Onzichtbare burgers. Personen met een handicap in het televisienieuws bij VRT en VTM, Sara Vissers & Marc Hooghe

Transcriptie

1 Onzichtbare burgers Personen met een handicap in het televisienieuws bij VRT en VTM, Sara Vissers & Marc Hooghe Rapport gemaakt in opdracht van Gelijke Kansen in Vlaanderen Leuven/Antwerpen 2 juni 2010

2 Sara Vissers & Marc Hooghe, Onzichtbare burgers. Personen met een handicap in het televisienieuws bij VRT en VTM, Leuven/Antwerpen: Elektronisch Nieuwsarchief,

3 EXECUTIVE SUMMARY: Personen met een handicap extreem ondervertegenwoordigd en in een beperkte en hulpbehoevende rol In dit onderzoek bekijken we de representatie van personen met een handicap in het totale nieuwsaanbod van VRT en VTM in de periode We doen dit, omdat uit eerder onderzoek blijkt dat deze representatie een belangrijke invloed kan hebben op minderheidsgroepen. Een beperkte representatie kan er voor zorgen dat de groep onzichtbaar wordt gemaakt, en daardoor als het ware verdwijnt van het maatschappelijke radarscherm. Een representatie in een beperkt aantal maatschappelijke rollen kan er dan weer voor zorgen dat stereotyperingen worden versterkt, zowel bij de meerderheidsgroep als bij de minderheidsgroep zelf. Terwijl reeds eerder onderzoek werd uitgevoerd naar de representatie van vrouwen en mannen en van allochtone minderheden, werd er in ons land nog nooit eerder onderzoek uitgevoerd naar de representatie van personen met een handicap. Uit recent Franse onderzoek blijkt dat deze representatie bijzonder beperkt is, waardoor personen met een handicap virtueel onzichtbaar worden gemaakt. In het huidige onderzoek werden nieuwsitems betrokken die in 2007, 2008 en 2009 aan bod kwamen in de televisiejournaals van VRT en VTM. In slechts 0,15 procent van deze nieuwsitems kwam een actor met een visueel waarneembare handicap aan bod. Als we, volgens de meest strikte definitie, er van uitgaan dat circa 2 procent van de Vlaamse bevolking een handicap heeft, dan betekent dit een zware ondervertegenwoordiging. De huidige onderzoeksresultaten sluiten dus perfect aan bij het Franse onderzoek: personen met een handicap zijn zo goed als afwezig in de audiovisuele media. Als we kijken naar de verschillende soorten handicaps die aan bod komen in de berichtgeving, dan zien we dat personen met een fysieke handicap het meeste voorkomen (35 % van alle personen met een handicap), gevolgd door personen met een verstandelijke handicap (24 %). Naast personen met een fysieke en verstandelijke handicap vormen personen met een visuele handicap (blind/ slechtziend) de derde grootste groep in de nieuwsberichtgeving (21 %). In tegenstelling tot personen met een visuele handicap, komen personen met een auditieve handicap (doof/ slechthorend) opmerkelijk minder aan bod in het nieuws (6 % van alle personen met een handicap). Bovendien blijkt dat personen met een handicap op een zeer eenzijdige manier in beeld worden gebracht. In meer dan 80% van de nieuwsberichten waarin een gehandicapte actor voorkomt staat ook meteen de handicap centraal in de berichtgeving. Personen met een handicap komen hoofdzakelijk aan bod in het nieuws als het onderwerp iets te maken heeft met de eigen handicap of met gehandicapt zijn meer in het algemeen. In het kader van een veelzijdige en correcte beeldvorming is het belangrijk dat personen met een handicap ook worden betrokken in het nieuws als het gaat om andere thema s die losstaan van de handicap of functiebeperking. Voor 71% van de gevallen worden deze personen ook aan het woord gelaten over hun handicap. Zij verschijnen dus niet, of heel zelden, in andere maatschappelijk gewaardeerde rollen. Voor slechts 6% van de gevallen werd beroep gedaan op een expert met een handicap. En ook hier zien we dat als deskundigen met een handicap in het nieuws komen, dan worden zij enkel aan het woord gelaten als het thema gerelateerd is aan de eigen handicap of functiebeperking in het algemeen.

4 Opvallend bij de commerciële zender VTM is bovendien dat personen met een handicap vaak afgebeeld worden in een hulpbehoevende, caritatieve of onmondige rol, waarin de notie zelfredzaamheid geen rol speelt. Als de Vlaamse media de diversiteit van de Vlaamse samenleving adequaat willen weerspiegelen, ook op het vlak van mensen met een handicap, is het dus duidelijk dat mensen met een handicap veel sterker aan bod zullen moeten komen in de uitzendingen, ook in meer diverse en maatschappelijk gewaardeerde rollen. Het tegenargument van sommige programmamakers en journalisten is daarbij dat mensen met een handicap als minder geloofwaardig worden gepercipieerd door de modale kijker. Om dit argument te testen werd een beperkt experiment uitgevoerd, waarbij eenzelfde tekst werd voorgelegd aan proefpersonen. In de eerste versie werd de auteur afgebeeld met een functiebeperking, in de tweede versie zonder. Er was echter geen enkel significant verschil inzake gepercipieerde geloofwaardigheid en betrouwbaarheid. Hoewel dit slechts een klein onderzoek was, is er dus geen reden om aan te nemen dat het publiek negatiever zou reageren op de inclusie van personen met een handicap in de uitzendingen. 1

