INSPIRATIEGIDS voor hulpverleners

Transcriptie

1 INSPIRATIEGIDS voor hulpverleners Versie december 2016 zicht op mijn mantelzorg

2 Inhoud 1. Inleiding Gesprekshandleiding De rollen van de mantelzorger Voorbereiding gesprek Tijdens het gesprek Na het gesprekfout!... Bladwijzer niet gedefinieerd.fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.4 4 ef 3. Inspiratie per factor Veel zorg verlenen Werk en mantelzorg De mantelzorger en de naaste Financiële gevolgen Informatie Ondersteuning Nawoord Literatuur zicht op mijn mantelzorg 1

3 1. Inleiding In opdracht van het ministerie van VWS is door de toenmalige organisatie HOOM 1 het meetinstrument Zicht op mijn mantelzorg ontwikkeld. Bij de ontwikkeling zijn mantelzorgers, professionals en gemeenten betrokken geweest. Ook een wetenschappelijke adviesraad keek mee. Op 1 augustus 2015 is de vragenlijst online gegaan en na evaluatie onder mantelzorgers al twee maal aangepast. Wij willen dat mantelzorg de aandacht krijgt die het verdient. Zicht op mijn mantelzorg kan daarbij helpen. Zicht op mijn mantelzorg is een zelfzorginstrument voor mantelzorgers. Het geeft hen inzicht geeft in hun persoonlijke situatie en factoren die hun belasting beïnvloeden. Na het invullen van de online vragenlijst ontvangen mantelzorgers advies en tips die hen kunnen ontlasten. De vragenlijst bestaat uit 21 vragen met enkele verdiepingsvragen. Mantelzorgers krijgen aan het einde een advies: een verwijzing naar een organisatie. Aan de vragenlijst ligt een aantal factoren ten grondslag, die de belasting van mantelzorgers beïnvloeden. Op basis van deze factoren is de inspiratiegids samengesteld. Deze inspiratiegids is een handvat voor hulpverleners 2 die met mantelzorgers in gesprek gaan. Het kan u helpen om alle mogelijke factoren met mantelzorgers te bespreken, zodat de mantelzorger zich meer bewust wordt van haar 3 situatie. Per factor vindt u in hoofdstuk 3 verdiepingsvragen. In hoofdstuk 2 vindt u enkele aanwijzingen voor het gesprek. Uitgangspunt is dat de hulpverlener ondersteuning biedt in het krijgen van inzicht om vervolgens zo nodig een gericht advies te kunnen geven. Aan het einde van het gesprek kan de hulpverlener samen met de mantelzorger kijken naar mogelijke vervolgstappen. Doel en doelgroep Zicht op mijn mantelzorg Met het project Zicht op mijn mantelzorg wil Surplus bereiken dat het leven van mantelzorgers beter en vooral lichter wordt. De vragenlijst is niet meer dan een middel daartoe. De vragenlijst is uitdrukkelijk niet bedoeld voor andere zaken dan ondersteunen van mantelzorgers. Het is bijvoorbeeld geen instrument om mantelzorgers binnen een bedrijf mee te confronteren of als WMO loket een indicatie te stellen. Uiteraard kunnen onderdelen van de vragenlijst worden gebruikt om in te voegen in eigen protocollen of andere instrumenten. Zicht op mijn mantelzorg is bedoeld voor volwassen mantelzorgers 4 en hulpverleners. Beschikbaarheid vragenlijst De vragenlijst is zowel digitaal als in papiervorm beschikbaar. De digitale vragenlijst vindt u op De papieren versie kunt u downloaden op 1 Inmiddels is HOOM onderdeel van Surplus. 2 Met hulpverleners wordt in deze tekst iedereen bedoeld die beroepsmatig met mantelzorgers te maken heeft. Dus ook bijvoorbeeld WMO loket medewerkers, medewerkers Human Resources en vrijwilligers. 3 Mantelzorgers worden aangeduid met zij/haar omdat de meeste mantelzorgers vrouw zijn. Uiteraard wordt ook hij/zijn/hem bedoeld. 4 Tijdens de ontwikkelfase is naar voren gekomen dat deze methodiek niet geschikt is voor mantelzorgers onder de 18 jaar. Het is aan te bevelen om met mantelzorgers onder de 18 jaar persoonlijk in gesprek te gaan om een inschatting te maken van de draagkracht en draaglast. 2 zicht op mijn mantelzorg 2

