Praktijkvoorbeeld Onderzoek en innovatie in heterogene Research & Designgroepen

Transcriptie

1 Praktijkvoorbeeld Onderzoek en innovatie in heterogene Research & Designgroepen Marian van Popta-Erkelens, Marnix Academie, Utrecht Stella van der Wal-Maris, Marnix Academie, Utrecht Marjolijn Peltenburg, Marnix Academie, Utrecht Vanuit het Marnix Innovatiecentrum 1 wordt sinds 2015 samen met basisscholen gewerkt aan onderwijsinnovatie op basis van onderzoek in zogeheten Research & Designgroepen (R&D-groepen). Een R&D-groep is een heterogeen samengestelde professionele leergemeenschap (PLG). Leraren, lerarenopleiders, studenten en een senior onderzoeker doen samen onderzoek naar een vraag vanuit een school. In deze bijdrage geven we een praktijkvoorbeeld van hoe een R&D-groep werkt. Hieraan voorafgaand schetsen we de manier waarop een R&D-groep als PLG beschouwd kan worden en welke functies van onderzoek binnen een R&D-groep een rol spelen. Aan het einde van de bijdrage wordt het onderzoeken en innoveren in een heterogene R&D-groep kritisch beschouwd. R&D-groep als PLG De doelen van een R&D-groep komen overeen met de vijf doelen van professionele leergemeenschappen die Van Keulen, Voogt, Van Wessum, Cornelissen en Schelfhout (2015) onderscheiden (eerste kolom Tabel 1). In de tweede kolom van Tabel 1 is opgenomen hoe deze doelstellingen uitgewerkt worden in R&D-groepen. Deze uitwerking wordt later in deze bijdrage geïllustreerd aan de hand van een voorbeeld van een R&D-groep rond schrijfonderwijs. Tabel 1 Vergelijking PLG-doelstellingen (ontleend aan Van Keulen et al., 2015) en (uitgewerkte) R&D-groep doelstellingen PLG doelstellingen 1. bijdragen aan persoonlijke professionele ontwikkeling van leraren en/of lerarenopleiders Uitwerking doelstellingen R&D-groep professionele dialoog tussen de leden van de R&D-groep, zowel over inhoud als proces van het onderzoek heterogene samenstelling R&D-groep onderzoekers vervullen verschillende rollen in de R&D-groep 2. bijdragen aan theorievorming er wordt praktijkgericht onderzoek uitgevoerd in iedere R&D-groep participeert een senior onderzoeker aandacht voor kennisdisseminatie 3. verbeteren onderwijspraktijk een praktijkvraag van een school -gericht op verbeteren van de onderwijspraktijk- is vertrekpunt praktijkgericht onderzoek levert inzicht in de huidige situatie en onderbouwde verbetervoorstellen heterogene samenstelling R&D-groep praktijkvraag wordt vertaald naar onderzoeksvraag 4. vergroten verandercapaciteit heterogene samenstelling R&D-groep onderzoek vindt plaats in de school die de praktijkvraag stelt 5. verbeteren leerresultaten onderzoek moet leiden tot praktisch relevante producten leerkrachten en docenten zijn zelf ook onderzoekers KENNISBASIS LERARENOPLEIDERS - Katern 5: Onderzoek in de lerarenopleridingen 143

