PCiCiM. Rabo PGGM Premiepensioeninstelling. Jaarverslag 2016

Transcriptie

1 ~ PCiCiM Rabo PGGM PremiepensioeninsteJling Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling Jaarverslag 2016

2 Inhoudsopgave Kerncijfers 3 Bestuursverslag 4 Verslag Raad van Toezicht 14 Jaarrekening 2016 Balans per 31 december 2016 Staat van baten en lasten 2016 Kasstroomoverzicht 2016 Toelichting jaarrekening Bestemming van saldo van baten en lasten Gebeurtenissen na balansdatum Overige gegevens Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Jaarverslag 2016 Pagina 2 /32

3 Kerncijfers Werkgevers en deelnemers (aantallen) Werkgevers Deelnemers Kerncijfers kasstroomoverzicht (in duizenden euro's) Ontvangen premiebijdrage Ontvangen in verband met inkomende waardeoverdracht Betaalde gelden risicoverzekeringen Kerncijfers baten en lasten (in duizenden euro's) Opbrengsten Uitvoeringskosten Overige lasten Financiële positie (in duizenden euro's) Beleggingen voor risico deelnemers Stichtingskapitaal en reserves Minimum eigen vermogen Postadres Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling Postbus AP ZEIST Bezoekadres Noordweg Noord JG ZEIST Overig Telefoon (030) Inschrijvingsnummer KvK Utrecht Jaarverslag 2016 Pagina 3 /32

4 _, -t PCiCiM Bestu ursverslag 1 Algemeen 1.1 Oorsprong Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Boerenleenbank B.A. (Rabobank) en PGGM N.V. (PGGM) besloten in 2012 om samen de Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling (Rabo PGGM PPI) op te richten. Een Premiepensioeninstelling (PPI) is een pensioenuitvoerder, evenals verzekeraars en pensioenfondsen. De PPI legt zich toe op de uitvoering van de opbouwfase van beschikbare premieregelingen in de tweede pijler. Rabobank en PGGM hebben Rabo PGGM PPI opgericht vanuit een gezamenlijke visie op een veranderend financieel landschap en de toenemende eigen verantwoordelijkheid van burgers voor voorzieningen gericht op een gezonde 'oude dag' zoals zorg, pensioen en wonen. Deze verschuivende verantwoordelijkheid brengt nieuwe behoeften van klanten en de vraag naar andere producten met zich mee. Een verdere integratie van de bijbehorende spaarpotten, producten en diensten lijkt een logisch gevolg. Rabobank en PGGM willen samen met Rabo PGGM PPI in dit veranderende landschap vanuit hun coöperatieve achtergrond een toonaangevende rol spelen. 1.2 Missie De missie van Rabo PGGM PPI is om onze klanten te helpen bij het realiseren van hun ambities en keuzes voor toekomstvoorzieningen door het aanbieden van een goede en betaalbare pensioenregeling. Wij doen dat door mensen op een zo vroeg mogelijk moment in hun werkzame leven bewust te maken van de noodzaak voorzieningen voor later te treffen. En hen daarbij en bij de invulling ervan, met concrete, duurzame en maatschappelijk verantwoorde oplossingen te ondersteunen en ontzorgen. 1.3 Doelstellingen Rabo PGGM PPI stelt zich primair ten doel: Het aanbieden van premiepensioenregelingen aan werkgevers ten behoeve van pensioenopbouw voor hun werknemers. Daarbij richt Rabo PGGM PPI zich met de Rabo BedrijvenPensioen regeling vooral op bestaande en nieuwe MKB klanten van Rabobank. Het uitvoeren van de opbouwfase van premiepensioenregelingen; een deel van deze activiteiten is uitbesteed aan PGGM Pensioenbeheer B.V. Het verrichten van bemiddelingsactiviteiten en advisering voor verzekeringen die onderdeel zijn van de regelingen; een deel van deze activiteiten is uitbesteed aan Rabobank Nederland. Het bieden van inzicht en overzicht aan deelnemers over hun opgebouwde pensioengelden, de risico's en mogelijkheden en het gevoerde beleid. Rabo PGGM PPI en Interpolis Achmea zijn de gezamenlijke aanbieders van het Rabo BedrijvenPensioen. Een moderne en overzichtelijke regeling. Interpolis Achmea is de aanbieder van de risicoverzekeringen die onderdeel uitmaken van het Rabo BedrijvenPensioen. Door de nabijheid en deskundigheid van de specialisten van Rabobank te combineren met de jarenlange pensioenkennis van PGGM kan Rabo PGGM PPI werkgevers en hun medewerkers een goed product bieden. 1.4 Juridische structuur Rabo PGGM PPI is een zelfstandige stichting met een Bestuur en een Raad van Toezicht. Door te kiezen voor een stichtingsvorm kan Rabo PGGM PPI zich optimaal richten op de belangen van werkgevers en werknemers. De stichting heeft geen winstoogmerk. Rabo PGGM PPI is opgericht op 23 mei 2012 en beschikt sinds 21 december 2012 over een vergunning voor het uitoefenen van het bedrijf van premiepensioeninstelling als bedoeld in artikel 2:54h, eerste lid, van de Wet financieel toezicht (Wft), alsmede over een vergunning om als bemiddelaar in verzekeringen op te treden als bedoeld in artikel 2: 54h, tweede lid, van de Wft. De stichting is statutair gevestigd in Utrecht en ingeschreven bij de Kamer van Koophandelonder nummer Jaarverslag 2016 Pagina 4 /32

5 ~ 1 PGGM 1.5 Governance Governance De governance van Rabo PGGM PPI wordt ingevuld door het bestuur en de Raad van Toezicht. Integere bedrijfsvoering staat of valt met goed bestuur en intern toezicht daarop. De wijze waarop de governance van Rabo PGGM PPI is vormgegeven, borgt een verantwoorde besturing en behartiging van belangen van alle stakeholders, met name deelnemers en werkgevers. De Nederlandsche Bank toetst of door het bestuur en de Raad van Toezicht wordt voldaan aan de eisen van deskundigheid, betrouwbaarheid en integriteit. Bestuur Het bestuur is verantwoordelijk voor de volledige uitvoering van de pensioenregelingen, zoals de kwaliteit van de dienstverlening en de sturing en monitoring van de uitbestede processen. Bestuurders zijn werkzaam voor Rabo PGGM PPI op grond van detacheringsovereenkomsten. Er worden geen salariskosten van bestuurders in de stichting verantwoord. In het bestuursreglement en middels een professioneel statuut is geborgd dat de bestuursleden uitsluitend in het belang van Rabo PGGM PPI handelen. Het bestuur van Rabo PGGM PPI bestaat uit de volgende vier personen: Drs. T.L.A. Laffree Drs. MJ.M. van den Berg H.B.G. Welbers Drs. SJ.C.W. Schellekens Algemeen directeur Financieel directeur Operationeel directeur Commercieel directeur (vanaf 20 oktober 2016) De heer Engelse heeft aan het einde van zijn benoemstermijn per 1 juni 2016 zijn bestuurszetelopgegeven. Zijn taken zijn overgenomen door de heer Laffree, tot die tijd Commercieel directeur. De heer Laffree is per 1 juni 2016 herbenoemd voor een periode van 4 jaar. Mevrouw Schellekens is vanaf 20 oktober 2016 toegetreden tot het bestuur in de rol van Commercieel Directeur. Raad van Toezicht Rabo PGGM PPI heeft een Raad van Toezicht als intern toezichtsorgaan. De Raad van Toezicht heeft tot taak toezicht te houden op het functioneren van het bestuur en op de algemene gang van zaken van Rabo PGGM PPI. De Raad van Toezicht van Rabo PGGM PPI bestaat tenminste uit 4 zetels: Drs. A.J.M. Sibbing Dr. JJ. Bos Drs. GJ. van Daelen Mevr. mr. C.M.C.P. van Herpen-Thuring Voorzitter Raad van Toezicht Lid Raad van Toezicht Lid Raad van Toezicht Lid Raad van Toezicht Beleggingen Advies Commissie De Beleggingen Advies Commissie is een commissie van het bestuur van Rabo PGGM PPI. De Beleggingen Advies Commissie heeft tot taak voorstellen betreffende het beleggingsbeleid voor te bereiden en advies uit te brengen over de uitvoering van het beleggingsbeleid van de stichting en de vermogensbeheerder van de stichting. Daarnaast brengt de Beleggingen Advies Commissie advies uit over beleggingsvoorstellen van de vermogensbeheerder die van bijzondere aard zijn of een bepaalde omvang te boven gaan. De commissie bestaat uit twee bestuursleden en twee externe leden, te weten: Drs. MJ.M. van den Berg Drs. T.L.A. Laffree Drs. B. Walschots J. Buiter Voorzitter (bestuurslid) Lid (bestuurslid) Lid (onafhankelijk) Lid (onafhankelijk) 1.6 Pensioenregeling en ketenpartners Rabo BedrijvenPensioen Rabo PGGM PPI voert een moderne pensioenregeling. Belangrijke kenmerken van deze regeling zijn: Ouderdomspensioen inclusief een 70% dekking voor partnerpensioen voor werknemers en hun partners; Partner- en/of wezenpensioen bij overlijden van de werknemer voor pensionering; Premievrije voortzetting van de financiering van de pensioen- en risicopremie voor het deel dat de werknemer arbeidsongeschikt is; Aanvullende mogelijkheid voor een tijdelijk partnerpensioen. Jaarverslag 2016 Pagina 5 /32

