Duitse Energiewende hervormd: complexiteit onderschat

Transcriptie

1 dinsdag 6 mei jaargang 17 nummer 4 Energie Actueel verschijnt 10 keer per jaar Oplage Abonneren via ArenA vol zonnepanelen De Amsterdam ArenA heeft binnenkort zonnepanelen op haar dak liggen, over een oppervlak zo groot als het voetbalveld. Het zonnedak gaat jaarlijks kwh opwekken. Dat staat gelijk aan 10% van het totale verbruik van de ArenA en het jaarverbruik van 270 huishoudens. De aanleg van het zonnedak heeft 1,6 miljoen euro gekost en is uitgevoerd door Green Deal-partners Nuon, BAM en Arcadis van de ArenA. Deze partners helpen de ArenA in 2015 per saldo klimaatneutraal te zijn. Goed werkende Europese energiemarkt is slechts kwestie van tijd Geert Moelker en Dennis Hesseling (ACER) Duitse Energiewende hervormd: complexiteit onderschat 3 Special over stroomopslag: een nieuwe industrie Teleurstellende start voor Britse Green Deal Wereldwijde interesse voor opgebouwde expertise Demonteren Duitse kerncentrales duurt decennia DOOR WIERD DUK, BERLIJN Een succes voor de Duitse industrie, maar een belasting voor de burgers. De Duitse Energiewende, het monsterproject waarin de overgang naar de productie en het gebruik van groene stroom wordt geregeld, wordt hervormd. De kosten ervoor lopen gierend uit de hand en er ontstaat economische scheefgroei, waardoor tienduizenden arbeidsplaatsen verloren dreigden te gaan, waarschuwt minister Sigmar Gabriel (SPD) van Economische Zaken en Energie. In zijn hervormingsvoorstellen kiest Gabriel, volgens critici, te zeer de kant van de industrie. Honderden energie-intensieve Duitse ondernemingen blijven vrijgesteld van de extra belasting voor groene stroom. En de burgers draaien op voor de kosten: van de 220 euro die een Duits driepersoonshuishouden jaarlijks betaalt voor de zogeheten Ökostrom-Umlage geldt 45 euro als compensatie voor de industrie-kortingen. Onderschat Maar Gabriel heeft meer problemen dan ontevreden burgers. De waarheid is dat de Energiewende dreigt te mislukken, gaf hij deze maand toe tijdens een bedrijfsbezoek. We hebben in alle opzichten de complexiteit ervan onderschat. Om de Energiewende aan te zwengelen, stroomt veel te veel geld aan toeslagen en subsidies jaarlijks 23 miljard euro naar de groene stroomsector, vindt Gabriel. Dat is in geen enkel land ter wereld zo. Dus trapt de minister op de rem. Er moet in een lager tempo op groene stroom worden overgeschakeld. Bovendien moeten windmolens en zonnepanelen van het staatsinfuus: de sector moet zich eindelijk onderwerpen aan de wetten van de markt. Bestaande subsidieregelingen die soms decennia gelden blijven nog wel van kracht. Nieuwe ingrepen De kiezers was door de coalitie van Gabriels SPD en de CDU/CSU van bondskanselier Angela Merkel een daling van de stroomprijs in het vooruitzicht gesteld. Maar dat zit er niet in. Ondanks de nieuwe ingrepen zal die prijs naar verwachting de komende jaren blijven stijgen. Consumentenorganisaties schilderen Gabriel, die leider is van de sociaaldemocratische SPD, daarom af als Genosse der Bosse: de kameraad van de bazen. Energie Actueel is ook digitaal beschikbaar: energieactueel.nl Zweedse consument vindt meteraflezing per uur te riskant en te lastig DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN De in oktober 2012 ingevoerde aflezing per uur van de elektriciteitsmeters in Zweden krijgt de handen van de consumenten maar in zeer bescheiden mate op elkaar. Slechts afnemers maken tot dusver gebruik van deze faciliteit. Dat constateert de energiemarkttoezichthouder Energimarknadsinspektionen (EI) in een evaluatie na het eerste jaar. Brancheorganisatie Svensk Energi toont zich niet verrast. Dit contracttype is nog nieuw en daar komt bij dat de stroomprijs het afgelopen jaar relatief stabiel en laag was, merkt netchef Anders Richert op. Volgens hem is het ook zo dat velen terugdeinzen voor de financiële risico s en het feit dat je wel actief betrokken moet zijn bij de prijsontwikkeling en je verbruik. Over de streep De aflezing per uur werd ingevoerd met het oog op de energietransitie en de verbetering van de competitie op de markt. Hoe vaker een meter wordt afgelezen, des te beter een afnemer met de inzet van zijn elektrische apparatuur kan inspelen op de prijs van de stroom. Om de consument over de streep te trekken moeten er volgens Svensk Energi diverse initiatieven worden genomen. De meterregistratie dient verder te worden ontwikkeld, zonder dat het ingewikkelder wordt. Zo zou