4 2. Gesprekshandleiding In dit hoofdstuk wordt allereerst ingegaan op de rollen die een mantelzorger heeft. Daarna volgen aanwijzingen voor uw gesprek met de mantelzorger. 2.1 De rollen van de mantelzorger Als hulpverlener komt u de mantelzorger tegen als naaste van de cliënt. Een goede samenwerking tussen u, de cliënt en de mantelzorger is van belang omdat het uw cliënt ten goede komt. Er ontstaat een stabiele situatie. Daarbij kan het helpen dat u de mogelijke rollen van de mantelzorger kent. In de SOFA methodiek 5 zijn deze rollen beschreven: Samenwerken: de mantelzorger als collega; Ondersteunen: de mantelzorger als schaduwcliënt; Faciliteren: de mantelzorger als naaste, in relatie tot de cliënt; Afstemmen: de mantelzorger als expert. Toelichting: De mantelzorger is de naaste van de cliënt en zorgt uit betrokkenheid en liefde. Zij kent de cliënt vaak door en door en heeft aan een half woord genoeg om te weten wat de behoefte of wens is. Daarmee is de mantelzorger de expert met wie u samen de zorgverlening kunt optimaliseren. De mantelzorger verleent zorg en begeleidt de cliënt als u er niet bent. Daarmee is zij uw collega. De mantelzorger kan onder andere door persoonlijke en/of emotionele betrokkenheid bij de cliënt kwetsbaar zijn en zelf ook ondersteuning nodig hebben. Zij is dus soms cliënt. 2.2 Voorbereiding gesprek Tips voor de voorbereiding van het gesprek met de mantelzorger over diens situatie: Maak voordat u de uitnodiging voor het gesprek verstuurt een afweging of de aanwezigheid van de naaste tijdens het gesprek gewenst is. Het kan bijvoorbeeld moeilijk zijn voor de mantelzorger om in het bijzijn van de naaste uit te spreken dat de zorg te zwaar wordt. Zoek dan een moment waarop u de mantelzorger alleen kunt spreken 6. Bespreek dit met de mantelzorger. Ga na of de mantelzorger bekend is met de vragenlijst Zicht op mijn mantelzorg. Het is mogelijk dat zij op eigen initiatief of met een andere hulpverlener de lijst heeft ingevuld. Vraag of de mantelzorger de vragenlijst in wil vullen en de ingevulde vragenlijst mee wil nemen. Als de mantelzorger niet in staat is om zelf de vragenlijst in te vullen, kan het gesprek uiteraard ook zonder ingevulde vragenlijst plaatsvinden. Geef het doel van het gesprek aan. Aan de hand van de factoren in hoofdstuk 3 en eventueel met de ingevulde vragenlijst, zoekt de mantelzorger samen met u naar mogelijke belastende factoren en indien nodig ondersteuning of oplossingen. 5 Project Samenspel ( Actiz, Vilans en Expertisecentrum mantelzorg en), Samenspel met mantelzorgers, BijzijnXL, B.de Koker e.a. Zicht op Mantelzorg, Gespreksleidraad voor de behoefteanalyse bij mantelzorgers van thuiswonende ouderen, zicht op mijn mantelzorg 3