5 Woord vooraf Het is een open deur intrappen te stellen dat de massamedia onze kijk op de werkelijkheid ingrijpend beïnvloeden. Voor het overgrote deel van de bevolking is de televisie de belangrijkste bron van informatie geworden over datgene wat er in de buitenwereld gebeurt. Dat is uiteraard een enorme verrijking, maar het zorgt ook voor een zware verantwoordelijkheid voor die media. Een vertekende of eenzijdige representatie van die werkelijkheid kan er voor zorgen dat ook bij de bevolking een verkeerd beeld van de maatschappelijke verhoudingen ontstaat. Mede daarom heeft bijvoorbeeld de openbare omroep in Vlaanderen de opdracht meegekregen om op een adequate manier de representativiteit binnen de Vlaamse samenleving te weerspiegelen. Meer in het algemeen kunnen we echter van de massamedia verwachten dat ze op een evenwichtige wijze de maatschappelijke werkelijkheid weergeven. Reeds vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw werd daarom heel wat onderzoek verricht naar de representatie van maatschappelijke diversiteit. Daarbij ging de aandacht in eerste instantie uit naar de representatie van genderdiversiteit. Uit de analyses bleek dat vrouwen slechts in zeer beperkte mate als expert wordt geïnterviewd op televisie. Vrouwen hebben bovendien slechts toegang tot een beperkt aantal maatschappelijke rollen in televisieprogramma s. De afgelopen jaren is echter het besef gegroeid dat ook voor andere kansengroepen representatie en beeldvorming belangrijk is. In de Diversiteitsmonitor van de openbare omroep wordt bijvoorbeeld systematisch nagegaan wanneer en in welke vorm ethnischculturele minderheden worden afgebeeld. Ook personen met een handicap vormen echter een belangrijke doelgroep van het gelijke kansenbeleid in Vlaanderen. Zo ijvert de Vlaamse overheid voor een meer optimale integratie van personen met een handicap in het personeelskader van de Vlaamse Gemeenschap. Er zijn tot dusver echter heel weinig studies over de representatie van personen met een handicap. Een mogelijke uitzondering hierop vormt een recent rapport van de Franse Hoge Raad voor de Audiovisuele Media. In dit rapport werd er van uit gegaan dat er allicht wel sprake zou zijn van een zekere mate van ondervertegenwoordiging in de media, net zoals dat het geval is bij vrouwen en ethnisch-culturele minderheden. In het geval van personen met een handicap bleek de vertekening echter extreem: zij zijn gewoon niet aanwezig in de Franse audiovisuele media, zo bleek uit de systematische inhoudsanalyse. In opdracht van Gelijke Kansen in Vlaanderen werd daarom een gelikaardig onderzoek uitgevoerd naar de beeldvorming van mensen met een handicap binnen de Vlaamse Gemeenschap. Daartoe maakte we gebruik van de rijke collectie van het Elektronisch NieuwsArchief voor de periode Daarbij werd een gelijkaardige logica gevolgd als in het Franse rapport. Eerst gingen we puur kwantitatief na hoe vaak personen met een handicap aan bod komen in de Vlaamse televisiejournaals. Vervolgens gingen we echter ook na op welke manier, en rond welke thema s deze personen aan bod 2

6 kwamen. Als personen met een handicap immers steeds op dezelfde manier in beeld gebracht werden, dreigt er immers een zeker risico van stereotypering. Voor elke actor afzonderlijk werd daarom nauwkeurig in kaart gebracht hoe de beeldvorming verliep. Tijdens gesprekken met programmamakers en journalisten stootten we aanvankelijk op enige argwaan omtrent dit project. Een telkens terugkomend argument was dat het nu eenmaal moeilijk is om mensen met een handicap in beeld te brengen of als expert te interviewen. De vrees was dat kijkers enkel nog zouden focusen op de handicap zelf, en niet langer op de inhoud van het interview. Om na te gaan of deze argumentatie inderdaad correct is, zetten we ook een klein experiment op. Daarbij kregen de proefpersonen identiek dezelfde informatie, de ene keer van een expert zonder functiebeperking, de andere keer door een expert met functiebeperking. De perceptie van het publiek was in beide gevallen echter dezelfde. We kunnen er dan ook van uitgaan dat aan bod laten komen van meer mensen met een handicap geen negatieve effecten zou hebben voor de kwaliteit van de informatieoverdracht. De afgelopen jaren werden al diverse initiatieven genomen om bijvoorbeeld de representatie van vrouwen of allochtonen te verbeteren. Gelet op de onderzoeksresultaten van dit rapport is het bevreemdend dat er tot dusverre nog nooit aandacht werd besteed aan de representatie van personen met een handicap. Uiteraard dreigt er een zeker risico van overbevraging van de programmamakers, maar de onderrepresentatie is dermate extreem, dat een zekere inspanning hier toch wel is aangewezen. Om het in de woorden van een eerdere mobilisatiecampagne te stellen: Vlaanderen is een kleurrijke samenleving geworden, op het vlak van ethnisch-culturele achtergrond, religie, geslacht, seksuele identiteit, maar ook lichamelijke functies en beperkingen. Uit dit rapport blijkt opnieuw dat de media die trend naar meer diversiteit zeker niet altijd volgen. Leuven/Antwerpen, 2 juni

7 Inhoudsopgave 1 Beeldvorming en opinievorming 5 2 Beeldvorming van personen met een handicap in nieuwsmedia 9 3 Onderzoeksvragen 14 4 Methodologie 15 Data 15 Codering 15 5 Resultaten 17 Prevalentie 17 Rangorde en lengte 19 Welke handicaps komen aan bod? 21 Achtergrondkenmerken van personen met een handicap 26 Staat de handicap centraal in het nieuwsbericht? 27 Thematische context en portrettering van personen met een handicap 28 Discussie 6 De impact van personen met een handicap in nieuwsberichtgeving en 43 opinievorming 6.1 Onderzoeksdesign Afhankelijke variabelen en analysemethode Resultaten 47 Betrouwbaarheid van de informatie 47 Betrouwbaarheid van de deskundige 50 Invloed op de eigen mening Discussie 53 7 Conclusies en beleidsaanbevelingen 55 8 Referenties 58 Bijlagen Bijlage I Vragenlijst media-onderzoek krantenartikels Bijlage II Krantenartikel deskundige met handicap Bijlage III Krantenartikel deskundige zonder handicap 4

8 Dankwoord: Wij wensen onze dank te betuigen aan de medewerkers van GRIP en in het bijzonder Ben Vanelslander voor de nuttige suggesties die hebben bijgedragen aan dit onderzoek. 5

9 1 Beeldvorming en opinievorming It is not reality that matters but rather the perception of that reality (Glynn et al., 2004: 211). De afgelopen jaren is er meer aandacht gegroeid voor de representatie van vertegenwoordigers van diverse minderheidsgroepen in de mainstream media. Die aandacht valt te verklaren vanuit de assumptie dat beeldvorming een belangrijke impact heeft op de opinievorming, niet alleen bij de meerderheidsgroepen onder de bevolking, maar ook bij leden van die minderheidsgroepen zelf. Zo is er reeds uitvoerig onderzoek verricht naar de representatie van ethnisch-allochtone minderheden in de media. Hoewel vrouwen uiteraard de meerderheidsgroep vormen binnen de samenleving, blijkt uit onderzoek dat ook vrouwen heel sterk ondervertegenwoordigd zijn in de beeldvorming, en dat zij bovendien beperkt worden tot een klein aantal maatschappelijke rollen. Gelet op het belang van de massamedia, kunnen we er dan ook van uit gaan dat de media een representatief beeld zouden dienen te hanteren van de representativiteit in de samenleving. In ons eigen land werden hiervoor reeds een aantal concrete initiatieven genomen, die echter niet echt structureel uitgebouwd werden. In Frankrijk, daarentegen, werd in 2008 een permanent Observatoire de la diversité audiovisuelle, dat op een gestructureerde wijze de diversiteit in de audiovisuele media in kaart moet brengen. In zijn eerste rapport (april 2010) meldt dit Observatoire: Les personnes perçues comme handicapées n apparaissent pratiquement pas à l antenne (CSA 2010, 19). In de Franse media komen gehandicapten dus blijkbaar nauwelijks aan bod. De representatie van personen met een functiebeperking is echter nog nooit systematisch onderzocht binnen het Nederlandse taalgebied en juist deze lacune wensen wij met dit onderzoeksrapport op te vullen, door specifiek na te gaan hoe personen met een handicap worden afgebeeld in het televisienieuws in Vlaanderen. 6