2 De uitwerkingen van de doelstellingen zoals die in de R&D-groepen is gebeurd, worden hieronder verder toegelicht. De bijdrage aan de persoonlijke professionele ontwikkeling (eerste doelstelling) is binnen een R&D-groep niet alleen gericht op leraren en lerarenopleiders, maar ook op aanstaande leraren én senior onderzoekers. De bijdrage aan de theorievorming (tweede doelstelling) is binnen de R&D-groepen toegespitst op lokale theorievorming; theorievorming gebonden aan de context van de school. Het vertrekpunt voor onderzoek binnen de R&D-groepen is altijd een praktijkvraag van de school zelf (dit kan ook de hogeschool zijn), die door de groep vertaald wordt naar een onderzoeksvraag gericht op het verbeteren van de onderwijspraktijk (derde doelstelling). Doordat leerkrachten en docenten zelf onderzoekers zijn, is de koppeling naar de praktijk van het dagelijks handelen en lesgeven vanzelfsprekend en is het vergroten van de verandercapaciteit van de school gewaarborgd (vierde doelstelling). Aan het verbeteren van de leerresultaten van leerlingen en studenten (vijfde doelstelling) wordt in R&D-groepen gewerkt door de uitkomsten van het onderzoek naar praktisch relevante producten te vertalen. Een R&D-groep is dus een PLG waarin gewerkt wordt aan schoolontwikkeling en persoonlijke professionele ontwikkeling door het doen van praktijkonderzoek. Het door onderzoek werken aan schoolontwikkeling komt overeen met wat Ros (2015) de feedbackfunctie van onderzoek noemt. De innovatie die centraal staat in het praktijkonderzoek levert feedback op voor de school. In een R&D-groep is de onderzoeksmatige kwaliteit van de innovatie een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de groepsleden en de kwaliteit wordt gemonitord door de senior onderzoeker. Dat deze vorm van samen onderzoeken ook leidt tot professionalisering van de betrokkenen, is wat Ros (2015) de dialoogfunctie van onderzoek noemt. In R&D-groepen bespreken de leden op een kritische en reflectieve manier het eigen onderzoeksmatig handelen. Zoals Castelijns en Vermeulen (2017) aangeven kan een dergelijke dialoog "[...] leiden tot gedeelde referentiekaders, waarin gelijkwaardigheid en respect het combineren van kennis mogelijk maken" (p.27). Binnen R&D-groepen wordt deze dialoog gevoerd tussen onderzoekers met de eerdere genoemde verschillende perspectieven, waardoor er verschillende referentiekaders worden ingebracht die tot gezamenlijke kennis leiden. Voorbeeld R&D-groep schrijfonderwijs In het voorgaande zijn doelstellingen van R&D-groepen geschetst, evenals de functies van het onderzoek dat binnen R&D-groepen wordt uitgevoerd. We zoomen nu in op een voorbeeld van een R&D-groep. Deze R&D-groep wordt gevormd met basisschool De Buitenburcht in Almere. De motivatie voor deze school om samen met de Marnix Academie een R&D-groep te starten kwam voort uit de ambitie om het eigen schrijfonderwijs een impuls te geven. In de zoektocht naar het vernieuwen van het schrijfonderwijs zijn vijf leraren en de schoolleider, drie docenten en vier studenten van de Marnix Academie samen onderzoek gaan doen naar de praktijkvraag: "Hoe kan worden vormgegeven aan betekenisvol schrijfonderwijs?". Het doel van dit onderzoek was om inzicht te krijgen in verbetermogelijkheden van de bestaande praktijk om van daaruit te werken aan de ontwikkeling van een nieuwe onderwijspraktijk. Hoewel de startvraag hiermee een wat productgericht karakter heeft, stond bij aanvang van het onderzoek met name het op een kritische en reflectieve manier bespreken van het handelen centraal. Zo startte het onderzoek met gesprekken waarbij onderzoekers van de Marnix Academie de leraren in de 144 Onderzoek en innovatie in heterogene Research & Designgroepen