5 Pas de tijd en locatie van de afspraak aan bij de mogelijkheden van de mantelzorger. Als de mantelzorger vrij moet nemen van werk of opvang voor de naaste moet regelen kan dit leiden tot extra belasting bij de mantelzorg en/of afzegging van de afspraak. Als de naaste niet alleen kan blijven dan zal de mantelzorger opvang moeten regelen. Hierbij kunt u mogelijk een faciliterende rol spelen. Bevestig de afspraak met een brief of waarin u de details en het doel van de afspraak vermeldt. Maak uzelf vertrouwd met de mogelijke verdiepingsvragen. 2.3 Tijdens het gesprek Tijdens het gesprek met de mantelzorger kunnen de volgende tips u wellicht helpen: Stel uzelf voor bij aanvang van het gesprek en maak uw rol duidelijk. Licht het doel van het gesprek toe en geef het vertrouwelijke karakter van het gesprek aan. Bespreek de mantelzorgsituatie met de mantelzorger. Stel zo nodig per factor verdiepingsvragen waarvoor u een inspiratie in het volgende hoofdstuk aantreft. Geef hierbij zowel de positieve als de negatieve beleving aandacht. Er is veel literatuur voorhanden over de wijze waarop u een goed gesprek kunt voeren. In de literatuurbijlage vindt u hiervan enige voorbeelden. Geef aan het einde van het gesprek een samenvatting van de factoren die van invloed zijn op de belasting van de betreffende mantelzorger. Bespreek samen de mogelijke actiepunten. Gebruik hiervoor uw kennis van de sociale kaart en andere informatie die de mantelzorger kan helpen de ervaren belasting te verminderen. Geef de mantelzorger zo nodig bedenktijd en maak afspraken over het vervolg. 2.4 Na het gesprek Bevestig de gemaakte afspraken schriftelijk naar de mantelzorger. 4 zicht op mijn mantelzorg 4

6 3. Inspiratie Dé mantelzorger bestaat niet. Wel zijn er factoren die een positieve en negatieve invloed hebben op de ervaren belasting. Voor elke mantelzorger hebben deze factoren een andere invloed. U kunt deze factoren gebruiken als inspiratie in uw gesprek met mantelzorgers. Het is dus uitdrukkelijk niet de bedoeling om de vragenlijst met de mantelzorger in te vullen, maar om de factoren te gebruiken als inspiratie bij het doorvragen. Op die manier ontstaat bij de mantelzorger en bij u een compleet beeld van de situatie. Vervolgens kunt u advies op maat geven, vanuit uw kennis van de sociale kaart. In dit hoofdstuk worden de verschillende factoren. Bij elke factor vindt u suggesties en verdiepingsvragen ter inspiratie. Er zijn geen vragen geformuleerd die direct vragen naar mantelzorgsituaties waarin misbruik of mishandeling van de naaste voorkomt. Als u tijdens het gesprek signalen opvangt van mogelijke mishandeling of misbruik dan dient u volgens de regels van de Wet Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling te handelen. 3.1 Veel zorg verlenen Uit Zicht op mijn mantelzorg: Indien de mantelzorger veel uren zorg verleent (vraag 9), het aantal uren stilaan meer wordt (vraag 10), de naaste (bijna) niet alleen kan worden gelaten (vraag 11) en/of de mantelzorger als enige zorg verleend aan deze naaste (vraag 12) dan heeft de mantelzorger meer kans op (over)belasting. Indien de mantelzorger veel uren zorgt voor de naaste (vraag 9) én daardoor geen tijd heeft voor haar andere bezigheden en/of geen tijd heeft voor zichzelf (vraag 13), dan heeft de mantelzorger meer kans op (over)belasting. Onderwerpen waarover u vragen kunt stellen Over de situatie van de naaste, kunt u vragen stellen over: Aan wie mantelzorg wordt verleend. Of er mantelzorg wordt verleend aan één of meerdere naaste(n). De ziekte, aandoening of beperking van de naaste(n). Het ontstaan van de mantelzorgrelatie tussen de mantelzorger en de naaste(n). De reisafstand en de veiligheid tijdens het reizen. De inhoudelijke zorgtaken die de mantelzorger verleent en hoe dit door de mantelzorger ervaren wordt. Denk hierbij ook aan zorgtaken van de mantelzorger wiens naaste in een 24-uurs verblijfsomgeving woont. Het aantal uren dat mantelzorg wordt verleend, op welke dagen en tijdstippen. Veranderingen in de zorgbehoefte van de naaste(n) en de invloed hiervan op de mantelzorger. De (on)mogelijkheid om de naaste(n) alleen te laten en de betekenis hiervan voor de mantelzorger. Hiermee krijgt u een beeld van de mantelzorgsituatie. zicht op mijn mantelzorg 5