10 De representatie van personen met een handicap in de media gebeurt meestal aan de hand van stereotypen (Ellis, 2009). Stereotypen zijn veralgemeningen van personen die gebaseerd zijn op lidmaatschap van een bepaalde categorie waarbij er wordt vanuit gegaan dat alle leden van een zelfde groep dezelfde kwaliteiten of karakteristieken hebben (Glynn, Herbst, O Keefe & Shapiro, 2004:170). Negatieve attitudes en stereotypering van personen met een handicap kunnen een belangrijke barrière vormen voor deze personen om volwaardig deel te nemen aan het sociale en maatschappelijke leven. Negatieve stereotypering en eenzijdige beeldvorming hebben indirect ook een invloed op de manier waarop met deze personen wordt omgegaan en benaderd, wat gevolgen kan hebben voor onder meer onderwijs, tewerkstelling, actieve deelname aan het politieke en sociale leven, enz. (Ellis, 2009). Het gehele proces van attitude- en opinievorming is een complex gegeven dat wordt beïnvloed door verschillende factoren. Socio-demografische achtergrondkenmerken zoals leeftijd, geslacht, opleiding, en sociaal-economische status spelen een belangrijke rol in het opinievormingsproces. Ook de culturele achtergrond van een persoon en eerdere contacten en persoonlijke relaties met personen met een handicap hebben een invloed op attitude- en opinievorming (Auslander & Gold, 1999). Naast deze achtergrond- en contextuele factoren vervullen ook de massamedia een sleutelrol in dit proces. Enerzijds brengen de nieuwsmedia feiten en informatie over naar de algemene bevolking. Anderzijds worden de nieuwsfeiten ook op een zekere manier gekaderd waarin ook bepaalde waarden en normen worden gereflecteerd en versterkt. Dit zorgt ervoor dat beeldvorming in nieuwsberichtgeving een belangrijke invloed uitoefent op de algemene opinievorming en attitudes (Auslander & Gold, 1999). Eerst en vooral is het dus belangrijk om te kijken naar de frequentie waarmee personen met een handicap aan bod komen in de nieuwsberichtgeving. Eerder onderzoek binnen de agenda setting onderzoekstraditie heeft uitgewezen dat er een significant positief verband bestaat tussen de frequentie waarin bepaalde feiten aan bod komen in het nieuws en de mate waarin de bevolking een bepaald onderwerp of maatschappelijk probleem belangrijk vindt of hieraan belang hecht. Met andere woorden, mensen leren dus niet 7

11 enkel kennis over feiten en trends uit het nieuws, maar ook de mate waarin zij belang hechten aan maatschappelijke thema s wordt beïnvloed door de media-aandacht (McCombs & Shaw, 1972; McLeod, Becker & Byrnes, 1974; Mutz & Soss, 1997). Het nieuws geeft burgers een indicatie van de publieke opinie over sociale problemen op de politieke agenda (Iyengar, Peters & Kinder, 1982; Mutz & Soss, 1997). Ongeacht of nieuwsmedia nu een grotere indirecte invloed hebben op de perceptie van de burgers over de algemene collectieve publieke opinie (of issue salience ) of een groter direct effect hebben op de eigen attitudes en opinie, het staat vast dat de nieuwsmedia behoren tot een van de belangrijkste informatiebronnen voor het overgrote deel van de bevolking. De nieuwsmedia dragen daarom een belangrijke verantwoordelijkheid in verband met de manier waarop de bevolking denkt en kijkt naar diversiteit in onze samenleving (Wilkinson & McGill, 2009). Naast de vertegenwoordiging van personen met een handicap in nieuwsmedia is het dus ook belangrijk te kijken naar de manier waarop en in welke maatschappelijke posities deze personen worden voorgesteld in de media, wat de toon is van de berichtgeving en aan welke thema s zij worden gerelateerd. Kwantitatieve en kwalitatieve inhoudsanalyse vormen hier een belangrijke bron. Ondanks het feit dat de laatste jaren gekenmerkt worden door een opmars van studies over de representatie van minderheden in nieuwsmedia blijven personen met een handicap een sterk onderbelichtte groep in de wetenschappelijke literatuur (Goggin, 2009; Harnett, 2000). Het merendeel van de minderhedenstudies is gecentreerd rond de beeldvorming van vrouwen en etnischculturele minderheden. Alleen in Frankrijk bestaat tot dusverre een studie over de representatie van mensen met een functiebeperking. Volgens verschillende gehandicaptenorganisaties, personen met een handicap en academici zijn personen met een handicap sterk ondervertegenwoordigd in de nieuwsberichtgeving en worden zij ook niet altijd op een correcte manier geportretteerd. Deze kritiek beperkt zich niet tot een bepaald land, maar uit de literatuur blijkt dat dit fenomeen zich voordoet in verschillende landen (Johnson, 1987; de Balcazar, Bradford & Fawcett, 1988; Meagher, et al., 1995; Kama, 2004; Nairn, 2007; Adams, 2007). 8

12 Aangezien de nieuwsmedia een belangrijke informatiebron vormen voor de bevolking over de samenleving waarin zij leven, heeft een ondervertegenwoordiging van minderheden in de media en een negatieve eenzijdige beeldvorming belangrijke gevolgen voor de publieke opinie en misvattingen over minderheden in onze samenleving. Als we er van uit gaan dat de media een beeld dienen te geven van diversiteit van de samenleving, dan volgt hieruit ook dat personen met een functiebeperking in principe even frequent aan bod zouden moeten komen als hun aandeel in de totale bevolking. Bovendien zouden deze personen moeten geassocieerd worden met een gevarieerd geheel van positieve en negatieve maatschappelijke rollen. 9