bijvoorbeeld de mogelijkheid kunnen worden geboden om de meetwaardes in real time te laten zien. Het belangrijkste is dat de klant echt het gevoel krijgt dat er geld kan worden bespaard. Dat zou ook kunnen door de betaling voor de zelf geproduceerde stroom te vereenvoudigen. Richter: Eigen elektriciteitsproductie vergroot waarschijnlijk bij de consument het besef over de waarde en het belang van de beschikbaarheid van stroom. Wij pleiten er al diverse jaren voor dat de klanten hun eigen productie kunnen verrekenen met het verbruik. Onlangs zijn er wetsvoorstellen ingediend voor belastingaftrek voor wat zelf wordt geleverd. Dat is in ieder geval een stap in de goede richting. Noren pleiten voor duidelijke rol aardgas in EU-energievoorziening DOOR WIM VERSEPUT, KOPENHAGEN De Noorse oliemaatschappij Statoil doet een beroep op de EU om een duidelijke energiepolitiek te voeren waarin gas een sterkere plaats krijgt. Volgens Statoil-gastopman Rune Bjørnson is dat de voorwaarde voor de bereidheid van het concern en zijn concurrenten en medespelers op het Noorse plat om door te gaan met investeringen in de uitbouw van nieuwe velden en nieuwe transportinfrastructuur. Noors aardgas is weliswaar al tientallen jaren niet meer weg te denken van de Europese markt, maar de afgelopen jaren stagneert de groei van de afzet. Bjørnson erkent dat de zwakke economische ontwikkeling daaraan ook debet is, maar belangrijker nog is dat Brussel niet in staat is gebleken een energiebeleid op te zetten waarin aardgas één van de hoofdrollen is toebedeeld bij de bevoorrading. Dat moet echter wel, vindt Bjørnson, tenminste als de EU erin wil slagen zijn energiepolitieke doelstellingen in te vullen zonder tegelijkertijd de concurrentiepositie van de industrie op de tocht te zetten. De huidige politiek waarin de gesubsidieerde uitbouw van hernieuwbare energiecapaciteit wordt gecombineerd met een groeiend steenkoolverbruik is niet houdbaar, want dat draagt niet echt bij aan de reductie van de CO 2 -emissies, aldus Bjørnson. Export naar Europa Noorwegen wil graag aardgas exporteren naar Europa. Het probleem is echter dat het land de laatste jaren toenemende concurrentie is gaan ondervinden van Rusland, onder andere door de aanleg van de Oostzee-pijpleiding North Stream. De politieke spanning die wegens Oekraïne is ontstaan tussen Rusland en de EU biedt de Noren nieuwe kansen. De vraag is echter wat er op langere termijn gaat gebeuren. Harald Claes, expert internationale energiepolitiek en hoogleraar aan de universiteit van Oslo, meent dat een handelsconflict tussen Rusland en de EU net zo goed nieuwe hoofdbrekens kan veroorzaken. Als Rusland zondebok wordt en Europa zich onafhankelijk wil maken van de Russische leveranties, kunnen ze Noorwegen om meer gas vragen, maar het kan ook gebeuren dat ze zich helemaal proberen vrij te maken van gas.

2 2 ECONOMIEmarkt & bedrijven Teleurstellende start voor Britse Green Deal DOOR ARJAN SCHIPPERS, LONDEN In januari vorig jaar ging in Groot-Brittannië de zogeheten Green Deal van start: een regeling die miljoenen woningen energiezuiniger moet maken. Maar de resultaten vallen tot nu toe flink tegen. De Green Deal werd met veel fanfare aangekondigd: het zou een ware transformatie teweeg brengen in de verouderde Britse woningvoorraad, waar warmte met tonnen tegelijk weglekt door slecht geïsoleerde daken, ramen en muren. Via de Green Deal kunnen huiseigenaren na gedegen advies een lening krijgen om efficiëntere boilers, dubbele beglazing en andere isolatiemaatregelen te laten installeren. De lening wordt terugbetaald via (besparingen op) de energierekening. Na een vertraging van ruim een jaar waren de verwachtingen hooggespannen. Staatssecretaris voor energie Greg Barker ging ervan uit dat er binnen een jaar meer dan Green Deal contracten zouden zijn getekend. Eind december stond de teller echter op 1612, waarvan er 626 waren uitgevoerd. In het nieuwe jaar ging het nog langzamer; in februari werden er bijvoorbeeld maar 33 nieuwe contracten getekend. Kat uit de boom kijken De teleurstellende cijfers kunnen op allerlei manieren worden verklaard. Onbekendheid met de regeling, een gebrek aan officieel goedgekeurde bedrijven die de Green Deal uitvoeren, vertraging bij de speciaal opgezette Green Deal Finance Company en softwareproblemen bij de inspecteurs worden allemaal aangevoerd als verklaringen voor de langzame start. Ook zouden veel mensen liever nog even de kat uit de boom willen kijken. De leningsvoorwaarden