7 Over de combinatie van het zorgen voor de naaste en andere bezigheden, kunt u het volgende vragen: Het aantal uren en de inhoud van het vrijwilligerswerk. De invloed van het mantelzorgen op eigen huishouden en op het eigen gezin. De eigen tijd van de mantelzorger: hobby s, sport of vrijetijdsbesteding. Hiermee krijgt u een beeld van het leven/ de bezigheden van de mantelzorger en de plaats die het zorgen voor de naaste daarin heeft. 3.2 Werk en mantelzorg Indien de mantelzorger de mantelzorgtaken combineert met een betaalde baan, eigen bedrijf of zelfstandige beroepsactiviteit (vraag 13a en de verdiepingsvragen die daarbij horen), dan is de balans tussen beiden van belang om (over)belasting te voorkomen. Over de combinatie van het zorgen voor de naaste en werk, kunt u het volgende vragen: Het aantal uren en de inhoud van het betaalde en/of vrijwilligerswerk. Heeft de mantelzorger de werkgever of leidinggevende op de hoogte gebracht dat zij voor een naaste(n) zorgt? De houding van de werkgever/leidinggevende en de collega s. De bekendheid met/gebruik van regelingen. Hiermee krijgt u een beeld van de combinatie tussen werk en mantelzorg. 3.3 De mantelzorger en de naaste Wellicht blijkt uit de gegeven antwoorden dat het zorgen voor de naaste een negatieve invloed heeft op het contact met familie, vrienden en kennissen (vraag 14), de eigen lichamelijke gezondheid, nachtrust, gemoedstoestand of de ideeën of beelden over de toekomst (vraag 17). Ook kan het zijn dat de band met de naaste is verslechterd (vraag 15) of het karakter van de naaste een negatieve invloed heeft op de mantelzorg situatie (vraag 16). Of de mantelzorger vindt het zorgen zwaar (vraag 20) en kan het niet lang meer volhouden (vraag 21) Onderwerpen waarover u vragen kunt stellen Over het sociale netwerk kunt u ter verdieping vragen stellen over: De contacten die de mantelzorger heeft (familie, buren, vrienden en kennissen). De betekenis van deze contacten voor de mantelzorger. Of deze mensen ook zijn ingezet in de mantelzorgsituatie en welke taken of rollen zij vervullen. De veranderingen in de contacten sinds de ziekte/aandoening/beperking van de naaste(n). Reactie van de contacten op de ziekte, aandoening of beperking van de naaste(n) en op eventuele gedragsveranderingen bij de naaste(n). Het ontvangen van waardering door het sociaal netwerk. Het kunnen delen van de emoties, zorgen enz. van de mantelzorger in het sociaal netwerk. Mogelijke schaamtegevoelens bij de mantelzorger of naaste(n) voor praktische zaken, bijvoorbeeld het bed in de kamer, een vervelende geur, een postoel in de gang, katheter etc. zicht op mijn mantelzorg 6