13 2 Beeldvorming van personen met een handicap in nieuwsmedia In België is de beeldvorming van personen met een handicap in de nieuwsmedia nog nooit systematisch onderzocht. In het kader van de Monitor Diversiteit 2009 en 2007 (VRT 2010) dat werd uitgevoerd door het Elektronisch NieuwsArchief in opdracht van de Vlaamse publieke omroep, werd wel gekeken naar het voorkomen van personen met een handicap in verscheidene televisieprogramma s. In de kwantitatieve studie naar de zichtbaarheid van diversiteit op het scherm werd, naast de uiterlijke kenmerken kleur, gender en leeftijd ook gekeken naar de representatie van personen met een functiebeperking in zowel fictie als non-fictie programma s van de zeven grootste Vlaamse televisiezenders (één, Canvas, VTM, 2BE, VT4, VijfTV en Vitaya). De diversiteit in het nieuws en duidingprogramma s bij VRT en VTM werd onderzocht aan de hand van een steekproef uit het totale aanbod gedurende een opnameperiode van iets minder dan twee maanden. Voor elke zender werden de analyses beperkt tot een steekproef van zeven uitzendingen. Dit maakt natuurlijk dat bepaalde gebeurtenissen in die periode voor een vertekening kunnen zorgen van de resultaten waardoor voorzichtig moet worden omgesprongen met de veralgemening van de resultaten. Toch geeft deze studie een aantal belangrijk indicaties over de representatie van personen met een handicap in het nieuws bij de publieke omroep en VTM. De studie toont aan dat personen met een functiebeperking sterk zijn ondervertegenwoordigd in de groep sprekende actoren in het nieuws bij VRT en VRT, waarbij in % van de sprekende actoren een functiebeperking heeft in het VRTnieuws en 0.2% bij VTM. Bij het VTM-nieuws kwamen enkel actoren met een permanente beperking aan het woord, bij het VRT-journaal had 0.4% van de sprekende actoren een tijdelijke beperking en 1.3% een permanente beperking. Naast de kwantitatieve gegevens werd in het rapport niet dieper ingegaan op de specifieke beeldvorming van actoren met een handicap in de nieuwsuitzendingen bij beide zenders. Er is dus duidelijk nood aan een meer gedetailleerde studie over de representatie van personen met een handicap in de nieuwsberichtgeving. 10

14 Ook als we kijken naar de internationale literatuur dan zien we dat de studies over de zichtbaarheid en beeldvorming van personen met een handicap in nieuwsmedia extreem schaars zijn. Ondanks het feit dat het televisienieuws het meest gelijk verdeelde en democratische nieuwsmedium is (Aarts & Semetko, 2003; Vissers et al., 2009) richt de overgrote meerderheid van deze studies zich op nieuwsberichtgeving in kranten. Dit heeft natuurlijk voor een groot deel te maken met de beschikbaarheid van de krantenartikels in tegenstelling tot het televisienieuws. Hieronder geven we een overzicht van de belangrijkste bevindingen uit de literatuur. Eerst en vooral valt op dat de overgrote meerderheid van de studies terugvindt dat personen met een handicap niet ondervertegenwoordigd zijn in de nieuwsberichtgeving in kranten (Keller, et al., 1990), en dit in tegenstelling tot de resultaten van de diversiteitsmonitor voor het televisienieuws bij VRT en VTM. Het beperkte aantal studies over de representatie van mensen met een handicap in televisienieuws beperkt zich hoofdzakelijk tot de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk eind jaren 80 en begin 90 (Cumberatch & Negrine, 1992; Byrd, 1997). De eerste studie in de Verenigde Staten is er gekomen naar aanleiding van de goedkeuring van de Americans with Disabilities Act (ADA) in 1990 waarbij werd gekeken naar de nieuwsberichtgeving bij drie zenders (BBC, CBS en ABC) voor en na de ADA. Zo blijkt dat in de periode voor de goedkeuring van de wet tot bijna drie keer meer aandacht werd geschonken aan onderwerpen gerelateerd aan handicap en personen met een handicap, in vergelijking met erna. Deze nieuwsberichten kwamen ongeveer even vaak aan bod bij alle drie de nieuwszenders. Wat betreft de thema s van de nieuwsitems en de omkadering van deze nieuwsberichten kwam duidelijk naar voor dat berichtgeving over medische behandelingen, preventie en medicatiegebruik het populairste waren, gevolgd door human interest verhalen en nieuwsberichten over de Americans with Disabilities Act. Een belangrijk deel van de nieuwsitems berichtte over de negatieve gevolgen van verkeerd en illegaal medicatiegebruik. De auteurs menen dat dit toe te schrijven is aan de verhoogde belangstelling voor gezondheid en welzijn onder de Amerikaanse bevolking (Byrd, 1997). Cumberatch en Negrine (1992) maakten een studie over de frequenties en portrettering van personen met een handicap in televisienieuws in het Verenigd 11

15 Koninkrijk gedurende een periode van zes weken in Van de 221 nieuwsprogramma s tijdens de opnameperiode bevatte 59 (26.7%) nieuwsuitzendingen tenminste één nieuwsbericht waarin een persoon met een handicap werd getoond of bediscussieerd. Er werd ook een onderscheid gemaakt naar de soort handicap van de actoren, waaruit bleek dat personen met een fysieke handicap vaker voorkomen (32% van het totale aantal actoren met een handicap), gevolgd door personen met een visuele of auditieve handicap (14%). Personen met een verstandelijke handicap en hersenbeschadiging maakten respectievelijk 7% en 6% van het totale aantal personen met een handicap in de nieuwsuitzendingen uit. Ook in deze studie zien we dat nieuwsitems waarin een persoon met een handicap aan het woord komt of wordt besproken vaker verband houden met een (medische) behandeling, medicijngebruik en genezing (32%), gevolgd door nieuwsitems die berichtten over uitzonderlijke prestaties (11%), nieuwsberichten waarin deze personen in een slachtofferrol worden geplaatst (8%) en tragische verhalen (5%). Nieuwsberichten over gelijke rechten en kansen (5%), en verhalen waarin normalisering van mensen met een handicap (4%) centraal staan, zijn duidelijk in de minderheid. Uit de analyses bleek ook dat een uitzonderlijk hoog aantal nieuwsberichten waarin de handicap of de persoon met een handicap centraal stond ging over kinderen. Zoals we reeds hebben opgemerkt baseert de meerderheid van de studies over de presentatie van personen met een handicap in nieuwsberichten zich op krantenartikels. In het merendeel van deze studies werd gekeken naar de thema s van de krantenartikels, de soort handicap die aanbod kwam, de portrettering van personen met een handicap en de gebruikte terminologie en foto s. In overeenstemming met de studies over televisienieuws blijkt dat ook in krantenartikels vaker wordt bericht over personen met een fysieke handicap, dan over personen met een verstandelijke handicap of psychische aandoeningen (Keller et al., 1990; Auslander & Gold, 1999; Gardner & Radel, 2006). Keller en collega s (1990) geven hierbij aan dat deze beperkte representatie van personen met een handicap kan zorgen voor een vertekend beeld van de effectieve aanwezigheid van personen met een bepaalde handicap in onze maatschappij. Uit een vergelijkende studie over het voorkomen van personen met een verstandelijke handicap in The 12

