naar buiten kunt duwen), is de ademsteun meestal niet langer aanwezig. Bewaar je energie, zodat je niet te vroeg vermoeid raakt. Gebruik geen ademsteun voordat het nodig is met andere woorden voordat het zingen zwaar wordt, zoals op hoge tonen of aan het eind van een frase. Ademsteun betekent hard werken, dus moet je in goede lichamelijke conditie zijn. 2. Noodzakelijke twang Het gebied boven de stembanden is de strotkleptrechter. Als je twang toepast, maak je de opening van deze trechter kleiner doordat je de bekerkraakbeentjes dichter bij het onderste deel van het strotklepje brengt. De klank wordt dan helderder, zonder toegevoegde lucht, en je kunt het volume versterken. De noodzakelijke twang is altijd vereist voor een correcte techniek en onbelemmerd gebruik van de stem, ongeacht de stemfunctie, de klankkleur en het gebruikte effect. De noodzakelijke twang maakt het zingen op alle manieren gemak- De basisprincipes moeten in acht worden genomen, ongeacht de stemfunctie, de klankkleur en het effect. 1. Ademsteun Ademsteun houdt in: het tegenwerken van de natuurlijke neiging van het middenrif om de ingeademde lucht los te laten. Dat doe je door de beweging ervan tegen te gaan. Tijdens het zingen worden de schuine buikspieren en de zonnevlecht (plexus solaris) naar buiten geduwd; de buikspieren worden rond de navel geleidelijk ingetrokken en de rugspieren worden aangespannen. Door de werking van de lendenspieren heeft Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 15

14 kelijker. Bij velen klinkt de noodzakelijke twang helemaal niet typisch getwangd. 3. Vermijd een vooruitgestoken kaak en lipspanning Zowel het naar voren brengen van de kaak als het spannen van de lippen veroorzaakt vaak ongecontroleerde vernauwing rond de stembanden. Zorg voor een losse kaak door je hoofd iets naar achteren te buigen en een vinger achter de voortanden tussen de boven- en onderkaak te plaatsen. Houd deze kaakstand vast bij het zingen. De onderkaak moet iets ingetrokken zijn ten opzichte van de bovenkaak. Open je mond bij hoge en lage tonen verder dan bij tonen in je middenstem. Voor het vermijden van spanning in de lippen is het belangrijk om de klinkers te vormen met je tong, zonder de stand van de mond veel te veranderen. Medeklinkers worden echter geproduceerd door vernauwing van het spraakkanaal en spanning op de lippen maar aangezien je ze niet lang vasthoudt, belemmeren ze de zang niet. Het is van belang dat je na een medeklinker meteen kunt ontspannen op de klinker die volgt. De vier stemfuncties Elk gebruik van de stem kunnen we indelen in vier functies: Neutral, Curbing, Overdrive en Edge (voorheen Belting). De stemfuncties onderscheiden zich van elkaar door een meer of minder metalig karakter. De meeste zangproblemen zijn terug te voeren op onjuist gebruik van de stemfuncties. Elke functie heeft een karakteristieke klank en haar eigen voordelen en beperkingen. Om fouten en technische problemen te vermijden is het belangrijk om de stemfuncties met hun voor- en nadelen te kennen en te beheersen. Ook moet je ze gemakkelijk kunnen afwisselen om de voordelen ervan te kunnen uitbuiten. Je kunt snel en vloeiend overschakelen of juist abrupt wisselen om breaks in de zang te krijgen. Oefen de vier stemfuncties afzonderlijk en op verschillende manieren. Vergeet nooit de drie basisprincipes, ongeacht de stemfunctie. Neutral Neutral is de niet-metalige stemfunctie. Er zit geen metaal of scherpte in de stem. Deze functie heeft vaak een zacht karakter, zoals bij het zingen van een wiegelied. Neutral is de enige stemfunctie waarbij je lucht kunt toevoegen zonder de stem te beschadigen. De twee uitersten van Neutral zijn Neutral met lucht 55 en Neutral zonder lucht 56. Voor de duidelijkheid worden beide uitersten soms afzonderlijk gepresenteerd. Neutral kun je vinden door te zingen met een losse kaak. Neutral met lucht wordt in alle stijlen gebruikt voor rustige passages en waar ruis wordt toegevoegd, behalve in de klassieke muziek. Daar komt Neutral met lucht alleen als zeldzaam effect voor. In het dagelijks leven gebruik je Neutral met lucht als je fluistert of met ruis spreekt. Neutral zonder lucht komt veel voor in muziekstijlen als rock, pop, jazz, enz. waar de tonen niet metalig moeten klinken, maar wel helder en zonder ruis. In de klassieke muziek wordt Neutral zonder lucht door zowel mannen als vrouwen gebruikt bij het zacht zingen, bijvoorbeeld bij pianissimo en het uitdunnen van de toon. Verder gebruiken vrouwen in de klassieke muziek Neutral zonder lucht in de hoogte van hun stem, ongeacht het volume. In het dagelijks leven gebruik je Neutral zonder lucht als je zacht spreekt zonder ruis. Alle onderdelen van de stem, alle klinkers en alle klankkleuren kunnen door zowel mannen als vrouwen in Neutral worden gebruikt. In het algemeen is Neutral een stemfunctie met een laag volume, van heel zacht (pp) tot middelsterk (mf). Zeer krachtige volumes kunnen alleen tot stand komen in Neutral zonder lucht in de hoge regionen van de stem. In de westerse wereld is Neutral de meest gebruikte stemfunctie in het zangonderwijs; ze wordt bijvoorbeeld gebruikt in jeugdkoren. (zie Neutral, bladzijde 87) 16 Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