zouden ook niet de meest gunstige zijn. Toen de Green Deal Finance Company in een advertentie riep dat het de goedkoopste leningen verstrekte, werd het door de Reclamecommissie op de vingers getikt. Energieminister Ed Davey geeft toe dat de cijfers teleurstellend zijn, maar zegt ook dat het plaatje niet volledig is. Zo n huiseigenaren hebben volgens hem een Green Deal advies aangevraagd en een rapport met aanbevelingen gekregen. Veel woningbezitters kiezen ervoor de verbeteringen op een andere manier te financieren dan via de Green Deal; anderen voeren maar een deel van de aanbevelingen uit. Aantrekkelijk Het belangrijkste, aldus het ministerie, is dat men goed advies krijgt en actie onderneemt. Intussen wordt er hard aan de regeling gesleuteld om er wat meer vaart in te krijgen. Zo is de regeling aantrekkelijker gemaakt voor verhuurders. Er bestond onduidelijkheid over de vraag of de huurder of de verhuurder aansprakelijk is voor het terugbetalen van de lening. Er is nu duidelijk vastgelegd dat de huurder betaalt, totdat hij uit de woning vertrekt. Ook wordt getracht de Green Deal aantrekkelijker te maken voor bedrijfspanden. Verdere aanpassing van de regeling is hard nodig omdat het tempo waarin de woningvoorraad energiezuiniger wordt gemaakt nu veel te laag ligt. Oppositiepartij Labour heeft al aangekondigd dat de Green Deal wordt afgeschaft als het de verkiezingen in 2015 wint, maar laat nog in het midden wat ervoor in de plaats zal komen. Er is ook goed nieuws: het aantal bedrijven dat zich heeft laten accrediteren om de Green Deal uit te voeren is de afgelopen maanden sterk gestegen. Kennelijk zien zij er wel een aantrekkelijke markt in. Het komend jaar zal waarschijnlijk beslissend zijn voor het succes van de Green Deal. Green Deal en de huiseigenaar Wat betekent de Green Deal voor een huiseigenaar? Eerst moet een (speciaal geaccrediteerde) adviseur langskomen om een rapport op te stellen met aanbevelingen voor noodzakelijke of wenselijke energiebesparende maatregelen voor de woning. Dat rapport bevat ook een inschatting van de kosten en potentiële besparingen. De huiseigenaar telt voor deze inspectie ongeveer 150 euro neer. Met het rapport in de hand kan hij vervolgens naar een zogeheten Green Deal Provider. Dat kan een geaccrediteerd installatiebedrijf zijn maar ook een energiebedrijf. Die Provider stelt een offerte op en heeft toegang tot de speciale leningen. Als de huiseigenaar akkoord gaat, ondertekent hij een Green Deal Plan, in feite een contract met de Provider, die er vervolgens voor zorgt dat de werkzaamheden worden uitgevoerd en gefinancierd. De lening wordt afbetaald via de energierekening, waarbij de gouden regel is dat de (geschatte) maandelijkse besparing op de energierekening hoger moet zijn dan de afbetaling. De energieleverancier betaalt het bedrag dat iedere maand wordt geïnd terug aan de Green Deal Provider. Bij verhuizing neemt de nieuwe eigenaar of huurder de lening over, maar geniet natuurlijk ook van het voordeel van een goed geïsoleerde woning met lagere maandelijkse lasten. De trofeeën van Iberdrola en Gas Natural Fenosa DOOR PETER WESTHOF De elektriciteitsopwekking in Spanje is sinds jaar en dag in handen van een beperkt aantal bedrijven: Endesa, Iberdrola en Gas Natural Fenosa. Met 10 miljoen klanten mag Endesa, dochterbedrijf van het Italiaanse Enel, zich de marktleider in Spanje noemen. De andere twee volgen op gepaste afstand, al heeft Iberdrola wel de grootste waarde op de beurs in Madrid. Maar welk bedrijf, Iberdrola of Gas Natural Fenosa, is het meest geliefd, het meest groen, of het meest ethisch? Daar leek de laatste tijd een ware strijd over te zijn uitgebroken. Gas Natural Fenosa en Iberdrola delen met elkaar een verleden van beoogde fusies en overnames. Gas Natural Fenosa ontstond in Gas Natural nam toen concurrent Unión Fenosa over voor zo n 16,8 miljard euro. De grote veranderingen op de internationale energiemarkt waren volgens de bedrijven de belangrijkste drijfveren voor het samengaan. Ook Iberdrola had eerder een oogje laten vallen op Unión Fenosa, maar die plannen gingen niet door. Eerder, in 2003, wilde Gas Natural het grotere Iberdrola overnemen, maar dat werd toen geblokkeerd door de Spaanse regering. De geringe concurrentie op de Spaanse energiemarkt zou hierdoor nog meer beperkt worden. Gas Natural Fenosa mag dan een maatje kleiner zijn dan concurrent Iberdrola, het is volgens de jaarlijkse lijst van het blad Fortune wel het meest geliefde Spaanse