6 Deelnemersinformatie Deelnemers aan het Rabo BedrijvenPensioen hebben online een actueel inzicht in hun persoonlijke pensioensituatie vanuit deze regeling. In het deelnemersportaal bevindt zich informatie over onder andere de pensioen 1-2-3, de pensioenregeling, hun opgebouwde pensioenvermogen en dekking voor partner- en wezenpensioen. Ook een Pensioenverkenner, waarmee direct inzicht in de persoonlijke pensioensituatie kan worden verkregen, is beschikbaar voor onze deelnemers. Zij kunnen effecten van gewijzigde omstandigheden hierop real-time simuleren. Deelnemers kunnen in het portal en op de website meer lezen over de werkwijze van het life cycle beleggen en de resultaten van de fondsen. Daar zijn namelijk ook de jaarverslagen van de fondsen gepubliceerd. Omdat er sprake is van individuele pensioenopbouw voor risico en rekening van de deelnemers worden de resultaten van de fondsen niet nader toegelicht in het jaarverslag van Rabo PGGM PPI. Bestemming en verdeling sterftewinst Wanneer een deelnemer komt te overlijden en geen nabestaanden heeft wordt het opgebouwde kapitaal verdeeld over de overige deelnemers aan het Rabo BedrijvenPensioen. Het kapitaal dat in dat geval tot uitkering komt heet sterftewinst. Deze sterftewinst wordt verdeeld over de deelnemers aan het Rabo BedrijvenPensioen. Dit gebeurt pro rato op basis van de saldi op de deelnemersrekeningen per 31 december van enig jaar. Voordat tot uitkering van de sterftewinst aan de deelnemers wordt overgegaan houdt Rabo PGGM PPI uit de eventuele sterftewinst een bedrag in van maximaal Met dit bedrag zorgt Rabo PGGM PPI er ook voor dat de pensioenen van werknemers van failliete werkgevers worden bijgehouden en geadministreerd. In het jaarverslag van Rabo PGGM PPI worden de toegekende bedragen nader toegelicht. De sterftewinst op 31 december 2016 bedraagt Euro 14 duizend. Daarmee vindt er over 2016 geen uitkering van de sterftewinst aan deelnemers plaats. Beleggingsbeleid: het life cycle concept Rabo PGGM PPI heeft het lange termijn karakter van beleggen voor pensioen als uitgangspunt gekozen voor het beleggingsbeleid met als doel haar deelnemers op pensioendatum een passende pensioenuitkering te kunnen laten aankopen. De beleggingen voor de deelnemers zijn ondergebracht in life cycle fondsen. Het beleggingsbeleid is er daarmee op gericht om een zo goed mogelijk pensioen voor de deelnemers op te bouwen tegen acceptabele risico's. Er wordt daartoe belegd middels het life cycle concept. Met dit concept volgen de beleggingen de "levenscyclus" van de deelnemer, zodanig dat de risico's nauwkeurig zijn afgestemd op de pensioeningangsdatum. Het inkooprisico op pensioendatum wordt verkleind door het renterisico ten opzichte van de inkoopfactoren bij de standaardverzekeraar te beperken. Een deelnemer blijft gedurende de gehele looptijd in hetzelfde life cycle fonds. De beleggingsmix van het fonds wijzigt in de loop van de tijd. De life cycle fondsen zijn opgebouwd uit meerdere onderliggende beleggingsfondsen waardoor een breed gespreide portefeuille wordt gecreëerd. Door spreiding van de beleggingen, worden onder meer concentratierisico's beperkt en neemt de kans op een hoger en stabieler rendement toe. Beleggen voor pensioen is een zaak van lange termijn en niet van korte termijn kansen. Daarom wordt actief management alleen toegepast bij beleggingen waar inefficiënties in markten kunnen worden benut. Door de periodieke evaluatie en herijking van het beleggingsbeleid bewerkstelligt Rabo PGGM PPI de flexibiliteit en ruimte die nodig is om aanpassingen te doen voor een optimaal rendement. Uitvoering beleggingsbeleid Rabo PGGM PPI heeft een overeenkomst gesloten met PGGM Strategie Advisory Services (PGGM SAS). PGGM SAS adviseert Rabo PGGM PPI over het beleggingsbeleid en toetst of de inrichting van de life cycle fondsen waarin in de deelnemersgelden worden ondergebracht past bij het vastgestelde beleid van Rabo PGGM PPI. Rabo PGGM PPI brengt de gelden van de deelnemers als participant onder in Pensioen Opbouwfondsen van Robeco. Deze fondsen zijn exclusief opgericht voor Rabo PGGM PPI en de fondsvoorwaarden van de fondsen zijn afgestemd op het beleggingsbeleid van Rabo PGGM PPI. Er is geen contractuele relatie tussen Rabo PGGM PPI en Robeco en daarmee geen uitbestedingsrelatie. Rabo PGGM PPI kan als enig houder van de participaties in de life cycle fondsen op de participantenvergadering haar invloed ten behoeve van haar regeling en klanten/deelnemers aanwenden. Rabo PGGM PPI heeft hiermee een duidelijke scheiding aangebracht in rollen en verantwoordelijkheden tussen PGGM SAS (PGGM Strategie Advisory Services, advisering over het beleid) en Robeco (uitvoering vermogensbeheer). Daarnaast heeft Rabo PGGM PPI een Beleggingen Advies Commissie (BAC) die het bestuur adviseert over strategie, beleid en uitvoering. Verantwoord beleggen Rabo PGGM PPI kiest ervoor om de bedrijfsactiviteiten op een duurzame wijze vorm te geven. Verantwoord beleggen is een integraalonderdeel van de beleggingsaanpak zoals Rabo PGGM PPI voor haar deelnemers Jaarverslag 2016 Pagina 6 /32

7 uitvoert. In de aanpak wordt het bestuur geadviseerd door de beleggingsadviescommissie en PGGM SAS. Het verantwoord beleggingsbeleid houdt in dat Rabo PGGM PPI in de selectie van managers en in de beleggingsprocessen bewust rekening houdt met factoren op het gebied van milieu, maatschappij en ondernemingsbestuur (ESG-factoren). In de geselecteerde fondsen beoordeelt Robeco de aangestelde managers door deze managers te toetsen op het toepassen en voldoen aan internationaal geaccepteerde gedragscodes waaronder de UN Principles for Responsible Investing (UNPRI), de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de verklaring van de International Labour Organization aangaande de fundamentele principes en recht op werk. Ketenpartners Voor de bemiddeling heeft Rabo PGGM PPI een bemiddelingsovereenkomst gesloten met de Rabobank die op grond hiervan bemiddelt en het beheer uitvoert van het Rabo BedrijvenPensioen. Rabo PGGM PPI bemiddelt voor Interpolis Achmea (Achmea Pensioen en Levensverzekeringen N.V.) in de risicodekkingen van biometrische risico's tijdens de opbouwfase. Deze samenwerking is geen uitbesteding. Interpolis Achmea is namelijk mede-aanbieder van het Rabo BedrijvenPensioen. Rabobank is hierbij de onderbemiddelaar voor deze risicoverzekeringen. Interpolis Achmea is daarnaast standaardaanbieder van een offerte voor de aankoop van ouderdomspensioen aan (gewezen) deelnemers en andere aanspraakgerechtigden op het moment van pensionering. De taken die nodig zijn voor het uitvoeren van de regeling zoals administratie en beleggen, besteedt Rabo PGGM PPI uit aan derden, of is anderszins elders belegd: De pensioenadministratie wordt uitbesteed aan PGGM Pensioenbeheer B.V. PGGM SAS adviseert het bestuur over beleggingen en verzorgt het beleggingsadvies en de monitoring van de uitvoering van het beleggingsbeleid. De uitvoering van het beleggingsbeleid is belegd bij Robeco Institutional Asset Management B.V. (Robeco). De bestuursondersteuning wordt geleverd door PGGM Strategic Advisory Services B.V. In 2016 heeft een evaluatie plaatsgevonden van de uitbesteding van de verzekerings- en vermogensbeheerdiensten. Deze evaluatie heeft geleid tot verbetering van de afspraken over dienstverlening en de prijs voor Vermogensbeheer en het aanstellen van een tweede aanbieder voor verzekeringsdiensten. Verbonden partijen Rabo PGGM PPI is een onafhankelijk stichting en is feitelijk zelfstandig van de oprichters. Zowel PGGM als Rabobank hebben Rabo PGGM PPI van oprichtingskapitaal voorzien. PGGM en Rabobank hebben ieder het recht om twee bestuurders van Rabo PGGM PPI op bindende voordracht ter beschikking te stellen. De bemiddeling en het beheer van het Rabo BedrijvenPensioen wordt exclusief door Rabobank uitgevoerd. Rabobank houdt een minderheidsbelang van 29% in Achmea (Interpol is Achmea). Verklaring van geen bezwaar Bij besluit van 1 december 2016 heeft De Nederlandsche Bank N.V. aan PGGM en Rabobank een verklaring van geen bezwaar (vvgb) als bedoeld in artikel 3:95 van de Wet op het financieel toezicht (Wft) verleend in verband met het houden van een gekwalificeerde deelneming in Rabo PGGM PP!. De aanvraag van de vvgb hield verband met de bestaande zeggenschap van PGGM en Rabobank in Rabo PGGM PPI, vanaf datum oprichting in PGGM en Rabobank kunnen een bindende voordracht doen ten aanzien van de benoeming en het ontslag van de helft van de bestuursleden en de helft van de leden van de raad van toezicht van Rabo PGGM PP!. Dit wordt door De Nederlandsche Bank N.V. beschouwd als een gekwalificeerde deelneming op basis van een belang van 10% in Rabo PGGM PP!. De aanvraag van de vvgb door PGGM N.V. was noodzakelijk, omdat er met ingang van 1 april 2016 een wettelijke vvgb-verplichting werd geïntroduceerd voor het houden, verwerven of vergroten van een deelneming in een premiepensioeninstelling met zetel in Nederland, zoals Rabo PGGM PP!. 2 Verslag over 2016 en vooruitzichten Marktontwikkeling In een dynamische markt heeft bemiddelaar Rabobank Pensioen Advies onze collectieve pensioen oplossing wederom aan veel nieuwe MKB ondernemers kunnen aanbieden. De competitieve omgeving waarin dat plaatsvond heeft daaraan niets afgedaan. Klanten en deelnemers zeilen scherper aan de wind ten aanzien van pensioen. Dat vraagt van alle spelers, dus ook van Rabo PGGM PPI, om adequaat in te spelen op de veranderende marktomstandigheden. Onze propositie is dit jaar verder verbeterd door het inrichten van Jaarverslag 2016 Pagina 7 /32