15 Curbing 72 Curbing is de halfmetalige stemfunctie. In de klank zit een beetje metaal of scherpte. Curbing is de mildste van de metalige stemfuncties en klinkt licht klagend of ingehouden, zoals het geluid dat je kunt maken bij buikpijn. Deze stemfunctie ontstaat door een hold op de klank. Curbing komt voor in muziekstijlen als soft soul en R&B wanneer het volume middelsterk is en een bepaalde hoeveelheid metaal op de tonen gewenst is. In de klassieke muziek komt Curbing voor bij mannen die middelsterk (mf) en vrouwen die sterk (f) zingen in hun middenstem en soms in de laagte. Je gebruikt Curbing in het dagelijks leven als je jammert of klaagt. Mannen en vrouwen gebruiken Curbing op alle toonhoogten. De klankkleur kan behoorlijk worden gevarieerd. Alle klinkers zijn mogelijk. In de hoogte moeten de klinkers echter neigen naar de I (als in dit ), de O (als in koor ) of de UH (als in hun ) om binnen de stemfunctie te blijven. Het volume in Curbing ligt meestal tussen middelzacht (mp) en middelsterk (mf). Heel zachte volumes of heel sterke volumes zijn niet mogelijk in deze stemfunctie. (zie Curbing, bladzijde 96) Overdrive 97 Overdrive is een geheel metalige stemfunctie. In de klank zit veel metaal of scherpte. Het karakter van Overdrive is vaak direct, luid en roepend, zoals je iemand kunt naroepen: hé! Overdrive komt tot stand met een bite. Bij het luid spreken of zingen in de laagte en middenstem wordt meestal Overdrive gebruikt. Overdrive wordt gebruikt waar het volume sterk moet zijn en veel metaal op de tonen is gewenst, zoals in de rockmuziek. Overdrive wordt door mannen in de klassieke muziek toegepast voor een sterk tot zeer sterk volume (f-ff). Vrouwen gebruiken Overdrive in de klassieke muziek niet, behalve sommigen in de laagte van de stem. Overdrive gebruik je in het dagelijks leven als je schreeuwt of roept. hoogte van je stem kun je alleen EE (als in mee ) of OO (als in zo ) gebruiken. De klankkleur kan licht verschillende nuances hebben. Het volume is bij Overdrive meestal sterk, maar in de middenstem en in de laagte is zowel een middelsterk als een relatief zacht volume mogelijk. Hoe hoger de gezongen tonen, hoe opvallender en luider het roepende karakter naar voren komt. (zie Overdrive, bladzijde 106) Edge 120 Edge (voorheen Belting) is ook een geheel metalige stemfunctie. In de klank zit veel metaal of scherpte. Het karakter van Edge is helder, agressief, scherp en krijsend, alsof je de duikvlucht van een vliegtuig imiteert. Edge krijg je door een opvallende twang te realiseren in de strotkleptrechter. Edge wordt in bijvoorbeeld heavy rock en gospel gebruikt, vooral in de hoogte bij een sterk volume en veel metaal op de tonen. Edge komt voor in de klassieke muziek waar mannen zeer sterk (ff) zingen in de hoogte van hun stem; denk maar eens aan de hoge c van een tenor. Vrouwen gebruiken Edge niet in de klassieke muziek. Edge gebruik je in het dagelijks leven als je krijst. Edge kan door zowel mannen als vrouwen op alle toonhoogten worden gebruikt. Alleen scherpe klanken met twang zijn mogelijk, aangezien twang een voorwaarde is voor Edge. Dit betekent dat je in de hoogte van de stem alleen I (als in dit ), EE (als in mee ), E (als in cent ) en EU (als in deur ) kunt gebruiken. De klankkleur kan slechts een beetje worden genuanceerd. In de hoogte van je stem mag je het heldere en scherpe geluid niet veranderen. Het volume blijft meestal sterk bij Edge. Hoe hoger de gezongen tonen, hoe opvallender het krijsende karakter wordt. (zie Edge, bladzijde 116) Overdrive is de meest beperkte stemfunctie als het gaat om de omvang, vooral voor vrouwen. De bovengrens is d5/ es5 voor vrouwen en c5 voor mannen. Er is geen grens in de laagte. Je kunt in de laagte alle klinkers gebruiken, maar in de Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 17