energiebedrijf, meldde Gas Natural Fenosa recent met gepaste trots. In dit jaarlijkse lijstje, samengesteld op basis van de voorkeuren van analisten en topmensen in het bedrijfsleven, bekleedt Apple de eerste plaats, gevolgd door Amazon en Google. Gas Natural Fenosa heeft geen plek in de top-50 gekregen, maar wel een score: 6,6. Dat is gelijk aan E.On. Ook een onderneming als Gazprom heeft een score gekregen, maar utilities als Iberdrola en Endesa zijn niet bij de World s Most Admired Companies terug te vinden. Gas Natural Fenosa stelt ook dat het zelf een zeer duurzaam bedrijf is. Het wijst daarbij op de noteringen in de verschillende indices. Zo is Gas Natural Fenosa voor het tiende jaar op rij in de FTSE4Good opgenomen. Dit is een index die een bedrijf beoordeelt op duurzaamheid en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Daarnaast is het bedrijf voor het zesde jaar achtereen in de Europese DJSI opgenomen. Deze index beoordeelt Europese bedrijven eveneens op hun duurzame activiteiten. In de smaak bij analisten en beleggers Op zijn beurt claimt Iberdrola dat het goed in de smaak valt bij analisten en beleggers. Gekeken naar de ontwikkeling van het aandeel op de Spaanse beurs is dat begrijpelijk. In mei vorig jaar noteerde het aandeel nog beneden de 4 euro, maar onlangs klom het boven de 5 euro en dat is in één jaar tijd een forse stijging (+25%). De topman van Iberdrola, Ignacio Galán, werd onlangs door de Institutional Investor Research Group uitgeroepen tot beste topman van alle Europese utilities. Bovendien werd hij door deze organisatie, waarin een groot aantal analisten en beleggers is vertegenwoordigd, bekroond tot beste Spaanse CEO. Financieel topman José Sáinz Armada viel eveneens in de prijzen. Voor het vierde jaar op rij was hij de beste financiële topman bij de Europese utilities. Ook op het vlak van ethisch handelen scoort Iberdrola hoog. Corporate governance is een thema dat een paar jaar geleden veel meer in de publiciteit stond, maar Iberdrola meldde laatst wel dat het op de lijst 2014 World s Most Ethical Company was beland. Deze lijst wordt samengesteld door de Ethisphere Institute, een Amerikaans onderzoekscentrum. De plek van Iberdrola op deze lijst hield direct verband met een besluit van Iberdrola uit Het management meende toen dat de transparantie van het beleid van Iberdrola moest gaan voldoen Best en slechtst presterende beursfondsen Periode 31 maart t/m 28 april 2014 best presterende EDP 2,98% Endesa 2,59% Scottish & Southern 1,28% Gasnatural - Union Fenosa 1,17% Centrica 1,15% minst presterende aan de hoogste internationale standaarden. Op de lijst van het Ethisphere Institute over 2014 staan 144 ondernemingen, voornamelijk Amerikaanse. Iberdrola is het enige Spaanse bedrijf. Geen enkele Nederlandse onderneming kon voldoen aan de ethische normen van het Ethisphere Institute. Enel -1,22% Iberdrola -2,75% E.On -3,31% GdF Suez/International Power -4,28% RWE -8,11%

3 3 INTERVIEWtoezicht Geert Moelker en Dennis Hesseling (ACER) Goed werkende Europese energiemarkt is slechts kwestie van tijd DOOR ALEXANDER HAJE Een goed werkende, geïntegreerde Noordwest-Europese energiemarkt lijkt slechts een kwestie van tijd, zeggen Geert Moelker en Dennis Hesseling van ACER, Agency for the Cooperation of Energy Regulators. Er is de afgelopen tien jaar al veel bereikt. Zowel op gas- als elektriciteitsgebied. Moelker is manager groothandelsmarkt elektriciteit bij de Autoriteit Consument & Markt (ACM) en tevens vicevoorzitter van de ACER en de CEER Electricity Working Group die zich bezighoudt met de groothandel in elektriciteit. Zijn ACM-collega Hesseling is sinds ruim een jaar hoofd van de gasafdeling van ACER en werkzaam in Ljubljana, Slovenië. Daarvoor werkte hij tien jaar bij de NMa. Beiden zijn van mening dat er nog belangrijke stappen moeten worden gezet om tot een echte Noordwest-Europese energiemarkt te komen. Maar dat die er komt is zo goed als zeker, stellen zij. Verschillende markten - We praten gemakshalve over één Noordwest- Europese energiemarkt. Maar kun je de gasen elektriciteitsmarkt wel over één kam scheren? Moelker: Ja en nee. Er zijn grote verschillen, maar elektriciteit wordt vaak ook gemaakt met gas. Ze staan dus niet los van elkaar. Hesseling: Technisch gezien zijn het verschillende markten. Tegelijkertijd zie je dat een belangrijk deel van de wetgeving hetzelfde is voor de Europese gasmarkt en de Europese elektriciteitsmarkt. Ook de instrumenten op gas- en