3 R&D-groep bevroegen op de rationale achter het willen verbeteren van het eigen schrijfonderwijs. Al snel werd duidelijk dat het de ambitie was van de betreffende school om het schrijven van teksten (in de context van de basisschool ook wel 'stellen' genoemd) de kern te laten zijn van het taalonderwijs. De leraren waren zich bewust dat ze meer variatie in type schrijfopdrachten zouden kunnen bieden. Bovendien waren de leerlingen volgens de leraren zichtbaar weinig betrokken bij het uitvoeren van schrijfopdrachten en weinig gemotiveerd om het beste uit zichzelf te halen. De leraren uitten de behoefte om op basis van bestaande (theoretische) inzichten en leerlijnen een eigen leerlijnoverzicht te maken. Het antwoord op de vraag naar houvast bij het vormgeven van betekenisvol schrijfonderwijs werd gezocht in het ontwikkelen van een praktische schrijfleerlijn en het systematisch onderzoeken van de ervaringen ermee in de praktijk. Op basis van door de R&D-groep bestudeerde literatuur werd er voor gekozen om de leerlijn te baseren op tekstgenres (Rose & Martin, 2012). Gevraagd: Bij aanvang van het onderzoek voelden de groepsleden de noodzaak om een kritische ideeën en ervaringen uit te wisselen om zo preciezer te bepalen wat men houding t.o.v. wilde bereiken met de R&D-groep en de wijze waarop men dat wilde het eigen werk. bereiken. Zo vonden enerzijds gesprekken plaats over het onderzoeksonderwerp, waaronder de didactische invulling van het te ontwikkelen leerlijnoverzicht. Anderzijds vonden gesprekken plaats rond het proces van onderzoek doen en te maken methodologische keuzes. Zo vond discussie plaats over de wijze waarop de door leraren bijgehouden logboekjes tijdens een kleinschalig onderwijsexperiment geanalyseerd zouden worden. Dergelijke gesprekken vragen van de betrokkenen om met een zekere distantie en kritische houding te kijken naar het eigen werk of dat van collega's en na te denken over instrumenten of technieken die voldoen aan kwaliteitseisen passend bij praktijkgericht onderzoek. De R&D-groepsleden constateren dat er hier soms, maar niet altijd, sprake was van het vinden van een balans tussen het voldoen aan een zekere mate van betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek én het voor ogen houden van de praktische bruikbaarheid van die opbrengsten. Het balanceren tussen methodische grondigheid en praktische relevantie vroeg van zowel de leraren als van de docenten een zekere sensitiviteit voor elkaars inbreng, expertise en doelen. Zo waren de leraren sensitief voor de kwaliteitseisen van praktijkgericht onderzoek die met name door de docenten werden ingebracht en de docenten sensitief voor de wens om toe te toewerken naar praktische, toepasbare instrumenten. Na twee schooljaren lang samen onderzoek te hebben gedaan, blikken de betrokkenen tevreden terug op het uitgevoerde onderzoek. Zo geven de leraren aan dat het ontwikkelen van een eigen schrijfleerlijn ervoor heeft gezorgd dat er een duidelijker en zichtbaarder doorgaande leerlijn is ontstaan. Er is meer eenduidigheid doordat alle leraren hetzelfde schema met genres gebruiken. De leraren geven aan dat ze vinden dat hun instructie door het werken hiermee is verbeterd. Deze kennis is ook gedeeld met een groter publiek via een vakpublicatie met als doelgroep leraren basisonderwijs en waaraan verschillende R&D-leden hebben meegewerkt (zie Peltenburg et al., 2017). Tot slot, hoewel het proces van onderzoek doen in de R&D-groep geen object van studie is geweest, constateren de leden dat het op systematische wijze ontwerpen, uitproberen en evalueren van een innovatie zijn vruchten afwerpt en heeft bijgedragen aan een onderzoekende cultuur op basisschool De Buitenburcht. KENNISBASIS LERARENOPLEIDERS - Katern 5: Onderzoek in de lerarenopleridingen 145

4 Kritische beschouwing Als we uitzoomen van dit specifieke voorbeeld naar alle R&D-groepen, zien we dat het heterogene karakter op verschillende manieren doorwerkt in de R&D-groep als professionele leergemeenschap. Allereerst is er sprake van doorwerking in de manier waarop de dialoog- en feedbackfunctie van praktijkgericht onderzoek vorm krijgen. Tijdens het onderzoek wordt er met en van elkaar geleerd, zowel op het gebied van onderzoek uitvoeren als met betrekking tot een inhoudelijk domein. De heterogeniteit van de onderzoeksgroep draagt er toe bij dat meerdere perspectieven en meerdere vormen van kennis ingebracht worden en dat betrokkenen beschikken over heel diverse, deels elkaar overlappende en deels elkaar aanvullende expertise. De inbreng van leraren is vaak in hoge mate praktijkgerelateerd van aard, die van de senior onderzoeker methodologisch en die van de docenten en studenten meer theoretisch. Studenten van de academische pabo worden in flankerend onderwijs toegerust om mee te denken vanuit het perspectief van de kwaliteit van het onderzoek; zij nemen ook regelmatig dit perspectief in. Om het verbinden van perspectieven, kennis en expertise te realiseren is het nodig voldoende ruimte te creëren voor diepgaande dialoog. De heterogeniteit van de R&D-groep werkt ook door op de persoonlijke professionele ontwikkeling van R&D-groepsleden. De heterogeniteit wakkert 'als vanzelf' het benaderen van een onderwerp vanuit meerdere perspectieven aan. De persoonlijke professionele ontwikkeling hangt samen met het perspectief van waaruit een onderzoeker participeert in een R&D-groep. Een student schrijft in een reflectieverslag over het participeren in een R&D-groep: Door het participeren ga ik meer denken over het onderwijs van de toekomst en mijn visie op goed onderwijs. Hoe vind ik het onderwijs nu? Wat wil ik bereiken in het onderwijs? Hoe denk ik dit het beste te kunnen doen? Wat is er al aan informatie? Al met al verbreedt het je blik. Een leraar schrijft in een evaluatieverslag over wat de onderzoekersrol haar persoonlijk heeft opgeleverd: Je kijkt verder, het is verdiepend, je legt dingen gestructureerd vast. De heterogeniteit van een R&D-groep levert ook uitdagingen op, zoals het realiseren van 'langzame tijd' (Jansen, Van Popta, & Van Laar, 2016). Tijd wordt vaak moeizaam vrijgemaakt; het primaire proces gaat voor. Leraren en docenten leren hierin van elkaar welke prioriteiten je kunt stellen om met 'langzame vragen' bezig te kunnen zijn. Een andere uitdaging vormt de hoge mate van verschil in ervaring met onderzoek doen. Wat voor een senior onderzoeker vanzelfsprekend lijkt, is dat voor andere onderzoekers niet. Een studentonderzoeker: Het [participeren in een R&D-groep] daagt me uit om te leren omgaan met iets dat nog onzeker is, zoals de uitkomst van het onderzoek. Niet alleen in het beschreven voorbeeld, maar ook in andere R&D-groepen staat het realiseren van zowel praktische relevantie als methodische grondigheid soms onder spanning. Het aan beide kwaliteitseisen willen voldoen en tegelijkertijd het proces van samen onderzoeken goed laten verlopen vraagt van ieder een sensitiviteit voor de behoeften van anderen. Voor alle R&D-groepsleden is de praktische relevantie 'de stip op de horizon'; uitkomsten moeten ook daadwerkelijk gebruikt worden. 146 Onderzoek en innovatie in heterogene Research & Designgroepen