8 online advisering (is begin 2016 live gegaan) waardoor de advieskosten lager worden en het Rabo BedrijvenPensioen met name voor kleine werkgevers interessanter wordt. Daarnaast is er kritisch naar alle onderdelen van onze propositie gekeken. Er is een evaluatie uitgevoerd van de vermogensbeheerder (Robeco) en de verzekeraar (Achmea). Op basis van de evaluatie van vermogensbeheer is besloten de samenwerking met Robeco voort te zetten. Om ook in de toekomst een marktconform product te kunnen blijven voeren zijn met Robeco afspraken gemaakt om in 2017 over te gaan naar een meer flexibele structuur tegen lagere kosten. Voor de verzekeraar heeft een selectietraject plaatsgevonden. Naar aanleiding hiervan heeft het bestuur besloten om met Achmea in gesprek te gaan en te kijken naar andere partijen in de markt. Dit traject wordt begin 2017 afgerond. 2.2 Beleggingen Ontwikkelingen in 2016 De eerste maanden van 2016 werden vooral gekenmerkt door zorgen over de economie in verschillende delen van de wereld. In de Verenigde Staten ontstond angst voor een recessie, terwijl in China een mogelijk sterke afkoeling van de groei voor onrust zorgde. In Europa waren de ogen niet zozeer gericht op de economische groei, maar meer op de ontwikkeling van de prijzen. Ondanks een steeds ruimer monetair beleid van de Europese Centrale Bank om de economie en daarmee de inflatie te stimuleren, daalden de prijzen in de eerste helft van het jaar. In de lente van 2016 verbeterden de economische vooruitzichten wereldwijd. Voornamelijk als gevolg van een toename van de olieprijzen kwam enkele maanden later ook een einde aan de periode van deflatie in Europa. De tweede helft van 2016 waren het vooral politieke gebeurtenissen die ontwikkelingen op financiële markten bepaalden. Tegen de verwachtingen in stemden de Britten eind juni voor een vertrek uit de Europese Unie. In november won Donald Trump de presidentsverkiezingen en in december stuurden de Italianen hun premier naar huis door nee te stemmen in een referendum over een herziening van de grondwet. Ondanks een matige start als gevolg van de zorgen over de economische groei en de Europese inflatie hebben de meeste financiële markten een uitstekend jaar achter de rug. Zo boekten aandelenmarkten gemiddeld een winst van circa 7%, waarbij de beste rendementen in opkomende markten en de Verenigde Staten werden behaald. Rentes eindigden het jaar enkele tienden lager ten opzicht van de start van De eerste helft van 2016 daalden de rentes bijna een procentpunt. De terugkeer van inflatie in Europa en de impact van het verwachte expansieve beleid van Trump op de prijzen zorgden voor een stijging van de rente in de laatste weken van hetjaar. Aaride;!etl (&ar """"-) Reflte, c in 21].16 ('Yo) (11... '.r~ lh~ ~ la I ;.; 1.:2 La 0.8-1Q'!(, -15% J.. ~-_ J d..:.'l5 ~2L ~ œ:jls j..,/16 mt/1g jul lg -FISe M W",fd{% 2016j -3!11~'"S ~ei1te eul-o%o.rte -10..,,,,,,. ",..,n;ql!!~'œ. Beleggingen in krediet leverden positieve rendementen. In Europa was de lagere rente de voornaamste drijfveer, in de Verenigde Staten de daling van de credit spreads. Samen met aandelen opkomende markten behoorde Amerikaanse high yield beleggingen tot de best presterende beleggingscategorieën in Realisatie 2016 Het rendement van alle Pensioen Opbouw Fondsen in 2016 is positief. Het was een spannend beleggingsjaar met de keuze van de Britten voor een Brexit en de Amerikaanse verkiezingen. De economie is wereldwijd gegroeid. En ook de aandelenkoersen zijn in 2016 fors gestegen. Hiervan profiteren vooral de fondsen voor jongere deelnemers, deze fondsen beleggen meer in aandelen. Verdere daling van de rente heeft geleid tot een positief rendement op obligaties. Hiervan profiteren vooral de fondsen met oudere deelnemers. Jaarverslag 2016 Pagina 8 /32

9 Rendement 2016 Rendement 2015 Pensioen Opbouw ,3% -0,5% Pensioen Opbouw ,1% 0,1% Pensioen Opbouw ,7% 0,8% Pensioen Opbouw ,7% 1,5% Pensioen Opbouw ,1% 1,3% Pensioen Opbouw ,0% 1,8% Pensioen Opbouw ,3% 2,1% Pensioen Opbouw ,5% 2,2% Pensioen Opbouw ,6% 2,1% Pensioen Opbouw ,5% 2,4% -p~ ~ ~' "'I'GQII "",,,,,,,,,,,,><",,.'di,,"l De relatief hoge instroom ten opzichte van het aanwezige vermogen zorgt voor enige fluctuaties in de gerealiseerde rendementen op de Pensioen Opbouwfondsen. Wijzigingen in beleggingsbeleid 2016 Met ingang van 1 november 2016 is het beleggingsbeleid van het Rabo BedrijvenPensioen aangepast. Hiermee speelt Rabo PGGM PPI in op de huidige marktomstandigheden. De rente is in de eerste helft van 2016 nog verder gedaald. Een nog verdere daling van de rente achten wij nog slechts beperkt mogelijk. De afdekking van het renterisico zorgt ervoor dat oudere deelnemers nog slechts beperkt gevoelig zijn voor veranderingen in de rente. Dat zorgt voor bescherming tegen een dalende rente, maar zorgt ook voor negatieve rendementen als de rente stijgt. Omdat de rente zo laag is, is het risico van een verdere daling beperkt. Daarom is een rentestaffel geïntroduceerd, waarin bij lagere rentes «3%) het renterisico minder wordt beperkt, dan bij rentes vanaf 3%. Bij een 15-jaars rente lager dan 1% worden alle obligaties met een lange looptijd ingeruild voor kortlopende obligaties. Gevolg is dat de deelnemers binnen 12 jaar voor pensioendatum minder beschermd zijn tegen een verdere rentedaling, maar meer zullen profiteren als de rente gaat stijgen. In de laatste twee maanden van 2016 is de rente verder gestegen, daarmee hebben we geprofiteerd van dit beleid. Voor jongere deelnemers (verder dan 12 jaar van pensioendatum) heeft de wijziging in het beleid geen impact. 2.3 Financieel resultaat Rabo PGGM PPI heeft in 2016 een negatief resultaat behaald van 239 duizend. De vermogenspositie van Rabo PGGM PPI is toereikend om dit aanloopresultaat te absorberen. Het stichtingskapitaal en reserves bedragen per 31 december 2016 Euro duizend. Daarnaast zijn aanvullende kapitaalgaranties beschikbaar van founding partners tot een bedrag van Euro duizend. De liquiditeit en solvabiliteit van Rabo PGGM PPI is daarmee voldoende. 2.4 Vooruitzichten 2017 In 2016 is het aantal werkgevers met 419 gegroeid. Het aantal werkgevers dat is aangesloten bij het Rabo BedrijvenPensioen bedraagt eind werkgevers. Het deelnemersaantal is in 2016 gestegen naar Uitbreiding propositie Het Rabo BedrijvenPensioen heeft als doelgroep MKB bedrijven tot 100 deelnemers. Het Rabo BedrijvenPensioen is ontwikkeld voor en met bedrijven in deze markt. Ook in 2016 is gebleken dat het product goed past bij de doelgroep staat in het teken van uitbreiding van de propositie van het Rabo BedrijvenPensioen, waarmee de pensioenregeling ook aantrekkelijk wordt voor grotere werkgevers. Hiertoe wordt de propositie op een aantal punten verbeterd: 1. Een nieuwe verzekeringspartner zorgt voor marktconforme tarieven voor risicodekkingen. Vanaf medio 2017 zullen deze nieuwe tarieven worden aangeboden aan nieuwe klanten en klanten die het aflopende contract verlengen. 2. Aanpassing van de beleggingsopzet zorgt voor een meer flexibele invulling tegen lagere kosten. Medio 2017 worden de 10 Pensioen Opbouw fondsen vervangen door een structuur met drie fondsen: een rendementsfonds bestaande uit zakelijke waarden, een vastrentende waarden fonds met kortlopende obligaties en een vastrentende waardenfonds met afhankelijk van de rentestand een mix tussen kort- en Jaarverslag 2016 Pagina 9 /32