16 Klankkleur Effecten Alle stemfuncties kunnen lichter of donkerder worden gekleurd, maar de ene stemfunctie is daarvoor geschikter dan de andere. De klankkleur wordt gecreëerd in het spraakkanaal: het hele deel tussen de stembanden tot de lippen en de neusholte. De vorm en grootte van het spraakkanaal zijn van grote invloed op de klankkleur. Zangers hebben verschillende spraakkanalen en dus hun eigen persoonlijke klankkleur. Als het spraakkanaal groot is, zal de klankkleur donker en vol zijn. Een klein spraakkanaal produceert een lichte en fijne klank. Het spraakkanaal kan in verschillende richtingen bewegen (de vorm wordt steeds aangepast), dus zijn er veel manieren om je stem en de klankkleur te beïnvloeden. Leef altijd de drie basisprincipes na en zorg ervoor dat je de stemfunctie beheerst voor je de klankkleur verandert. gehemelte neusholte lippen spraakkanaal (rood) strotklepje Dit zijn klanken die geen verband houden met melodie of tekst, maar de expressie of de stijl van een zanger onderstrepen. Veel effecten worden geproduceerd in het spraakkanaal. Zangers zijn verschillend. Wat er nodig is om een effect te creëren kan van zanger tot zanger variëren. Daarom moet elk effect zijn toegesneden op een individuele zanger, waarbij de anatomie, de fysiologie, de conditie, de energie en het temperament een rol spelen. Voordat je met effecten gaat werken, moet je de drie basisprincipes, de gebruikte stemfunctie en de klankkleur beheersen. Effecten kunnen zijn: distortion 222 creak 234 en creaking 240 rattle 245 growl 252 grunt 270 krijsen breaks 284 toegevoegde lucht 67 vibrato ornamentatietechniek (snelle fraseringen) 316 tong stembanden strottenhoofd Je kunt de vorm van het spraakkanaal aanpassen door het veranderen van: de vorm van de strotkleptrechter de stand van het strottenhoofd de vorm van de tong de vorm van de mond de stand van het gehemelte de opening of sluiting van de neusholte Vertrouw op jezelf Deze vuistregels blijven steeds van kracht: Zingen moet altijd goed aanvoelen. De techniek moet het beoogde effect meteen hebben, anders doe je iets niet goed. Als een oefening zeer doet of verkeerd aanvoelt, IS die ook verkeerd. Jij bent de enige die weet hoe het voelt; vertrouw op dat gevoel. Je kunt elke factor afzonderlijk trainen om de klankkleur te beïnvloeden. Als je eenmaal alle factoren beheerst, kun je ze combineren om diverse klankkleuren te verkrijgen. 18 Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin

17 3 basis principes ademsteun noodzakelijke twang geen vooruitgestoken kaak en/of lipspanning STEMFUNCTIE KIEZEN NEUTRAL CURBING OVERDRIVE EDGE KLANKKLEUR KIEZEN DONKER LICHT eventueel EFFECT KIEZEN distortion creak en creaking rattle growl grunt krijsen breaks toegevoegde lucht vibrato ornamentatie Complete Zangtechniek 2013 Cathrine Sadolin 19

18