8 (Het ontbreken van) de tijd die de mantelzorger heeft voor de sociale contacten. Vraagverlegenheid van de mantezorger U kunt deze gegevens uitbreiden door samen met de mantelzorger een Ecogram te maken. Een goed voorbeeld hiervan vindt u in het model mantelzorgondersteuning In gesprek met de mantelzorger van de BRIZ 7. Over de relatie tussen mantelzorger en naaste kunt u de volgende vragen stellen: De veranderingen in de relatie tussen mantelzorger en naaste(n). De invloed van de mantelzorg op de rollen en patronen in de relatie. Het ontvangen van waardering van de naaste(n). Hoe zij hier mee omgaan en het gevoel van mantelzorger hierover. Aangaande de lichamelijke gezondheid van de mantelzorger kunt u over het volgende vragen stellen: De lichamelijke gezondheid van de mantelzorger. De beperkingen die daar uit voortkomen. De relatie tussen gezondheidsklachten van de mantelzorger en het zorgen voor de naaste(n) (denk bijvoorbeeld aan schouder- en rugklachten door transfers). De nachtrust van de mantelzorger (hoeveel uur, wel of niet onderbroken, problemen met inslapen en/of doorslapen, dag/nacht ritme). Redenen van de verstoorde nachtrust. Het gebruik van medicatie door mantelzorger en de mogelijke last van bijwerkingen. Over (de veranderingen in) het karakter en gedrag van de naaste(n) kunt u het volgende vragen: De invloed van de ziekte, aandoening of beperking op het karakter, gedrag, normen en waarden van de naaste(n). Hoe was het karakter, gedrag, normen en waarden vóór de aandoening en hoe is het nu? De positieve en negatieve veranderingen in het karakter en gedrag en de invloed daarvan op het leven van de mantelzorger (denk bijvoorbeeld aan sociale contacten of de relatie met de mantelzorger). De ervaring/het gevoel van de mantelzorger hierbij. Over de invloed van het zorgen op de mantelzorger kunt u vragen stellen over: De betekenis van het zorgen voor u naaste(n)(bijvoorbeeld: de bijdrage aan levensgeluk, kunnen voldoen aan culturele of religieuze normen en waarden, zelfontwikkeling). Het verleggen van eigen grenzen. Het omgaan met uitdagingen en leren van de situatie. Het omgaan met stress en (emotionele) druk. De mogelijkheden en beperkingen die het zorgen geeft in het leven van de mantelzorger. De ondersteuning die de mantelzorger zelf ontvangt (welke en is deze voldoende). 7 Brabantse Raad voor de Informele zorg; in gesprek net de mantelzorger. Model mantelzorgondersteuning, zicht op mijn mantelzorg 7

9 Het toekomstbeeld van de mantelzorger: - Dingen die de mantelzorger gewenst had te realiseren zoals carrière en vakantie, ideeën over de toekomst. - Gewijzigde toekomstplannen. Verliesverwerking. De aanwezigheid van stress, somberheid, piekeren en bezorgdheid bij de mantelzorger. Signalen die wijzen op depressiviteit van de mantelzorger zoals: schommelingen in gewicht of verminderde zelfzorg, rusteloosheid, concentratieproblemen, geagiteerd reageren of moeheid en verlies van energie. Lichamelijke spanningspijnen als rugpijn, hoofdpijn, etc. Met name ouderen uiten depressiviteit vaker via lichamelijke klachten, gebruik van alcohol of drugs. 3.4 Financiële gevolgen Uit de vragenlijst Zicht op mijn mantelzorg: Het is mogelijk dat het zorgen voor de naaste(n) financiële gevolgen voor de mantelzorger heeft (vraag 17e). Onderwerpen waarover u vragen kunt stellen Extra kosten die de mantelzorger voor de naaste(n) maakt: - Boodschappen en eten. - Hulpverlening, medicijnen en/of hulpmiddelen. - Reiskosten van de naaste(n) en/of reiskosten voor de mantelzorger om naar de naaste(n) te reizen. - Huishoudelijke hulp en/of tuinwerkzaamheden. - Verbouwing of aanpassingen in en rond het huis. - Aflossing van de schulden van en/of agressie en vernieling door de naaste(n). - Voor mentorschap, beschermingsbewind of curatele voor de naaste(n). Minder inkomsten door stoppen met werken of parttime gaan werken om voor de naaste(n) te zorgen. Meer inkomsten door PGB. Bekendheid met het gebruik regelingen. 8 zicht op mijn mantelzorg 8