10 langlopende obligaties. Deze invulling zorgt ervoor dat voor iedere deelnemer in een andere verhouding tussen deze drie fondsen kan worden belegd. Tevens zorgt deze invulling voor lagere kosten. 3. De pensioenregeling wordt uitgebreid met beleggingskeuzes voor deelnemers. Onderdeel hiervan is de keuze om toe te groeien naar een vastgestelde of variabele uitkering. Dit is per 1 september 2016 wettelijk mogelijk gemaakt. 4. De communicatie richting deelnemers en werkgevers wordt volledig vernieuwd. Portalen voor deelnemer en werkgever worden vernieuwd, de website rabobedrijvenpensioen.nl wordt verder uitgebreid en alle schriftelijke communicatie wordt integraal herzien. Hierbij hoort ook de begeleiding van de deelnemer in de beleggingskeuze. Financiële vooruitzichten De financiële vooruitzichten voor 2017 zijn conform de meerjarenramingen zoals die in 2016 zijn vastgesteld. Het moment waarop Rabo PGGM ppr kostendekkend kan opereren is voorzien in De kapitaalspositie van Rabo PGGM ppr is ruim voldoende en solide om gedegen aan verdere uitbouw van het klantenbestand te werken. Er zijn geen gebeurtenissen na balansdatum die van materiële betekenis zijn op deze jaarrekening. 3 Compliance en risicobeheersing 3.1 Compliance Het bestuur bespreekt elk kwartaal zorgvuldig de rapportages om zich een goed beeld te vormen over de interne en uitbestede activiteiten. Waar nodig wordt aanvullende informatie gevraagd. Vervolgens worden deze rapportages met besluitvorming van het bestuur ter kennis gebracht van de Raad van Toezicht. De Compliance Officer heeft verklaard dat er geen sprake is of is geweest van zaken die hier moeten worden vermeld, zoals belangenverstrengeling of andere voorvallen met betrekking tot de integriteit van bij Rabo PGGM ppr betrokken beleidsbepalers. Er zijn geen zaken geconstateerd die noopten tot ingrijpen of bijsturen. De rapportages geven aan dat Rabo PGGM ppr compliant is en er toereikende handvatten zijn voor het bestuur om haar verantwoordelijkheid te kunnen nemen. 3.2 Risicobeheersing en structuur Structuur Het beheersen van risico's is een belangrijke taak van het bestuur van Rabo PGGM ppr. Om deze taak goed uit te kunnen voeren heeft het bestuur een risicomanagement cyclus ingericht. Voor de invulling van risicomanagement maken de betrokken onderdelen van Rabo PGGM ppr gebruik van een risicoraamwerk (kaders, richtlijnen, methoden en technieken). Het risicoraamwerk is gebaseerd op de principes van COSO II Enterprise Risk Management en wordt uitgevoerd conform het risicomodel van toezichthouder DNB. Het risicoraamwerk van Rabo PGGM ppr maakt de strategische, tactische en operationele risico's op gestructureerde wijze inzichtelijk, en vormt de grondslag voor bewaking van en rapportage over de risico's. Het operationeel risicomanagementproces is een continu proces op alle niveaus binnen Rabo PGGM ppr. Minimaal eenmaal per jaar wordt een integraal risico-assessment uitgevoerd. Ook in 2016 heeft dit plaatsgevonden. Daaruit zijn geen nieuwe grote aanpassingen voortgekomen. De toprisico's zijn in 2016 elk kwartaal specifiek beoordeeld en als onderdeel van de kwartaalrapportages besproken. Daarbij zullen deze toprisico's ook in 2017 dynamisch worden beoordeeld en gehanteerd en waar nodig aangepast aan de actuele ontwikkelingen gedurende het jaar. Verbeteringen in het systeem van risicomanagement De structuur van risicomanagement voldoet aan de eisen van Rabo PGGM ppr. Om scherper te kunnen sturen op de toprisico's. stelt het bestuur van Rabo PGGM ppr sinds 2016 ieder kwartaal een rapportage op waarin de toprisico's en de beheersmaatregelen worden besproken. Deze rapportage dient ook als uitgangspunt voor bespreking met de Raad van Toezicht. Jaarverslag 2016 Pagina 10/32

11 >, ~ PCiCiM Risicobereidheid van de significante risico's Risico's Beheersmaatregelen Risicobereidheid 1 Liqufditeitsrtsico van uitval Incasso's Standaard incasso Vla SEPA-machtiglng lnqebruiknarne digitale machtiging.. 2 Verkoopdoelstellingen worden ruet gehaald SLA afspraken met oistríbuteur Afspraken ketenpartners voor extra inspanningen Procesrisico. adviezen of contraeten onjuist Rabobank werk1 zichtbaar conform AFM richtlijnen 1 Sturing op key controls SLA PGGM en ISAE 3402 CXJ - 4 Gebrek aan H-ontwikkelinq Opstellen road map voor ontwikkelingen Afspraken over planning verwerken In SLA 5 Uitbesteding vermogensbeheer Driejaarlijkse evaluatie, monitormq op kwartaabasis Afspraken met Robeco over vernieuwing proposttie 6 Bestuurssamenstelling In- en externe opleiding van de bestuurders 7 Geconcentreerde pertefeuille Opzet interrneoiairsdesk Lagere concentratie door spreiding naar reqio's 8 Afhankelijkheid één distributeur Opzet íntermediairsdesk 9 Pnortteitstelünq founding partners Commitment vaststellen In periodiek foundmg partner overleg 10 Taneven niet mark1conform Periodieke toets op marktconformiteit Selectie verzekeraar en vermogensbeheerder Toelichting De belangrijkste risico's van 2016 lichten we hieronder nader toe: De ontwikkeling van beschikbare premieproducten in de markt vraagt om een aanscherping van de propositie. Beleggingskeuzes in de opbouwfase, doorbeleggen in de uitkeringsfase en een veranderende maatschappij die vraagt om andere manieren van communicatie, hebben allen een weerslag op de ITsystemen. De ontwikkeling van deze systemen is in 2016 onvoldoende geweest. Voor 2017 is er een roadmap opgesteld waarin de gevraagde IT-ontwikkeling is gepland. Het PPI-bestuur wordt wekelijks op de hoogte gehouden van de voortgang. De IT-ontwikkeling blijft weliswaar achter bij de verwachtingen, de verwerking en administratie van de bestaande contraeten verloopt zonder problemen. Door de afhankelijkheid van één distributeur blijft de groei van de portefeuille achter bij andere partijen in de markt. Opzet van een intermediairsdesk in 2017 moet er toe leiden dat de afhankelijkheid van het Rabobank distributiekanaal afneemt. Ook kan dit voor meer spreiding in de portefeuille komen, wat het concentratierisico beperkt. Jaarverslag 2016 Pagina 11/32