16 Guardian in 1983 en 2001 blijkt wel dat de zichtbaarheid van mensen met een verstandelijke handicap is gestegen in de loop van de tijd (Wilkinson & Mcgill, 2009). Daarenboven worden personen met een fysieke handicap vaker op een meer positieve manier voorgesteld dan het geval is voor personen met een verstandelijke handicap (Gardner, et al., 1978; Wahl, 1992). Uit verschillende studies blijkt dat personen met een verstandelijke handicap vaker worden geportretteerd als kwetsbaar, meelijwekkend en als slachtoffer (Auslander & Gold, 1999; Wertheimer, 1988; Pardun, 2005). Waarbij meer nadruk wordt gelegd op het feit dat zij voor heel wat dingen afhankelijk zijn van andere mensen. Daarnaast wordt voor de portrettering van deze groep ook opvallend vaker kinderen gebruikt (Auslander & Gold, 1999; Yoshida, et al., 1990; Wertheimer, 1988; Pardun, 2005). Dit zogenaamde liefdadigheidsmodel gaat ervan uit dat de handicap een tragedie is en dat er moet worden gezorgd voor mensen met een handicap aangezien deze mensen niet beschikken over de nodige capaciteiten, middelen en kracht om zelfstandig te leven (Goggin, 2009). Daarentegen benadrukt het sociale constructiemodel de onafhankelijkheid en zelfstandigheid van mensen met een handicap. In deze benadering wordt er vanuit gegaan dat een handicap een sociale constructie is. Deze benadering zoemt in op de mogelijkheden en capaciteiten van de betreffende perso(o)n(en) (Barnes, 1991). Volgens het sociale model is een handicap een sociale constructie. De maatschappij maakt van een functiebeperking een handicap door fysieke en mentale drempels, zoals ontoegankelijkheid en vooroordelen. Volgens dit model is het dan ook aan de maatschappij om zich open te stellen en inclusie mogelijk te maken door de drempels weg te werken. Een van de kritieken hierop is echter dat deze benadering de fysieke en objectief waarneembare handicap negeert. Sommige auteurs beweren zelf dat de ontkenning van deze fysiek waarnaambare handicap deze personen juist meer kwetsbaar maakt (zie Ellis, 2009; Goggin, 2009; Watson, 2004). In dit opzicht is het belangrijk dat de handicap wordt erkend. De meest recente visie probeert voorgaande modellen en de kritieken op deze modellen te integreren in het culturele model. In dit model staan de diverse ervaringen van personen met een handicap centraal (voor een meer gedetailleerde discussie van het culturele model, zie Devlieger et al., 2003; Devlieger, 2009; GRIP, 2008). 13

17 Siperstein (2003) wijst erop dat de perceptie van de bevolking over de capaciteiten en mogelijkheden van personen met een handicap een belangrijke invloed heeft op de manier waarop zij vinden dat deze personen onderwijs kunnen volgen, kunnen worden tewerkgesteld, enz. De beeldvorming in de media draagt dus met andere woorden bij tot de manier waarop burgers denken over inclusie en integratie. In dit verband kunnen we bijvoorbeeld ook denken aan de discussie over inclusief onderwijs versus bijzonder onderwijs, inclusieve tewerkstelling versus bijzondere tewerkstelling voor personen met een handicap. Als we vervolgens kijken naar de thema s die aan bod komen in de verschillende studies, dan blijkt dat nieuwsberichten waarin personen met een handicap aan bod komen in het algemeen het meest frequent gaan over financiering en behandelingen en sociale diensten (Auslander Gold, 1999; Yoshida et al., 1990; Wertheimer, 1988; Wilkinson & McGill; 2009). Keller et al. (1990) tonen ook aan dat personen met een handicap vaker centraal in het nieuws (krant) komen bij de zogenaamde softe nieuwsitems, die volgens de auteurs ook meer emotioneel geladen zijn en zich meer lenen tot stereotypering van mensen met een handicap. 14

18 3 Onderzoeksvragen In dit onderzoeksrapport staan volgende onderzoeksvragen centraal: (1) Hoe vaak komen personen met een handicap aan bod in het televisienieuws bij VRT en VTM? Hierbij ligt de focus op de frequentie waarmee personen met een handicap in het nieuws komen, maar er wordt ook gekeken naar de soorten handicaps die aan bod komen, de plaats in het nieuwsbericht en de achtergrondkenmerken van de personen met een handicap. (2) Op welke manier worden personen met een handicap voorgesteld in het televisienieuws bij VRT en VTM? In welke thematische context komen personen met een handicap in het nieuws? Op welke manier worden personen met een handicap voorgesteld? 15

19 4 Methodologie Data Voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen hebben we een beroep gedaan op de data uit het Elektronisch NieuwsArchief (ENA) ( Het onderzoekproject ENA archiveert sinds 2003 systematisch alle 19 uur televisiejournaals van VRT en de commerciële zender VTM. Naast de systematische archivering van het beeldmateriaal wordt elk journaal ook onderworpen aan een kwantitatieve inhoudsanalyse. Elk journaal wordt opgedeeld in nieuwsberichten of nieuwsitems die vervolgens aan de hand van een gestandaardiseerd codeerschema door een vast team van codeurs worden gecodeerd. Het Elektronisch NieuwsArchief vormt een waardevolle databron om audiovisuele nieuwsmedia op een systematische en wetenschappelijk verantwoorde manier te analyseren (Hooghe et al., 2005). Het ENA laat ons toe om het totale aanbod televisienieuws van VRT en VTM voor de periode januari 2007 tot en met september 2009 op te nemen in de analyses. Voor het jaar 2009 hebben we ons moeten beperken tot de eerste 9 maanden, dus tot en met september 2009, dit om de simpele reden dat op het moment van de dataverzameling van analyse voor onderstaand onderzoeksproject het beeldmateriaal voor de laatste drie maanden van 2009 nog niet waren gecodeerd. Het totale aanbod televisienieuws voor deze periode omvat nieuwsitems, waarvan afkomstig van VRT en afkomstig van VTM. Codering In het kader van het ENA-project werd voor alle actoren in het 19uur journaal van VRT en VTM gecodeerd of de actor al dan niet een handicap had. Binnen het ENA-project werd een actor met een handicap geoperationaliseerd als een actor waarbij de handicap zichtbaar in beeld komt of waarvan in het nieuwsbericht zelf wordt vermeld dat de actor een handicap heeft. Hierbij werd zowel gekeken naar de aanwezigheid van personen met 16

20 een fysieke handicap als personen met een verstandelijke handicap. Actoren zijn niet enkel personen die aan het woord komen in het journaal, maar ook personen waarover in het nieuwsbericht wordt gesproken door de journalist, verslaggever of een andere actor. Hoewel de actor dus niet noodzakelijk in beeld hoeft te komen, is dit voor de overgrote meerderheid van de actoren wel het geval. Personen die in beeld komen en waarover in het nieuwsitem niet wordt gesproken en die zelf ook niet aan het woord komen werden niet mee opgenomen in de analyse. Het zijn immers de personen die een actieve rol vervullen in het nieuwsbericht of de actoren die ook effectief worden besproken waarvan men kan verwachten dat zij een impact zullen hebben op de opinievorming van de kijkers. Voor dit onderzoeksproject werd gebruik gemaakt van de nieuwsitems waarin tenminste één actor met een handicap aan bod kwam. Bij de codering van het beeldmateriaal voor het ENA project werd uiteraard niet in detail gekeken naar de beeldvorming van personen met een handicap. Daarom werd in een tweede fase de geselecteerde nieuwsitems opnieuw bekeken door de onderzoeker en zorgvuldig gecodeerd waarbij specifiek werd gekeken naar de beeldvorming van personen met een handicap. 17