elektriciteitsgebied vertonen veel gelijkenis. Zoals bij het infrastructuurpakket. Bij het beoordelen van investeringen op infrastructureel gebied worden vaak dezelfde middelen toegepast. Maar in de praktijk zijn er ook grote afwijkingen. Zo zijn de Europese netwerkcodes voor elektriciteit, die beschrijven hoe netbeheerders zich onderling en tegenover hun aangeslotenen moeten gedragen, behoorlijk verschillend van die voor gas. - Op elektriciteitsgebied zijn er zaken die de eenwording van de markt bemoeilijken. Hoe is dat op de gasmarkt? Hesseling: Binnen de EU zijn er vrij veel nationale beleidsinterventies die de integratie doorkruisen. En die het soms moeilijker maken om de Europese elektriciteitsmarkt Geert Moelker (ACER): Er is een Europese marktkoppeling voor elektriciteit tot stand gebracht. Die levert Nederland 50 miljoen euro per jaar efficiencywinst op en dat kan nog veel meer worden. goed te integreren. Op de gasmarkt speelt dat probleem minder. Daar zijn veel minder interventies vanuit de nationale politiek en het nationaal beleid. Maar hier speelt wel weer iets anders: de afhankelijkheid van Russisch gas. Technisch gezien zijn gas en elektriciteit verschillende markten Moelker: Op elektriciteitsgebied was er twee jaar terug sprake van een grote mate van prijsconvergentie in Noordwest-Europa. Dit kwam doordat er diverse initiatieven, zoals marktkoppeling, waren geïmplementeerd om de nationale markten beter op elkaar aan te laten sluiten. De energieprijzen in Nederland, Duitsland, België en Frankrijk waren daardoor grotendeels gelijk. Hoewel de marktkoppeling verder is verbeterd, lopen de prijzen in onze regio weer uiteen. De voornaamste reden hiervan is de sterke ontwikkeling van duurzame energie in Duitsland. Maar zonder marktkoppeling waren die prijsverschillen nog veel groter geweest. Geen gelijk speelveld Moelker: De elektriciteitsprijzen zijn in Nederland een van de hoogste ten opzichte van ons omringende landen. Dit komt deels voort uit verschillen in nationale energiemix, maar steeds meer door verschillen in nationale marktregels. De prijzen komen daardoor niet op een gelijk speelveld tot stand. Je ziet dat de reactie op duurzaamheid nu vooral op nationaal niveau wordt genomen. De politiek maakt haar eigen keuzes in haar streven naar duurzaamheid. Dat is begrijpelijk, maar de effecten die dat heeft over de grens moeten daar ook in worden meegewogen. Dat gebeurt nu niet. Tegelijkertijd is het zo dat we nu profiteren van lage Duitse stroomprijzen. Dat is enerzijds goed voor consumenten, anderzijds heeft de kapitaalintensieve industrie juist last van de toegenomen prijsverschillen. Want die beïnvloeden haar concurrentiepositie. Er is dus wel een geïntegreerde markt, maar er zijn verstoringen op die markt die vragen om Europese oplossingen. En daar werkt ACM samen met andere Europese toezichthouders en ACER volop aan mee. - De nadruk ligt met andere woorden teveel op nationale belangen. Hesseling: Bij elektriciteit is dat zeker het geval, bij gas ligt dat toch iets anders. Interventies, zoals subsidies voor hernieuwbare energie, spelen niet rechtstreeks voor gas. Wat je wel ziet is en dat is een gevolg daarvan dat onder meer in Duitsland gasgestookte elektriciteitscentrales het heel erg moeilijk hebben. Nieuwe centrales die het afgelopen jaar zijn gebouwd worden zelfs uit de markt gehaald of gesloten. Dat laatste is pure kapitaalvernietiging. Op de groothandelsmarkt voor gas in Noordwest- Europa zien we dat de Nederlandse gashandelsplaats TTF feitelijk de prijsreferentie is geworden. De groothandelsprijzen voor Nederland, België, Duitsland, Noord-Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en een deel van Oostenrijk en Italië liggen grotendeels op hetzelfde niveau. Daar kun je spreken van een uniforme groothandelsmarkt op gasgebied. Nederlandse stroomprijzen een van de hoogste in Noordwest- Europa Sinds 2006 is er veel ten goede veranderd Er is sinds 2006 veel ten goede veranderd op de elektriciteitsmarkt, zegt Moelker. Er is een Europese marktkoppeling voor elektriciteit tot stand gebracht. Die levert Nederland 50 miljoen euro per jaar efficiencywinst op. Dat bedrag kan nog tientallen miljoenen hoger zijn als er vervolgstappen worden gezet, zoals de invoering van flow based marktkoppeling. Bedrijven hebben nu de ruimte om grensoverschrijdend te opereren. Maar de vraag is natuurlijk: wanneer ben je tevreden en wanneer is er sprake van een echte markt? Uiteindelijk is die er pas als iedereen