12 Bij de evaluatie van de tarieven medio 2016 is gebleken dat zowel de tarieven voor vermogensbeheer als voor de risicodekkingen niet marktconform zijn. Hiertoe is Rabo PGGM PPI in overleg getreden met de betrokken partijen. Dit heeft geleid tot een daling van de kosten voor vermogensbeheer en de selectie van een andere verzekeraar voor de risicodekkingen. Deze wijzigingen worden in 2017 geïmplementeerd, waarna de tarieven van het product marktconform zijn. De hierboven genoemde veranderingen in de propositie en in relatie met de vermogensbeheerder en verzekeraar gecombineerd met wettelijke wijzigingen leggen een grote druk op de administratie en de ondersteunende systemen. Het behouden van een goed overzicht en duidelijke afspraken over op te leveren producten vragen extra aandacht. Impact en waarschijnlijkheid risico's Per risico is een inschatting gemaakt van de mogelijke impact op Rabo PGGM PPI en de waarschijnlijkheid dat het risico zich voordoet. Zowel financiële als niet-financiële risico's zijn meegenomen in de bepaling van de impact. o ro Q_ E 9. Prioriteitstelling founding partners 4. Gebrek aan ITontwikkeling 5. Uitbesteding vermogensbeheer 2. Verkoopdoelstellingen worden niet gehaald 10. Tarieven niet marktconform 6. Bestuurssamenstelling ' 3. Procesrisico, adviezen e of contracten onjuist e1. Liquiditeitsrisico van uitval incasso's _ 8. Afhankelijkheid één.. distributeur 7. Geconcentreerde e portefeuille Waarschijnlijkheid De focus ligt op de risico's met hoge impact en hoge mate van waarschijnlijkheid. Met name het gebrek aan IT-ontwikkeling is hier een punt van aandacht. Dit risico is in 2016 toegenomen. Een ander risico dat in 2016 is toegenomen is de marktconformiteit van de tarieven. In de loop van 2016 bleek een verlaging van de tarieven nodig om bij te blijven met de marktontwikkelingen. Naar aanleiding daarvan heeft Rabo PGGM PPI actie ondernomen om te komen tot een verlaging van de tarieven. De afspraken voor een verlaging van de tarieven zijn inmiddels gemaakt, maar moeten in de IT-systemen nog geïmplementeerd worden. De risico's bestuurssamenstelling, uitbesteding vermogensbeheer en prioriteitsstelling founding partners zijn in 2016 afgenomen. Kwantificering impact De risico's voor Rabo PGGM PPI manifesteren zich in het achterblijven van het aantal deelnemers in het Rabo BedrijvenPensioen. Als risicoscenario wordt uitgegaan van het achterblijven van de verkoop met 50% en van een scenario waarin er geen nieuwe contracten worden gesloten. Het effect van deze scenario's op het netto resultaat van Rabo PGGM PPI in 2017 is respectievelijk een daling van en Bij het achterblijven van de verkoop met 50% resulteert of als er geen nieuwe contracten worden gesloten is het netto resultaat negatief. In beide gevallen is het eigen vermogen toereikend om aan het vereist eigen vermogen te voldoen. Jaarverslag 2016 Pagina 12/32

13 _;- POOM 3.3 In Control Statement Rabo PGGM PPI Het bestuur van Rabo PGGM PPI zijn wij verantwoordelijk voor de opzeten werking van de interne risicobeheersing- en controlesystemen van Rabo PGGM pp!. Deze systemen hebben tot doel de risico's van het niet realiseren van de strategische, governance, operationele en financiële doelstellingen optimaal te beheersen. Zij kunnen echter nooit absolute zekerheid bieden dat deze doelstellingen worden bereikt. De werkelijkheid is dat bij het nemen van beslissingen menselijke beoordelingsfouten kunnen optreden en dat er steeds kosten-baten afwegingen worden gemaakt bij het aanvaarden van risico's en het treffen van beheersingsmaatregelen. Om onze verantwoordelijkheden te kunnen dragen, hebben wij gedurende de periode tot en met 31 december 2016 zelfstandig en op systematische wijze de risico's gerelateerd aan het behalen van onze doelstellingen en de van toepassing zijnde beheersingsomgeving van onze organisatie geanalyseerd en beoordeeld. Daarbij is onder andere het COSO ERM framework en de FIRM methodiek van De Nederlandsche Bank gehanteerd. Hierbij zijn de significante strategische, governance, operationele en financiële risico's bepaald. Het geheel van werkzaamheden inzake de risicobeheersing wordt regelmatig besproken met de Compliance Officer en de Raad van Toezicht. Daarin worden tevens meegenomen de risico' s die voorvloeien uit het bedrijfsmodel waarbij gebruik wordt gemaakt van uitbesteding. Ook zijn de eventuele risico's die voortvloeien uit de uitbestede dienstverlening aan partners meegewogen. Conclusie Op grond van de hierboven beschreven werkzaamheden is het bestuur van mening, dat het in alle redelijkheid kan verklaren, dat de interne risicobeheersing- en controlesystemen in de periode tot en met 31 december 2016 naar behoren hebben gewerkt en een redelijke mate van zekerheid geven dat de financiële verslaggeving geen onjuistheden van materieel belang bevat. Utrecht, 23 mei 2017 drs. T.L.A. Laffree, Algemeen directeur drs. MJ.M. van den Berg, Financieel directeur H.B.G. Welbers, Operationeel directeur drs. SJ.C.W. Schellekens, Commercieel directeur Jaarverslag 2016 Pagina 13/32

14 4 Verslag Raad van Toezicht Onderstaand doet de Raad van Toezicht (hierna RvT) verslag over het jaar Het bestuur heeft de jaarrekening en het daarbij horende jaarverslag ter bespreking voorgelegd aan de RvT. De RvT heeft vastgesteld dat het bestuur van de Stichting Rabo PGGM PPI de jaarrekening op een correcte wijze en binnen de in de statuten vermelde termijn heeft vastgesteld. Tevens heeft de RvT kennisgenomen van het accountantsverslag en het controleplan van de externe accountant Pwc. In voorliggend verslag licht de RvT toe hoe het afgelopen jaar vorm en invulling is gegeven aan zijn toezichthoudende rol. Ook worden de belangrijkste inhoudelijke zaken besproken waarbij de RvT in 2016 betrokken is geweest. Plaats van de RvT in de governance van Rabo PGGM PP! De RvT heeft tot taak toezicht te houden op het functioneren van het Bestuur. Ook heeft de RvT de taak het bestuur gevraagd en ongevraagd van advies te dienen. De RvT richt zich bij de vervulling van zijn taken naar het belang van Rabo PGGM PPI en alle daarbij betrokken belanghebbenden. In 2015 en 2016 is in het kader van governance gesproken over de wijze waarop de RvT en het bestuur zich tot elkaar verhouden. Afgesproken is dat de RvT zich nadrukkelijker manifesteert in de plannings- en beoordelingscyclus. Dit heeft geleid tot een aanpassing van reglementen die zijn besproken en vastgesteld in februari Samenstelling RvT De RvT bestaat uit vier leden, van wie in ieder geval twee leden, waaronder de voorzitter, onafhankelijk zijn van Rabobank en PGGM. Eén lid van de RvT kan worden benoemd door de RvT op een bindende voordracht van PGGM. Eén lid van de RvT kan worden benoemd door de RvT op bindende voordracht van Rabobank. De onafhankelijk voorzitter en het overige lid of leden worden benoemd door de RvT. De voorzitter van de RvT toetst de onafhankelijkheid van het lid of leden. De RvT toetst de onafhankelijkheid van de voorzitter. Bij de benoeming van de leden van de RvT wordt de bij het door het bestuur opgestelde reglement behorende profielschets in acht genomen. Per 23 mei 2016 eindigde de benoemingstermijn van de heren JJ. Bos en GJ. van Daelen. Met goedkeuring van DNB heeft het bestuur besloten om beide heren per 23 mei 2016 te herbenoemen voor een periode van vier jaar. Met deze herbenoeming is de samenstelling van de RvT ultimo 2016 ongewijzigd gebleven. De RvT bestaat uit één vrouwelijke en drie mannelijke leden en is als volgt samengesteld: Naam Voordracht De heer AJ.M. (Loek) Sibbing (voorzitter) Onafhankelijk De heer GJ. (Geert) van Daelen PGGM De heer J.J. (Jan) Bos Rabobank Mevrouw C.M.C.P.(Corry) van Herpen-Thuring Onafhankelijk Verantwoording De RvT kijkt terug op een belangrijk jaar waarin de voortgang van de PPI propositie (PPI 2.0) centraal stond. Begin januari 2016 hebben de oprichtende partners ingestemd met de volgende fase van de PP!. Er zijn vervolgens in 2016 grote stappen gezet in de doorontwikkeling van de PPI propositie. Besloten is om de samenwerking met de vermogensbeheerder (Robeco) te continueren. In het founding partneroverleg op 30 november 2016 is nader over de voortgang van de verschillende dossiers gesproken. Zowel Rabobank als PGGM hebben hun commitment afgegeven ten aanzien van de commerciële speerpunten inclusief eventuele noodzakelijke aanvullende investeringen alsmede ten aanzien van de verdere realisatie van de gemaakte afspraken, teneinde volledig invulling te geven aan de propositie richting. Activiteiten 2016 De RvT heeft in 2016 zes keer regulier gezamenlijk met het bestuur vergaderd. Er hebben in 2016 drie extra vergaderingen plaatsgevonden. Deze stonden alle drie in het teken van de voortgang van het traject PPI 2.0. In de extra vergadering in juli is tevens stilgestaan bij de herbenoeming van de heren J.J. Bos en GJ. van Daelen als lid van de RvT in verband met het aflopen van hun benoemingstermijn. Daarnaast heeft de RvT eind oktober 2016 in een aparte vergadering met het bestuur stilgestaan bij de strategische ontwikkeling en het meerjarenplan van de PP!. Jaarverslag 2016 Pagina 14/32