10 3.5 Informatie Uit de vragenlijst Zicht op mijn mantelzorg: Wellicht heeft de mantelzorger niet voldoende informatie over de ziekte, aandoening beperking van de naaste en hoe hiermee om te gaan (vraag 18). Onderwerpen waarover u vragen kunt stellen U kunt vragen naar de aanwezige kennis bij de mantelzorger over: - De ziekte, aandoening, beperking, zoals over de symptomen, het verloop, gedrags- of karakterveranderingen enz. - De invloed van de ziekte op het gedrag van de naaste(n) en hoe de mantelzorger daarop kan reageren. - Mogelijke ondersteuning bij begeleiding (bijvoorbeeld omgaan met stemmingswisselingen, ontremd gedrag etc.), verzorging en verpleging. - Praktische zaken als benodigde hulpmiddelen, verlofregelingen op het werk, mogelijkheden op gebied van domotica, het aanvragen van hulp of ondersteuning. - Verpleegtechnische vaardigheden en medicatie, zoals over de toediening, dosering en de (bij)-werkingen van medicatie. - De invloed van de veranderingen op de mantelzorger (rouw en verlies). Een graadmeter kan zijn of de mantelzorger kan uitleggen welke ziekte, aandoening of beperking de naaste heeft en wat de gevolgen daarvan zijn. De informatiebronnen die de mantelzorger raadpleegt zoals boeken, internet, arts of hulpverlener, lotgenotencontact, patiëntenvereniging). 3.6 Ondersteuning Uit de vragenlijst Zicht op mijn mantelzorg: Wellicht heeft de mantelzorger behoefte aan (meer) ondersteuning (vraag 19). Onderwerpen waarover u vragen kunt stellen Welke ondersteuning is er op dit moment: anderen uit het netwerk, vrijwilligers en professionals? Welke (uitbreiding van) ondersteuning is nodig om het mantelzorgen op een goede manier vol te kunnen houden? 9 zicht op mijn mantelzorg 9

11 4. Nawoord We zijn benieuwd naar de ontwikkelingen omtrent mantelzorg in uw dagelijkse werk of binnen de instelling, organisatie of bedrijf waarin u werkzaam bent. Als u behoefte heeft aan uitwisseling en/of meer kennis of informatie over het thema mantelzorg, neemt u dan contact op met Arjan Koreman: arjan.koreman@surpluswelzijn.nl 10 zicht op mijn mantelzorg 10

12 5. Literatuur C. Brink, A. Poll en P. van Leeuwen, Quez vragen naar zelfregie een instrument voor professionals en vrijwilligers die willen werken vanuit zelfregie, uitgegeven door Libertas, Movisie B. de Koker, Zicht op mantelzorg, Hogent, Gespreksleidraad voor de behoefteanalyse bij mantelzorgers van thuiswonende ouderen, november H. Mostert, Goed in gesprek communiceren in de langdurige zorg, geactualiseerde versie, Vilans, Utrecht december T. Schreuder en G. Visser, Sofa-model uit impulspakket samenspel Expertisecentrum Mantelzorg in samenwerking met Movise, Actiz en Vilans Tanja A., De Bruijn I., Scherpenzeel R., Brink S., SBS tekst, Van der Kruk P. (Acquest), Schreuder Goedheijt T, De basisfuncties mantelzorg in de praktijk, uitgave van Movisie Project Samenspel ( Actiz, Vilans en Expertisecentrum mantelzorg en), Samenspel met mantelzorgers, BijzijnXL, zicht op mijn mantelzorg 11