in Europa werkt volgens dezelfde spelregels en systematiek. Met de Europese netwerkcodes wordt er nu hard aan gewerkt om die te realiseren. Dennis Hesseling (ACER): Het is belangrijk dat de gasmarkt zoals die er nu is in een groot deel van Europa wordt uitgebreid naar de meer perifere gebieden van Europa. Derde energiepakket biedt goede basis Hesseling: Er is een goede basis gelegd in de wetgeving met het derde energiepakket dat tot doel heeft om verbeteringen aan te brengen in de werking van de Europese interne energiemarkt. In dit pakket is de splitsing tussen net- en leveringsbedrijf vormgegeven. En daarin zijn bevoegdheden verstrekt aan nationale regulatoren en is ACER in het leven geroepen. We zien nu dat dit effect gaat opleveren. Ook de netwerkcodes die er nu zijn en die worden ontwikkeld voor zowel elektriciteit als gas maken het mogelijk dat er steeds meer handel gaat plaatsvinden in verschillende landen. Nu de wetgeving er is, is er weinig invloed van de politiek op deze aspecten. De markt moet zijn werk doen. Wat je ook ziet, is dat de Europese Commissie bezig is met nieuwe richtlijnen voor staatssteun. Daarbij kijkt zij onder meer naar subsidies voor hernieuwbare energie. Als deze richtlijn goed wordt toegepast, zou die ervoor moeten zorgen dat er minder verstoring is door dit soort nationale beleidsinstrumenten. Profiteren Hesseling: We willen natuurlijk dat consumenten zowel op gas- als elektriciteitsgebied kunnen profiteren van de voordelen van een interne markt. In landen als Spanje en Portugal, en aan de oost- en zuidoostkant van Europa moet nog heel veel gebeuren om de gasprijzen op het Europese benchmarkniveau te krijgen. Bulgarije bijvoorbeeld, dat volledig afhankelijk is van Russisch gas, betaalt de hoofdprijs omdat daar te weinig concurrentiedruk is om de prijs omlaag te krijgen. Het is, met andere woorden, belangrijk dat de gasmarkt zoals die er nu is in een groot deel van Europa wordt uitgebreid naar de meer perifere gebieden van Europa. Dat zou moeten resulteren in meer concurrentie. En er moet een echte gasprijs komen in plaats van een gasprijs die is gekoppeld aan de prijs van olie. Zodat die de ontwikkelingen op de gasmarkt weerspiegelt en er meer keuzes ontstaan voor bedrijven en consumenten. Voor veel bedrijven is die keuze al redelijk goed geregeld in verschillende Europese lidstaten. Maar voor consumenten is die er nog niet altijd op de retailmarkt. Daar moet nog veel gebeuren. Niet pessimistisch Moelker: Ik ben niet pessimistisch over de elektriciteitsmarkt. Ja, er zijn grote verstoringen door subsidiemechanismen, maar die zullen worden opgelost. En ja, daarvoor zijn politieke keuzes nodig. Maar het is ook Wat is ACER? noodzakelijk dat toezichthouders en netbeheerders nog meer doen om de mogelijkheden van grensoverschrijdend handelen te vergroten. Het systeem zal beter moeten worden ingericht, zodat het goed kan omgaan met wind- en zonne-energie. Dat vergt onderzoek van de Europese netbeheerders, vraagt toezicht door nationale toezichthouders en ACER, en het vergt sturing vanuit de politiek. Europese marktkoppeling levert nu al flinke efficiencywinst op Moelker noemt het Pentalateraal Energie Forum dat in 2005 tussen de voor het energiebeleid verantwoordelijke ministers van de Benelux, Duitsland en Frankrijk werd opgericht. Dat heeft juist tot doel om de samenwerking op het gebied van grensoverschrijdende elektriciteitsuitwisseling te bevorderen. Binnen dit intergouvermentele samenwerkingsverband zitten toezichthouders, marktpartijen en netbeheerders bij elkaar om het hoogspanningsnet over de grenzen heen beter te beheersen, allocatiemethoden beter op elkaar af te stemmen en de regionale leveringszekerheid te waarborgen. Agency for the Cooperation of Energy Regulators (ACER) ziet erop toe dat de Europese markt voor gas en elektriciteit goed functioneert. Het agentschap ondersteunt en coördineert het werk van de nationale energietoezichthouders en helpt bij de opstelling van Europese regels voor het energienet. Indien nodig neemt ACER bindende besluiten over de toegang tot en de operationele veiligheid van grensoverschrijdende infrastructuur. Maar ACER adviseert ook Europese instellingen over de problematiek van de elektriciteits- en aardgasvoorziening, en houdt daarnaast toezicht op de interne markt voor elektriciteit en aardgas. Samen met nationale regulerende instanties controleert ACER de groothandelsmarkt voor energie om marktmisbruik op te sporen en te ontmoedigen.