15 Vast onderwerp op de agenda in elke reguliere vergadering was het bespreken van de stand van zaken van de PPI aan de hand van de realisatie en de doelstellingen alsmede de strategie en de hiermee verbonden risico's. Aan de hand van een overzicht van de belangrijkste risico's met de onderliggende rapportages van de dienstverlenende partijen waaraan wordt uitbesteed of waarmee wordt samengewerkt, is de RvT door het bestuur adequaat betrokken bij de stand van zaken van Rabo PGGM PPI, PGGM voor de pensioenadministratie, Robeco voor het vermogensbeheer en Rabo Advies voor verkoop en distributie. De RvT heeft in 2016 vier keer besloten vergaderd. In januari stond de vergadering in het teken van de beoordeling van het functioneren van het bestuur alsmede het eigen functioneren. In maart is in besloten kring van gedachten gewisseld over de individuele commitment letters, rol van de bestuursleden en de procedure met betrekking tot de herbenoeming van de twee leden van RvT, de heer Van Daelen en de heer Bos en de samenstelling van het bestuur in verband met het vertrek van de voorzitter. In de besloten vergadering in mei is de bespreking van het jaarverslag 2015 voorbereid. Voorafgaand aan deze vergadering heeft het jaarlijkse gesprek van de RvT met de Compliance Officer plaatsgevonden. Hieruit zijn geen bijzonderheden naar voren gekomen. Bij de vergaderingen is geen van de leden van de RvT frequent afwezig geweest. De reguliere vergaderingen van de RvT worden meestal bijgewoond door alle leden het bestuur. Functioneren van bestuur en toezicht Evenals 2015 was in 2016 sprake van wisseling in de samenstelling van het bestuur. De RvT is tevreden over het functioneren van het bestuur als team zowel in de overgangsfase als in de nieuwe samenstelling. Tevens is de RvT tevreden ten aanzien van het functioneren van de individuele bestuurders. Deze beoordeling is gebaseerd op individuele observaties in bilaterale gesprekken tussen leden van de RvT en bestuurders, en in de regelmatige gezamenlijke vergaderingen tussen bestuur en de RvT. Het bestuur stelt zich open en toegankelijk op, informeert en betrekt de RvT adequaat, zodat de RvT goed in staat is zijn toezichthoudende rol te vervullen. Verder eindigde de benoemingstermijn van de heer T.L.A. (Thomas) Laffree per 23 mei Het bestuur heeft besloten per deze datum de heer Laffree te benoemen voor een tweede termijn, nu in de rol van voorzitter van het bestuur. De RvT is verheugd over de benoeming van de heer Laffree als voorzitter. De RvT is tevens content met de benoeming op voordracht van Rabobank van mevrouw SJ.c.W.(Sandra) Schellekens in de functie van Chief Commercial Officer (CCO) per 20 oktober 2016 is. De kwaliteit en continuïteit van besturing is ook in de periode vanaf eind mei tot 20 oktober 2016 naar het oordeel van de RvT niet in het geding geweest. Het functioneren van zowel bestuur als de RvT kent daarnaast ook een formeel evaluatiemoment. De RvT heeft het eigen functioneren over 2016 alsmede het functioneren van het bestuur geëvalueerd aan de hand van een kader met belangrijkste vereisten op verschillende aspecten. De formele evaluatie bevestigt het beeld van goed functioneren van zowel bestuur als de RvT. Kwaliteitsborging In 2016 heeft de RvT zich gezamenlijk met het bestuur in een opleidingsbijeenkomst verdiept in de vermogensbeheermarkt. De RvT is in deze bijeenkomst nader bijgepraat over de beleggingsportefeuille, het beleggingsproces en doorbeleggen na pensioendatum. Daarnaast heeft een verdieping plaatsgevonden op het thema Economische Toekomst Verwachtingen. De opleidingsbijeenkomsten werden verzorgd door een (externe) deskundige op de genoemde terreinen. Jaarverslag 2016 Pagina 15/32

16 _/.; PCiCiM Utrecht, 23 mei 2017 GJ van Daelen JJ. Bos Mevr. C.M.C.P. van Herpen-Thuring AJ.M. Sibbing Jaarverslag 2016 Pagina 16/32

17 Jaarrekening 2016 Jaarverslag 2016 Pagina 17/32

18 Balans per 31 december 2016 (na bestemming saldo van baten en lasten) (bedragen in duizenden euro's) Activa Toelichting 31 december december 2015 Beleggingen Beleggingen voor risico deelnemers Vlottende activa Vorderingen en overlopende activa Liquide middelen Totaal activa Passiva Stichtingskapitaal Stichtingskapitaa I Overige reserves en reserves Totaal Stichtingskapitaal en reserves Langlopende schulden Pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Schulden en overlopende passiva Overige schulden en overlopende passiva Totaal passiva Jaarverslag 2016 Pagina 18/32

19 Staat van baten en lasten 2016 (bedragen in duizenden euro's) Toelichting Baten Opbrengsten Overige baten 2 6 Totaal baten Lasten Uitvoeri ngskoste n Overige lasten Totaal lasten Saldo van baten en lasten Bestemming van het saldo van baten en lasten Het saldo van baten en lasten wordt geheelonttrokken aan de overige reserves. Jaarverslag 2016 Pagina 19/32

20 Kasstroomoverzicht 2016 (bedragen in duizenden euro's) Toelichting Kasstroom uit activiteiten anders dan beleggingsactiviteiten Ontvangen premiebijdragen Ontvangen in verband met inkomende waa rdeoverdrachten Ontvangen bedragen uit hoofde van bemiddelingsactiviteiten Ontvangen kostenvergoedingen Betaalde gelden risicoverzekeringen Betaalde kapitaals- en waardeoverdrachten Betaalde bedragen uit hoofde van bemiddelingsactiviteiten Betaalde uitvoeringskosten Overige mutaties Totaal kasstroom uit activiteiten anders dan beleggingsactiviteiten Kasstroom uit beleggingsactiviteiten Ontvangen kostenvergoedingen Verkopen van beleggingen Ontvangen directe beleggingsopbrengsten Aankopen beleggingen Betaalde kosten van vermogensbeheer Totaal kasstroom uit beleggingsactiviteiten Mutatie liquide middelen De mutatie van de liquide middelen kan als volgt worden aangesloten op de balans. Totaal liquide middelen begin periode Totaal liquide middelen einde jaar Mutatie liquide middelen Jaarverslag 2016 Pagina 20/32

21 Toelichting jaarrekening 1 Inleiding 1.1 Informatie over de stichting Algemeen Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling (Rabo PGGM PPI) is opgericht op 23 mei 2012 en statutair gevestigd te Utrecht en kantoorhoudend in Zeist. De storting van het oprichtingskapitaal heeft plaatsgevonden op 25 mei Rabo PGGM PPI stelt zich primair ten doel: Het aanbieden van premiepensioenregelingen aan werkgevers ten behoeve van pensioenopbouw voor hun werknemers. In eerste aanleg richt Rabo PGGM PPI zich met de Rabo BedrijvenPensioen regeling op bestaande en nieuwe MKB klanten van Rabobank. Het uitvoeren van de opbouwfase van premiepensioenregelingen; een deel van deze activiteiten is uitbesteed aan PGGM Pensioenbeheer B.V. Het verrichten van bemiddelingsactiviteiten en advisering voor verzekeringen die onderdeel zijn van de regelingen; een deel van deze activiteiten is uitbesteed aan Rabobank Nederland. Het bieden van inzicht en overzicht aan deelnemers over hun opgebouwde pensioengelden, de risico's en mogelijkheden en het gevoerde beleid. Vergunning Rabo PGGM PPI heeft op 21 december 2012 een vergunning voor een Premiepensioeninstelling gekregen van DNB als bedoeld in de artikelen 2: 54h en volgende van de Wet op het financieel toezicht, alsmede een vergunning om als bemiddelaar in verzekeringen op te treden als bedoeld in artikel 2: 54h, tweede lid, van de Wft. 1.2 Pensioenregeling Kenmerken Rabo PGGM PPI voert een moderne pensioenregeling. Belangrijke kenmerken van deze regeling zijn: Ouderdomspensioen inclusief een 70% overgang naar partnerpensioen voor werknemers en hun partners; Partner- en/of wezenpensioen bij overlijden van de werknemer voor pensionering; Premievrije voortzetting van de financiering van de pensioen- en risicopremie voor het deel dat de werknemer arbeidsongeschikt is; Aanvullende mogelijkheid voor een tijdelijk partnerpensioen. Bestemming en verdeling sterftewinst Wanneer een deelnemer komt te overlijden en geen nabestaanden heeft wordt het opgebouwde kapitaal verdeeld over de overige deelnemers aan het Rabo BedrijvenPensioen. Het kapitaal dat in dat geval tot uitkering komt heet sterftewinst. Deze sterftewinst wordt verdeeld over de deelnemers aan het Rabo BedrijvenPensioen. Dit gebeurt pro rato op basis van de saldi op de deelnemersrekeningen per 31 december van enig jaar. Voordat tot uitkering van de sterftewinst aan de deelnemers wordt overgegaan houdt Rabo PGGM PPI uit de eventuele sterftewinst een bedrag in vàn maximaal Met dit bedrag zorgt Rabo PGGM PPI er ook voor dat de pensioenen van werknemers van failliete werkgevers worden bijgehouden en geadministreerd. Op Mijn Rabo BedrijvenPensioen (deelnemersportal) en in het jaarverslag van Rabo PGGM Jaarverslag 2016 Pagina 21/32