21 5 Resultaten Hieronder zullen we de resultaten van de inhoudsanalyse bespreken waarbij we eerst het meer kwantitatieve luik bespreken om daarna over te gaan tot het meer kwalitatieve gedeelte van de inhoudsanalyse. Vooreerst bespreken we de prevalentie of de frequentie waarmee mensen met een handicap aan bod komen in het televisienieuws bij VRT en VTM in de periode Vervolgens gaan we dieper in op de plaats die deze nieuwsberichten innemen in de totale nieuwsuitzendingen waarbij we kijken naar de rangorde en de lengte van de nieuwsitems en of deze al dan niet behoren tot de hoofdpunten van het nieuws. Vervolgens gaan we dieper in op de soorten handicaps die aan bod komen. Naast de soort handicap werd ook gekeken naar de gebruikte hulpmiddelen, of het ging om een aangeboren of een niet-aangeboren handicap en of de persoon al dan niet werd vergezeld door een begeleider. Ten slotte bespreken we ook de achtergrondkenmerken (geslacht, leeftijd en etniciteit) van de actoren met een handicap. Voor het tweede meer kwalitatieve luik wordt gekeken naar de thema s van de nieuwsberichten waarin personen met een handicap aan bod komen, of de handicap al dan niet centraal staat in het nieuwsbericht en op welke manier deze personen worden voorgesteld. Prevalentie Op het totale aanbod van nieuwsuitzendingen voor het nieuws van 19u tijdens de periode komen in 0.11% van de nieuwsitems bij de VRT één of meerdere actoren met een handicap voor. Bij de commerciële zender VTM is dat 0.19% (Tabel 1). In 2007 werden 10 nieuwsberichten gevonden waarin tenminste één actor met een handicap voorkomt in de VTM nieuwsberichtgeving van 19 uur, voor de publieke omroep was dit 11 nieuwsberichten. In 2008 werden 8 nieuwsitems met tenminste één gehandicapte actor gerapporteerd in het VRT nieuws en 18 nieuwsitems bij VTM. Voor de eerste negen maanden van 2009 was dit cijfer voor VRT en VTM resp. 4 en 9. Zoals we eerder hebben vermeld, verwachten we hierdoor geen vertekening in de resultaten. Dit is wel belangrijk mee te nemen als wordt gekeken naar de absolute cijfers voor de verschillende jaren. Als 18

22 we deze aantallen vergelijken met het aantal mensen met handicap in de Vlaamse Gemeenschap dan is het duidelijk dat mensen met een handicap sterk ondervertegenwoordigd zijn in zowel de nieuwsuitzendingen bij VRT als bij VTM. In België zijn er verschillende instanties bevoegd omtrent de ondersteuning van personen met een handicap. Bovendien bestaat er ook geen standaarddefinitie die een uniform erkenningscriterium zou kunnen vormen voor alle betrokken instanties. Het begrip handicap wordt door de verschillende instanties vanuit verschillende invalshoeken bepaald. Als we kijken naar de resultaten afkomstig uit algemene bevolkingssurveys, die dus zijn gebaseerd op zelfrapportering, dan zien we dat 16 à 20% van de Vlaamse/ Belgische volwassen bevolking (16-64 jaar) aangeeft een handicap of een langdurige ziekte te hebben, 10 à 14% van de bevolking geeft aan hierdoor te worden geconfronteerd met beperkingen in het dagelijkse leven (voor meer gedetailleerde informatie zie Verbelen, Samoy & Van Geel, 2005). Het gebruikersoverleg Handicap en Arbeid spreekt over 10 tot 15% mensen met een arbeidshandicap. Het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) gebruikt een eerder strikte definitie. Volgens deze definitie zijn personen met een handicap personen voor wie de kansen tot participatie aan het sociale leven langdurig en in ernstige mate beperkt zijn door een samenspel tussen verstandelijke, psychische, lichamelijke of zintuiglijke functiestoornissen en andere persoonlijke en externe factoren. Momenteel zijn er personen met een handicap erkend door het VAPH, dat komt neer op ongeveer 2% van de Vlaamse bevolking. Zelfs als we deze cijfers vergelijken met de prevalentie van personen met een handicap in het televisienieuws bij VRT en VTM, dan zien we dat er een sterke ondervertegenwoordiging is van deze minderhedengroep in de nieuwsberichtgeving. Personen met een handicap komen beduidend minder voor in het televisiejournaal, dan we op grond van de samenstelling van de bevolking zouden kunnen verwachten. Terwijl personen met een handicap 2 procent van de Vlaamse bevolking vormen, komen ze slechts in 0,15 procent van alle nieuwsitems in Vlaanderen voor. Als we het totale aanbod nieuwsberichten bekijken waarin tenminste één gehandicapte actor voorkomt (n=60), dan zien we dat 38% (n=23) van de nieuwsitems afkomstig is uit 19

23 de nieuwsberichtgeving van de publieke omroep VRT en 62% (n=37) van VTM. Er komen dus verhoudingsgewijs iets meer nieuwsberichten met een gehandicapte actor voor in de VTM nieuwsuitzendingen in vergelijking met de nieuwsberichtgeving bij VRT. Dit is een eerste belangrijke vaststelling. Tabel 1. Prevalentie van nieuwsitems met mensen met een handicap in totale aanbod nieuwsuitzendingen, VRT VTM N (%) Totale aanbod N (%) Totale aanbod (0.16) (0.15) (0.10) (0.24) * 4 (0.07) (0.16) 5719 Totaal 23 (0.11) (0.19) Bron: Belgisch nieuwsarchief ENA n 2007 VRT= 7074, VTM= 6620 ; n 2008 VTM= 7474, VRT= 7833; n 2009 VTM= 5719, VRT= 5544.*Voor het jaar 2009 zijn enkel de nieuwsberichten opgenomen van januari t.e.m. september Naast de prevalentie van actoren met een handicap is het ook belangrijk om te kijken naar de framing of de manier waarop deze personen worden voorgesteld in de nieuwsberichtgeving. Eerder onderzoek heeft immers aangetoond dat framing een belangrijk effect heeft op opinievorming. Rangorde en lengte Willen we inzicht krijgen in de manier waarop personen met een handicap aan bod komen in de nieuwsberichtgeving, dan is het aangewezen om ook te kijken naar de lengte van het nieuwsitem en de plaats of rangorde die het nieuwsbericht inneemt in de nieuwsuitzending. Wanneer komen deze nieuwsitems juist aan bod in de nieuwsuitzendingen? Komen actoren met een handicap ook voor in de hoofdpunten of worden personen met een handicap vaker opgevoerd in nieuwsitems meer naar het einde toe van het nieuws? De rangorde van een nieuwsitems in de totale nieuwsuitzending kan immers worden gezien als proxy voor de belangrijkheid van het onderwerp. Nieuwsitems die als minder belangrijk worden gezien door (eind)redacteurs komen meestal meer naar het einde van de nieuwsuitzending aan bod (De Swert & Hooghe, 2010). 20