5 Over de weg er naartoe bestaan soms verschillende beelden en er doen zich regelmatig dilemma's voor. Zo kan het voorkomen dat een senior onderzoeker graag bestaande onderzoeksinstrumenten -passend bij de te beantwoorden vraag- grondig wil bestuderen voordat er een keuze gemaakt wordt of besloten wordt zelf een instrument te ontwikkelen, terwijl andere onderzoekers de behoefte hebben snel aan de gang te gaan met dataverzameling. De senior onderzoeker moet dan bespreekbaar maken wat er in methodisch opzicht nodig is en daarbij sensitief zijn voor het belang van de voortgang van het proces. Een bepaalde mate van sensitiviteit bij alle R&D-groep leden voor wat in het moment nodig is lijkt een belangrijke factor voor het als R&D-groep succesvol uitvoeren van praktijkgericht onderzoek. Tot slot De eerste ervaringen met R&D-groepen zijn veelbelovend. Het lijkt een krachtige manier van werken om de doelen van een leerwerkgemeenschap te realiseren. Een heterogeen samengestelde onderzoeksgroep creëert mogelijkheden om zowel de methodische grondigheid als praktische relevantie in alle fasen van het onderzoek goed voor ogen te houden, en zo onderzoek met impact te realiseren. Een schoolleider schreef, terugkijkend op zijn eerste jaar werken als lid van een R&D-groep: Wij gaan - graag - door met ons onderzoek en experiment. Dat vind ik zo mooi aan dit traject: het is geen onderzoek om het onderzoek, maar heel direct gekoppeld aan ons handelen. Gelijkwaardigheid in inbreng van alle onderzoekers, ruimte voor diepgaande dialoog en een hoge mate van sensitiviteit voor behoeften van anderen lijken belangrijke factoren voor het realiseren van 'kennis die werkt'. Referenties Castelijns, J., & Vermeulen, M. (2017). Benutten van kennis uit onderzoek. Een pleidooi voor samenwerking tussen onderzoeker en eindgebruiker. Tijdschrift voor lerarenopleiders 38(2), Jansen, M., Van Popta, M., & Van Laar, E. (2016). Samen onderzoeken en onderwijs ontwerpen. Een kijkje in de praktijk van twee Research & Designgroepen. Tijdschrift voor lerarenopleiders 37(3), Peltenburg, M., Van Norden, S., Kester, J., Laan, M., Veldwijk, N. De Boer, D., & Van Elst, M. (2017). Leerlingen vragen niet meer: "Juf, hoeveel zinnen moet het zijn?" Jeugd in School en Wereld, 7, Ros, A. (2015). Schoolontwikkeling door praktijkonderzoek. Katern in de kwaliteitsreeks opleidingsscholen, Steunpunt Opleidingsscholen. Opgehaald van Schoolontwikkeling-doorpraktijkonderzoek.html Rose, D., & Martin, J. R. (2012). Learning to Write, Reading to Learn: Genre, Knowledge and Pedagogy in the Sydney School. Sheffield and Bristol: Equinox Publishing Ltd. Van Keulen, H., Voogt, J., Van Wessum, L., Cornelissen, F., & Schelfhout, W. (2015). Professionele leergemeenschappen in onderwijs en lerarenopleiding. Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 36(4), Eindnoot 1 Het Marnix Innovatiecentrum (MIC) is het onderzoekscentrum van de Marnix Academie.. KENNISBASIS LERARENOPLEIDERS - Katern 5: Onderzoek in de lerarenopleridingen 147

6 148 Onderzoek en innovatie in heterogene Research & Designgroepen