22 PPI worden de toegekende bedragen nader toegelicht. De sterftewinst op 31 december 2016 bedraagt Euro 14 duizend. Daarmee vindt er over 2016 geen uitkering van de sterftewinst aan deelnemers plaats. Risicodekkingen De risicodekkingen van het Rabo BedrijvenPensioen worden aangeboden door de Interpolis (Achmea Pensioen en Levensverzekeringen N.V.), Rabo PGGM PPI is hiervoor bemiddelaar en de Rabobank onderbemiddelaar. 2 Grondslagen 2.1 Grondslagen voor de financiële verslaggeving Algemeen De jaarrekening is opgesteld in euro's. De jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met de wettelijke bepalingen van Titel 9 Boek 2 BW en de stellige uitspraken van de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving (RJ), uitgegeven door de Raad voor de Jaarverslaggeving. Voor Premiepensioeninstellingen bestaan geen specifieke richtlijn voor verslaggeving en de opzet van een modeljaarrekening. Het bestuur van Rabo PGGM PPI heeft vanuit het stramien van de RJ keuzes gemaakt in de uitwerking van de jaarrekening, zodoende dat naar de mening van het bestuur de aard van de werkzaamheden van Rabo PGGM PPI helder en transparant is voor de lezer van de jaarrekening. Op deze wijze geeft het bestuur invulling aan het vereiste inzicht voor gebruikers, zoals omschreven in artikel 362 lid 1 van Titel 9 Boek 2 BW. Vergelijking met vorig jaar De gehanteerde grondslagen van waardering en van resultaatbepaling zijn ten opzichte van vorig jaar ongewijzigd. Verwerking Een actief wordt in de balans verwerkt wanneer het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen aan de stichting zullen toevloeien en de waarde daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Een verplichting wordt in de balans opgenomen wanneer het waarschijnlijk is dat de afwikkeling daarvan gepaard zal gaan met een uitstroom van middelen en de omvang van het bedrag daarvan betrouwbaar kan worden vastgesteld. Baten worden in de staat van baten en lasten opgenomen wanneer een vermeerdering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermeerdering van een actief of een vermindering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Lasten worden verwerkt wanneer een vermindering van het economisch potentieel, samenhangend met een vermindering van een actief of een vermeerdering van een verplichting, heeft plaatsgevonden, waarvan de omvang betrouwbaar kan worden vastgesteld. Indien een transactie ertoe leidt dat alle of nagenoeg alle toekomstige economische voordelen en risico's met betrekking tot een actief of een verplichting aan een derde zijn overgedragen, wordt het actief of de verplichting niet langer in de balans opgenomen. Verder worden activa niet meer in de balans opgenomen vanaf het tijdstip waarop niet meer wordt voldaan aan de voorwaarden van waarschijnlijkheid van de toekomstige economische voordelen en betrouwbaarheid van de bepaling van de waarde. Jaarverslag 2016 Pagina 22/32

23 Een verplichting wordt niet meer in de balans opgenomen vanaf het tijdstip waarop niet meer wordt voldaan aan de voorwaarden van waarschijnlijkheid van de verwachtte uitstroom van middelen en betrouwbaarheid van de bepaling van de waarde. Rabo PGGM PPI houdt de beleggingen voor risico van deelnemers via participaties in de pensioen opbouw fondsen van Robeco. Dit zijn life cycle fondsen. Aangezien Rabo PGGM PPI geen control uitoefent over deze Robeco life cycle fondsen, worden de Robeco life cycle fondsen niet geconsolideerd in Rabo PGGM PPI. De aan- en verkopen van units door Rabo PGGM PPI in de Robeco life cycle fondsen worden daarmee gekwalificeerd als beleggingsobject. Saldering Een financieel actief en een financieel passief worden gesaldeerd en als nettobedrag in de balans opgenomen indien sprake is van een wettelijke of contractuele bevoegdheid om het actief en de verplichting gesaldeerd en gelijktijdig af te wikkelen en bovendien de intentie bestaat om de posten op deze wijze af te wikkelen. De met gesaldeerd opgenomen financiële activa en passiva samenhangende rentebaten en rentelasten worden eveneens gesaldeerd opgenomen. Waardering Een aanzienlijk deel van de waarde van de activa en enkele passiva van Rabo PGGM PPI betreffen financiële instrumenten. Financiële instrumenten worden op het moment van verkrijging gewaardeerd tegen de verkrijgingsprijs, zijnde de reële waarde van het actief of de verplichting, vermeerderd met de transactiekosten. Vervolgens worden financiële activa en financiële verplichtingen op het volgende waarderingsmoment gewaardeerd tegen reële waarde, tenzij anders vermeld. De reële waarde is het bedrag waarvoor een actief kan worden verhandeld of een verplichting kan worden afgewikkeld tussen ter zake goed geïnformeerde partijen die tot een transactie bereid zijn en die onafhankelijk van elkaar zijn. Verbonden partijen Rabo PGGM PPI is een onafhankelijk stichting en staat feitelijk los van de oprichters. Zowel PGGM als Rabobank hebben Rabo PGGM PPI van oprichtingskapitaal voorzien. PGGM en Rabobank hebben ieder het recht om twee bestuurders van Rabo PGGM PPI op bindende voordracht ter beschikking te stellen. De bemiddeling en het beheer van het Rabo BedrijvenPensioen wordt exclusief door Rabobank uitgevoerd. Rabobank houdt een minderheidsbelang van 29% in Achmea (Interpolis Achmea). Jaarverslag 2016 Pagina 23/32

24 2.2 Grondslagen voor waardering van activa en passiva Beleggingen voor risico deelnemers Beleggingen voor risico deelnemers worden gewaardeerd tegen reële waarde. De beleggingen voor risico deelnemers hebben uitsluitend betrekking op participaties in de pensioen opbouw fondsen (life cycle fondsen) van Robeco. De reële waarde is de Net Asset Value per jaareinde van het aantal participaties van de pensioen opbouw fondsen. Vorderingen en overlopende activa De vorderingen en overlopende activa worden opgenomen tegen de reële waarde van de tegenprestatie, gewoonlijk de nominale waarde. Op debiteuren uit hoofde van premievorderingen wordt een voorziening voor mogelijke oninbaarheid in mindering gebracht. De hoogte van de voorziening wordt bepaald door een percentage van de lopende incasso's en verwachte faillissementen. Liquide middelen De liquide middelen worden gewaardeerd tegen de nominale waarde. Onder liquide middelen worden verstaan bij banken aangehouden rekening-courantsaldi en bij banken aangehouden activa die zonder beperkingen en zonder materieel risico van waardevermindering onmiddellijk kunnen worden omgezet in liquide middelen, en een oorspronkelijke looptijd niet langer dan één jaar hebben. Stichtingskapitaal en reserves Stichtingskapitaal en reserves worden bepaald door het bedrag dat resteert nadat alle actiefposten en posten van het vreemd vermogen, volgens de van toepassing zijnde waarderingsgrondslagen in de balans zijn opgenomen. Pensioenverplichtingen voor risico deelnemers Pensioenverplichtingen voor risico deelnemers wordt gewaardeerd tegen de waarde van de aan deelnemers toegewezen beleggingen. Het beleggingsrisico ligt bij de deelnemers. De pensioenverplichtingen voor risico deelnemers wordt niet actuarieel bepaald en is gelijk aan de Beleggingen voor risico deelnemers. Overige schulden en overlopende passiva Overige schulden en overlopende passiva worden opgenomen tegen de reële waarde van de tegenprestatie, gewoonlijk de nominale waarde. 2.3 Grondslagen voor resultaatbepaling Tenzij anders vermeld, worden de baten en lasten ten gunste C.q. ten laste van het resultaat gebracht in de periode waarop zij betrekking heeft. Baten worden verantwoord voor zover het waarschijnlijk is dat de economische voordelen ten goede zullen komen aan Rabo PGGM PPI en de baten betrouwbaar kunnen worden bepaald. Lasten worden verantwoord voor zover het waarschijnlijk is dat de economische nadelen toe komen aan Rabo PGGM PPI en de lasten betrouwbaar kunnen worden bepaald. Beleggingsresultaten worden niet in de staat van baten en lasten verantwoord, maar worden verwerkt in de balans, aangezien de beleggingen voor rekening en risico van deelnemers zijn aangegaan. 2.4 Grondslagen voor het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de directe methode. Dit houdt in dat alle ontvangsten en uitgaven ook als zodanig worden gepresenteerd. Onderscheid wordt gemaakt tussen kasstromen uit beleggingsactiviteiten en kasstromen uit andere activiteiten. Jaarverslag 2016 Pagina 24/32