24 Een nieuwsuitzending bij VRT en VTM bestaat gemiddeld uit 23 nieuwsitems. Een gemiddelde nieuwsuitzending heeft meestal maximaal vijf hoofdpunten (bij de VRT vijf, bij VTM meestal vier). Tabel 2 geeft het aantal hoofdpunten weer waarin ten minste één actor met een handicap voorkomt voor beide zenders. De resultaten tonen aan dat voor de periode vijf keer een hoofditem met een gehandicapte actor aan bod is gekomen in het VTM nieuws, dit was slechts twee keer het geval bij de publieke omroep. Personen met een handicap worden dus minder vaak geïnterviewd of besproken in de hoofdpunten van het nieuws. De gemiddelde rangorde van nieuwsberichten waar tenminste één gehandicapte actor in voorkomt is de 16 de plaats bij de VRT en de 15 de plaats bij de commerciële zender VTM. Met andere woorden, als we kijken naar de rangorde waarin deze nieuwsitems worden getoond in de nieuwsuitzendingen, dan zien we dat actoren met een handicap eerder voorkomen in het midden en naar het einde toe van de nieuwsuitzendingen bij beide zenders. De gemiddelde lengte van bovenstaande nieuwsitems is voor VRT en VTM respectievelijk 108 seconden en 117 seconden. Kijken we naar de correlatie tussen de rangorde en de lengte van de nieuwsitems, dan zien we dat er bij VTM een negatieve significante correlatie is tussen beide variabelen. Hoe later het nieuwsbericht (met gehandicapte actor) in het (VTM)nieuws aan bod komt, hoe korter het bericht. Bij het VRT nieuws werd er geen significant verband gevonden tussen de rangorde en de lengte van de nieuwsitems. Tabel 2. Aantal hoofdpunten met actoren met een handicap, VRT VTM Hoofdpunten Tot. Hoofdpunten Tot Totaal Bron: Elektronisch nieuwsarchief ENA

25 Welke handicaps komen aan bod? De nieuwsmedia zijn een belangrijk communicatie-instrument voor het informeren van de bevolking en daarnaast hebben ze ook een belangrijke impact op de publieke opinievorming. Daarom is het niet alleen belangrijk te kijken naar hoe vaak personen met een handicap aan bod komen in het nieuws, maar ook naar welke handicaps voorkomen in de nieuwsberichtgeving. Uit de literatuur blijkt dat verschillende handicaps andere reacties en gevoelens bij mensen oproepen. Verschillende studies hebben reeds aangetoond dat mensen in het algemeen een meer positieve attitude hebben tegenover personen met een fysieke handicap in tegenstelling tot mensen met een mentale handicap (Ashman, 1984; Weller & Aminidav, 1992). Zo is gebleken dat deze bevindingen evenzeer gelden voor leerkrachten, werkgevers en hulpverleners (Elliot et al., 1992; Parents & Evers, 1986). Vooraleer we overgaan tot de bespreking van de resultaten willen we hier nog even meegeven dat er in totaal 60 nieuwsberichten zijn voor de periode waarin tenminste één gehandicapte actor voorkomt (zie Tabel 3). Daarvan zijn er 37 nieuwsberichten waar slechts één gehandicapte actor in voorkomt, 18 nieuwsberichten waarin twee actoren met een handicap voorkomen en 4 nieuwsberichten waarin drie actoren met een handicap voorkomen. Dat maakt dat in de nieuwsberichtgeving bij de VRT over 37 actoren met een handicap beschikken, en bij de commerciële zender gaat het om 49 actoren. Tabel 3. Aantal actoren met een handicap in het totale aanbod nieuwsuitzendingen bij VRT en VTM, VRT VTM Geen specifieke actoren, 0 1 Enkel in groep* 1 gehandicapte actor gehandicapte actoren gehandicapte actoren 2 2 Totaal aantal actoren Bron: Belgisch nieuwsarchief ENA * Het nieuwsitem waarin geen specifieke actor aan bod komt, maar een groep personen met een handicap wordt in de analyses opgenomen als 1 gehandicapte actor. 22

26 Tabel 4 geeft een overzicht van de verschillende handicaps die aan bod komen in de berichtgeving. Als we kijken naar de handicaps die aan bod komen bij VRT en VTM, dan zien we dat in het VTM nieuws personen met een fysieke handicap het meeste voorkomen. Namelijk, 41% (n=20) van de actoren met een handicap heeft een fysieke handicap, bij VRT is dit 27% (n=10). Voor het VRT nieuws zien we dat er evenveel actoren met een verstandelijke handicap aan bod komen als actoren met een fysieke handicap. Bij VTM is deze verhouding veel meer ongelijk verdeeld, waarbij 22% (n=11) van de actoren een verstandelijke handicap heeft. Naast personen met een fysieke en verstandelijke handicap vormen personen met een visuele handicap (blind/slechtziend) de derde grootste groep in de nieuwsberichtgeving bij zowel VRT als VTM, resp. 19% (n=7) en 22% (n=11). In tegenstelling tot personen met een visuele handicap, komen personen met een auditieve handicap (doof/slechthorend) opmerkelijk minder aan bod in het nieuws. Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat communicatie met personen met een auditieve beperking soms de nodige praktische voorbereiding en middelen vergt zoals het voorzien van een tolk die gebarentaal kent, iets wat nieuwsdiensten niet altijd ter beschikking hebben. Daarnaast werd voor de overgrote meerderheid van de actoren met een handicap ook door de journalist, verslaggever of een andere actor vermeld dat deze persoon met een handicap had. Voor 16% van de gehandicapte actoren in het VRT nieuws en 18% in het VTM nieuws werd de handicap niet benoemd, maar was deze wel zichtbaar. 23