4 4 THEMA energieopslag Stroomopslag: een nieuwe industrie DOOR TSEARD ZOETHOUT Duurzame energiebronnen als wind en zon hebben de nogal nare eigenschap dat opwekking van stroom afhankelijk is van het aanbod aan windkracht en zoninstraling. Tegelijkertijd dalen de prijzen per kilowattuur voor zonnestroom de laatste jaren aanzienlijk, waardoor steeds meer burgers PV-panelen plaatsen. Dat kan problemen voor netbeheerders opleveren wanneer wind- en zonnestroom een groot deel van de elektriciteitslevering uitmaken. Zo zijn er vorig jaar al dagen geweest dat het Duitse net door de extreem hoge productie van wind- en zonnestroom overbelast dreigde te raken en dergelijke stroom tegen minimale prijzen verkocht moest worden. Batterijen De enige manier om op echt duurzame wijze aan dat wisselende aanbod een tegenwicht te bieden, is door elektriciteit op te slaan. Verreweg de grootste vorm (99%) is op dit moment waterkracht (uit stuwmeren in Scandinavië en de Alpen). Maar andere vormen, met name opslag in batterijen, zijn sterk in opkomst. Niet zonder reden heeft de Duitse overheid vanaf mei vorig jaar daarom een subsidie ingesteld voor huiseigenaren die, naast hun nieuwe zonnepanelen, ook een vorm van stroomopslag plaatsen. Volgens een studie van het Fraunhofer Institut ISE reduceren kleinschalige PV-opslagsystemen de druk op het openbare net met 60% en worden stroompieken met 40% verminderd. Inmiddels hebben bijna huishoudens van de nieuwe Duitse regeling gebruik gemaakt. Straks miljardenmarkt voor stroomopslag Of stroomopslag nodig is? Fokko Mulder, hoogleraar materialen voor geïntegreerde energiesystemen aan de TU Delft, weet zeker van wel: als er tien gigawatt aan windvermogen staat zoals het Energieakkoord in 2023 beoogt en ons land gemiddeld acht gigawatt stroom uit het net haalt, dan moeten bij stevige wind alle centrales uit en is opslag in valmeren nooit toereikend. Als enige universiteit in Nederland ontwikkelt zijn vakgroep nieuwe stroomopslagsystemen in batterijen. De TU-professor is een warm pleitbezorger voor meer Nederlandse aandacht en investeringen in stroomopslag. Immers, waar Duitsland vorig jaar circa 50 miljoen euro aan dergelijke subsidies heeft uitgetrokken, loopt Nederland met nauwelijks 1 miljoen euro op dit moment aanzienlijk achter. Vanuit het nieuwe ADEM-programma (Advanced Dutch Energy Materials) gaan zeven promovendi starten met onderzoek naar opslag in batterijen. Bij het topsectorenbeleid valt opslag voorlopig tussen de sectoren in en is het wachten tot een Nederlandse fabrikant van stroomopslagsystemen opstaat. Als we niet oppassen, missen we niet alleen een miljardenmarkt maar ook de kansen om een geheel nieuwe batterijindustrie op te tuigen, zegt de professor. Hydro ontoereikend Het probleem is dat de prijs per kilowattuur (kwh) van nieuwe batterijen rond de 500 euro schommelt en dus minstens een factor vijf duurder is dan stroomopslag via valmeren. Mulder: Wind- en zonnestroom groeien tegenwoordig zó sterk dat de capaciteit aan hydro volledig ontoereikend wordt. Opslag via hydro valt maar op enkele locaties in de EU in Scandinavië en de Alpen te realiseren. Voor opvang van stroompieken en -dalen, cruciaal voor balancering van het net, zijn netbeheerders nu al bereid steeds hogere prijzen te betalen. Nieuwe batterijen De vakgroep materials for energy storage and conversion aan de TU Delft houdt zich daarom bezig met opslag in zowel nieuwe batterijen (voor enkele uren tot een etmaal) als met kunstmatige brandstoffen (voor etmalen tot seizoenen). Het zijn moeilijke processen: de laatste dertig jaar is er een verdubbeling in de energie-inhoud van batterijen opgetreden, licht Mulder toe. We zoeken het in meer actief en goedkoper materiaal waardoor niet alleen de kosten per kwh lager worden, maar er ook meer energie de batterij in kan. Daarna en daarnaast zetten we in op andere chemische processen, bijvoorbeeld lithium-zwavel. De grootste vorderingen in batterij-techniek vinden plaats in mobiele toepassingen, zoals laptops en elektrische auto s. Voor huishoudens en netbedrijven zijn stationaire toepassingen veel interessanter. Een batterijsysteem in de kelder, in de wijk of bij een laadpaal kan niet alleen pieken in het net opvangen maar ook worden ingezet op het moment dat stroom het duurst in aanschaf is, zegt Mulder. En juist daaraan wordt in Delft hard gewerkt. E-Stone, een start-up uit onze vakgroep, vervolgt hij, gebruikt goedkope elementen voor stationaire systemen die een vijfmaal zo lange levensduur als gewone loodzuurbatterijen hebben. De kostprijs van deze nieuwe technologie komt per kwh rond de 100 euro te liggen, zodat commerciële toepassingen straks mogelijk worden. Nieuwe allianties Volgens de professor lijken conventionele energiebedrijven, die van oude bedrijfsmodellen uitgaan, het te verliezen. Mulder verwijst naar how to lose half a trillion dollars, een publicatie eind vorig jaar in The Economist die over de sterk verminderde beurswaarde van de stroomreuzen ging en waarin valt te lezen dat opslag dé oplossing is voor extra duurzaam stroomaanbod overdag. Wij zijn daarom in gesprek met de chemische industrie, enkele windcorporaties en bedrijfsadviseurs om allianties te vormen voor stroomopslag. Denk aan brandstoffen als waterstof, methaan of ammoniak waarmee elektriciteit voor dagen tot seizoenen opgeslagen kan worden. De chemie heeft veel te winnen omdat die brandstoffen ook een hogere toegevoegde waarde als grondstoffen kunnen krijgen. Dat wordt de toekomst voor de langere termijn, besluit Mulder. Fokko Mulder (TU Delft): Als we niet oppassen, missen we niet alleen een miljardenmarkt maar ook de kansen om een geheel nieuwe batterijindustrie op te tuigen Zeezoutbatterij grote kanshebber Een zeezoutbatterij heeft goede kansen om tot belangrijke drager van stroomopslag uit te groeien. Eind november 2013 won het bedrijf Dr. Ten daarmee de Jan Terlouw Prijs. Als demobatterijen in de praktijk goed uitpakken en massaproductie is gestart, hopen we vóór 2020 een half miljoen woningen van stroomopslag te voorzien, zegt directeur Marnix ten Kortenaar. Dr. Ten, genoemd naar de bijnaam van voormalig topschaatser Ten Kortenaar, is een start-up die fysische chemie aan duurzame oplossingen paart. De zeezoutbatterij van het hightech bedrijf dat ook activiteiten in de water- en foodsector ontplooit is daar één van. Gemaakt uit natuurlijke grondstoffen als mineralen, koolstof en zeezout, kan de batterij ruim keer volledig leegladen en worden gebruikt voor opslag van wind- en zonnestroom. Daarnaast zijn we bezig met een snellader voor bijvoorbeeld aan huis. De verwachte marktprijzen per kwh liggen tot wel tien keer lager dan de huidige alternatieven, licht de directeur toe. Systeem Dr. Ten zet in op drie opslagscenario s: een stand-alone systeem van 10 kilowatt, een grotere batterij van 50 kilowatt die op het net wordt aangesloten voor snelladen, en een grootschalig systeem voor het slimme net van 1 Megawatt die stroom voor een wijk of serie woningen in bijvoorbeeld een container kan opslaan. Van het ministerie van EZ hebben we onderzoekssubsidie gekregen en lopen parallel aan hun programma s op, zegt Ten Kortenaar. Experts rekenen uit welk batterijsysteem, of een combinatie ervan, technisch en economisch het meest efficiënt is. Binnen twee, drie jaar willen we de markt opgaan. De praktijk, de IT-omgeving en een recent gestart smart grid onderzoeksproject zal moeten uitwijzen of het een half miljoen kleine of juist vijfduizend grote systemen worden. Opschalen Hoewel er al veel aanvragen binnenkomen, moet Dr. Ten nog wel een aantal grote slagen maken voordat tienduizenden batterijen of batterijhuizen verrijzen. Zo zullen demoprojecten moeten worden uitgevoerd en productietijden moeten worden verkort voordat men aan die uitrol kan beginnen. Bij een aanschaf van 100 euro per kilowattuur onderhoud, distributie en productie niet meegerekend zal de eindgebruiker 1 tot 2 cent voor deze stroomopslag betalen. Met de steeds goedkopere elektrische auto s moeten we combideals uit kunnen werken, net als in de telecom, zodat mensen ook goedkoper gaan rijden dan nu. Dr. Ten heeft daarom gesprekken aangeknoopt met onder meer een grotere installateur, netbedrijven en overheden (zoals de provincie Gelderland en het Rijk, red.) voor publiek-private samenwerking. Alleen gezamenlijk kunnen we dan de productie-, distributieen recyclingscenario s vormgeven. Immers, als we geen vaart maken, lukt het niet een geheel nieuwe industrie op stapel te zetten. Ook dreigen er problemen op het net als het elektrisch vervoer net zo sterk blijft groeien als de afgelopen jaren, zegt Ten Kortenaar.