27 Tabel 4. Handicaps die in beeld/aan bod komen in het totale aanbod nieuwsuitzendingen VRT VTM Fysiek Verstandelijk Visueel (blind/ slechtziend) 7 11 Auditief (doof/ slechthorend) 4 1 Autisme spectrum stoornis 0 1 Communicatief 2 0 Chronische ziekte (spierziekte, MS, kanker,...) 2 3 Fysiek en verstandelijk 2 2 Totaal Bron: Belgisch nieuwsarchief ENA De celeenheden geeft het totale aantal actoren weer met een bepaalde handicap die aan bod kwamen in de nieuwsuitzendingen van de betreffende zender tijdens de periode Naast de soort handicap kan ook een onderscheid worden gemaakt naar een aangeboren vs. niet aangeboren handicap (Tabel 5). Bij het VRT nieuws werd voor 76% (n=28) van de actoren niet vermeld of de actor al dan niet een aangeboren handicap had. Bij de VTM nieuwsberichtgeving werd in 57% (n=28) van de gevallen niet vermeld of het al dan niet om een aangeboren handicap ging. Bij de publieke omroep werd voor 9 van de 31 actoren vermeld dat het om een niet aangeboren handicap ging. Er werd geen enkele keer uitdrukkelijk vermeld dat de actor een aangeboren handicap had. Daarentegen werd bij de VTM nieuwsberichtgeving voor 16 (n=8) van de actoren vermeld dat het om een aangeboren handicap ging. Het ging hier voornamelijk om mensen met een niet aangeboren fysieke handicap. Voor 40% van de actoren met een fysieke handicap werd vermeld dat het om een niet aangeboren handicap ging, terwijl dit voor 1 uit 11 het geval was bij VRT. 24

28 Tabel 5. Aangeboren vs. niet-aangeboren handicap voor het totale aantal actoren met een handicap in het totale aanbod nieuwsuitzendingen VTM VRT Niet Aangeb. Niet Tot Niet Aangeb. Niet Tot vermeld aangeb. vermeld aangeb. Fysiek Verstandelijk Visueel Auditief Autisme Communicatief Chronische ziekte Fysiek en verstandelijk Totaal Bron: Belgisch nieuwsarchief ENA Bij de codering van de nieuwsitems werd ook gekeken naar de hulpmiddelen die door de actoren met een handicap werden gebruikt of werden vermeld door de journalist of verslaggever. In de nieuwsberichtgeving bij VTM gebruikte iets meer dan de helft (51%, n=25) geen hulpmiddel, voor VRT ligt dit relatief gezien iets hoger, met name 68% (n=25) (Tabel 6). Daarnaast is de rolstoel het meest voorkomende hulpmiddel. In het VTM nieuws maakt 75% (n=15) van de actoren met een fysieke gehandicap gebruik van een rolstoel, waarbij 2 van de 20 actoren met een fysieke handicap een (been)prothese heeft. Ook in het VRT nieuws werden 7 van de 11 actoren met een fysieke handicap voorgesteld in een rolstoel. Geen enkele actor met een visuele handicap in het VRT nieuws maakte gebruik van een witte stok of een geleidehond, terwijl in het VTM nieuws 2 van de 11 actoren gebruik maakte van een witte stok en nog eens 2 actoren werden begeleid door een geleidehond. Het selecte aantal personen met een auditieve handicap maakten bij beide zenders allemaal gebruik van gebarentaal en aanvullend één iemand een hoorapparaat. Tenslotte kwamen slechts twee actoren met een communicatiestoornis voor, allebei in het VRT nieuws, waarbij één actor gebruik maakte van aangepaste spraaktechnologie. 25

29 Tabel 6. Hulpmiddelen die door de actoren met een handicap worden gebruikt in het totale aanbod nieuwsuitzendingen VRT VTM Geen hulpmiddel Rolstoel 7 15 Stok 2 Geleidehond 2 Gebarentaal 3 1 Prothese 2 hoorapparaat 1 Spraaktechnologie 1 Ligt in bed 1 Glazen oog 1 Totaal Bron: Belgisch nieuwsarchief ENA De celeenheden geeft het totale aantal actoren weer dat een hulpmiddel gebruikt. Naast bepaalde hulpmiddelen die de personen met een handicap gebruiken, werd ook gekeken of de persoon met een handicap vergezeld werd door een begeleider. Hierbij werd een onderscheid gemaakt naar de rol die de begeleider in het nieuwsbericht speelt. Hierbij kan de begeleider een hoofdrol bekleden in het nieuwsbericht, dat is met andere woorden het geval als de begeleider zelf meer aan bod komt dan de persoon met een handicap. De begeleider kan ook evenveel aan bod komen in het nieuwsitem als de actor die wordt begeleid. En ten slotte kan de begeleider ook eerder op de achtergrond blijven in het nieuwsbericht. Tabel 7 geeft de verdeling weer voor de verschillende actoren bij beide zenders. 26

30 Tabel 7. Is de persoon met een handicap vergezeld door een begeleider? VRT VTM Niet vergezeld door een begeleider De begeleider speelt een hoofdrol 0 9 De begeleider komt ongeveer evenveel aan bod als de persoon met een 0 2 handicap De begeleider speelt een nevenrol 3 9 Totaal Eerst en vooral kunnen we opmerken dat de meerderheid van de personen met een handicap niet wordt vergezeld door een begeleider. Dit is het geval bij zowel VRT (n=32) als VTM (n=29). We moeten wel opmerken dat deze groep relatief kleiner is bij de publieke omroep. Slechts 3 van de 37 actoren met een handicap wordt bijgestaan door een begeleider bij de VRT, waarbij in dezelfde periode in het nieuws bij VTM 20 actoren van de 49 werden begeleid. Ook als we kijken naar de rol die aan de begeleider wordt toebedeeld zien we dat in meer dan de helft van de keren wanneer een begeleider optreedt deze een hoofdrol (n=9) of ten minste een gelijkwaardige rol (n=2) als de gehandicapte actor op zich neemt. In dit opzicht is het belangrijk dat journalisten en redacteurs zich bewust zijn van de invloed van de rol als begeleider op de beeldvorming over personen met een handicap. Als er hoofdzakelijk gesproken wordt over de persoon met een handicap, maar niet door of met de persoon zelf, bevestigt dit het beeld van onmondige, onzelfstandige en hulpbehoevende mensen. Bovendien is dit een gebrek aan erkenning van het ervaringsdeskundig perspectief. Achtergrondkenmerken personen met een handicap In tabel 8 wordt een overzicht gegeven van de achtergrondfactoren van de actoren met een handicap in de nieuwsberichtgeving voor VRT en VTM in de periode Eerst en vooral zien we dat, in tegenstelling tot de man/vrouwverdeling in het totale nieuwsaanbod (Hooghe & De Swert, 2009), mannen niet sterk oververtegenwoordigd zijn. Als we kijken naar de leeftijd van de actoren, dan zien we dat zowel bij VRT als bij VTM de actieve bevolking de grootste groep vormt, resp. 23 en 27 actoren. Daarnaast vormen leerlingen van de lager en middelbare school de tweede grootste groep. In 27