25 -p~ ~ I<;;bol'lO(;Mr... _"..,.h..."".. 3 Beleggingen voor risico deelnemers 3.1 Mutatieoverzicht Pensioen Opbouw fondsen (bedragen x ( 1 duizend) 1 januari Aan- Ver- Waarde- 31 december 2016 kopen kopen verande ringen Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Totaal (bedragen x ( 1 duizend) 1 januari Aan- Ver- Waarde- 31 december 2015 kopen kopen verande ringen Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Pensioen Opbouw Totaal Onder beleggingen voor risico deelnemers worden de participaties in de pensioen opbouw fondsen verantwoord ad. (155,4 miljoen (2015: (97,8 miljoen). Op de website waar de jaarverslagen van de fondsen worden gepubliceerd kunnen deelnemers meer lezen over de werkwijze van het life cycle beleggen en de resultaten van de fondsen. De beleggingskosten van de pensioen opbouw fondsen zijn verwerkt in de unit waarde van deze fondsen bij Robeco. De beheervergoeding wordt maandelijks op de waarde van de beleggingen van de deelnemer in mindering gebracht middels een verkoop van units en komt toe aan Rabo PGGM PP! als opbrengst uitvoering beheer. Voor 2016 is de in mindering gebrachte beheervergoeding ad. (215 duizend. Jaarverslag 2016 Pagina 25/32

26 1 PGGM ~ 4 Vorderingen en overlopende activa (bedragen x 1 duizend) 31 december december 2015 Debiteuren Voorziening debiteuren -17 Nog te ontvangen premie werkgevers Vorderingen inkomende waardeoverdrachten Overige vorderingen 56 Totaal Alle vorderingen en overlopende activa hebben een verwachte resterende looptijd van korter dan één jaar. 5 Liquide middelen (bedragen x 1 duizend) 31 december december 2015 Banken Totaal De liquide middelen betreffen tegoeden die worden aangehouden bij Nederlandse kredietinstellingen. Alle tegoeden zijn direct invorderbaar en staan geheel ter vrije beschikking. 6 Stichtingskapitaal en reserves Stichtingskapitaal Overige reserves Totaal Stand 31 december 2014 Resultaat Stand 31 december 2015 Resultaat Stand 31 december Door initiatiefnemers Rabobank en PGGM is bij oprichting 1,75 miljoen kapitaal gestort in Rabo PGGM ppr. Gedurende 2013 hebben Rabobank en PGGM ieder nog 0,5 miljoen aan kapitaal beschikbaar gesteld, waarmee het cumulatieve gestorte kapitaal 2,75 miljoen is. Eind 2016 is het stichtingskapitaal en reserves e duizend. Het wettelijk minimum bestaat uit de hoogste van 500 duizend of 0,2% van het pensioenvermogen. Per 31 december 2016 is het pensioenvermogen 155,4 miljoen, waardoor het wettelijk minimum van Rabo PGGM PPI 500 duizend (2015: 500 duizend) is. Gezien het stichtingskapitaal en reserves per 31 december 2016 Jaarverslag 2016 Pagina 26/32

27 , 1- POOH. van 1,3 miljoen voldoet Rabo PGGM PPI aan het wettelijke minimum van 500 duizend en kan zij haar aa nloopverl ieze n fi na ncieren. Rabo PGGM PPI stelt jaarlijks een risicoanalyse op en kwantificeert deze risico's om te komen tot een interne vermogenseis. Dit leidt tot een interne vermogenseis van duizend. 7 Pensioenverplichtingen voor risico deelnemers (bedragen x 1 duizend) Stand begin periode Aankopen beleggingen Verkopen beleggingen Waardeveranderingen Stand eind van het jaar Hier wordt het tegoed van deelnemers verantwoord welke gelijk is aan de beleggingen voor risico deelnemers. De pensioenverplichtingen voor risico deelnemers hebben een langlopend karakter. (bedragen x 1 duizend) Stand begin periode Inleg premies Inkomende waardeoverdrachten Waardeontwikkeling beleggingen risico deelnemers Onttrekking overdracht kapitaal Uitgaande waardeoverdrachten Onttrekking voor uitvoeringskosten Stand eind van het jaar Overige schulden en overlopende passiva (bedragen x 1 duizend) 31 december december 2015 Nog te betalen bedragen aan vermogensbeheerder Terug te betalen premie 61 Verplichting beleggingen niet ontvangen waardeoverdrachten Nog te verwerken waardeoverdrachten 602 Voorziening sterfteresultaat 14 Overige schulden en overlopende passiva Totaal De overige schulden hebben een kortlopend karakter. Jaarverslag 2016 Pagina 27/32

28 9 Niet in de balans opgenomen activa en verplichtingen Garanties Naast het gestorte kapitaal is Rabo PGGM PP] een kapitaalsgarantie overeengekomen met haar oprichters van 1,75 miljoen, ieder voor een gelijk deel. Deze garantie heeft een langjarig karakter. 10 Opbrengsten (bedragen x 1 duizend) Opbrengst uitvoering administratie Opbrengst uitvoering beheer Totaal De opbrengst uitvoering administratie betreft enerzijds een vergoeding voor beheer en administratie van gegevens waarbij een vast tarief per deelnemer in rekening wordt gebracht en anderzijds een vergoeding voor specifieke diensten. De uitvoering hiervan is uitbesteed aan PGGM Pensioenbeheer B.V. De kosten worden bij uitvoeringskosten verantwoord. De opbrengst uitvoering beheer betreft een vergoeding voor het verzorgen van advisering over het beleggingsbeleid, advies over de implementatie en monitoring van het beleggingsbeleid. Dit betreft een vergoeding voor Rabo PGGM pp!. De advisering over het beleggingsbeleid en monitoring hiervan is uitbesteed aan PGGM Vermogensbeheer B.V. De kosten worden bij uitvoeringskosten verantwoord. 11 Uitvoeringskosten (bedragen x 1 duizend) Kosten uitvoering administratie Kosten uitvoering beheer Kosten uitvoering bestuursondersteuning Kosten uitvoering verzekeraar Totaal De kosten bestuursondersteuning zijn werkzaamheden uitgevoerd door PGGM Pensioenbeheer B.V. waarvoor een jaarlijkse contractuele vergoeding is afgesproken voor de uitvoering van productmanagement, financiële administratie en verslaggeving, risicomanagement, facilitaire dienstverlening, relatiebeheer, juridische en fiscale ondersteuning. Voor 2016 en 2017 is de vergoeding voor de uitvoerder 434 duizend. Deze wordt jaarlijks verlengd. Jaarverslag 2016 Pagina 28/32

29 12 Overige lasten ~ -PCiCiM...,.~",.,..." "'"... "'I;"" (bedragen x 1 duizend) Honorarium en vacatiegelden Accountantskosten Kosten toezichthouders 12 5 Overige Totaal Rabo PGGM PPI heeft geen personeel in dienst. Bestuurders zijn werkzaam binnen Rabo PGGM PPI op grond van detacheringsovereenkomsten en worden om niet ter beschikking gesteld door Rabobank en PGGM. Derhalve worden geen salariskosten van bestuurders in Rabo PGGM PPI verantwoord. Honorarium en vacatiegelden voor leden van de Raad van Toezicht en de Beleggingen Advies Commissie zijn voor de externe leden van deze gremia. Er is een vast bedrag overeengekomen per lid. Dit vaste bedrag is gerelateerd aan de overeengekomen tijdsbesteding voor Rabo PGGM pp!. De overige kosten in 2016 van 42 duizend zijn ten opzichte van 2015 toegenomen doordat er in 2016 voor het eerst sprake is van een voorziening voor dubieuze debiteuren van 17 duizend en kosten pensioenregister van 7 duizend. Er zijn geen leningen, voorschotten, garanties of pollssen verstrekt aan bestuurders of leden van de Raad van Toezicht. De accountantskosten bestaan geheel uit kosten ter controle van de jaarrekening. Jaarverslag 2016 Pagina 29/32

30 Bestemming van saldo van baten en lasten In de statuten is geen bepaling opgenomen over de wijze waarop het saldo van baten en lasten moet worden verdeeld. Het saldo wordt echter jaarlijks geheel ten gunste dan wel ten laste van de reserves gebracht. Voorstel bestemming van het resultaat Voorgesteld wordt het negatieve saldo van baten en lasten 2016 van 239 duizend ten laste van de overige reserves te brengen. Dit voorstel is in de overige reserves verwerkt. Gebeurtenissen na balansdatum Er zijn geen gebeurtenissen na balansdatum die van materiële betekenis zijn op deze jaarrekening. Utrecht, 23 mei 2017 drs. T.L.A. Laffree, Algemeen directeur drs. MJ.M. van den Berg, Financieel directeur H.B.G. Welbers, Operationeel directeur drs. S.J.C.W. Schellekens, Commercieel directeur Jaarverslag 2016 Pagina 30/32

31 PCiCiM Overige gegevens Jaarverslag 2016 Pagina 31/32

32 Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Jaarverslag 2016 Pagina 32/32

33 p-wc Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Aan: het bestuur van Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling Verklaring over de jaarrekening 2016 Onsoordeel Naar ons oordeel geeft de in ditjaarverslag opgenomenjaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het vermogen van Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling op 31 december 2016 en van het resultaat over 2016 in overeenstemming met Titel ç Boek 2 van het in Nederland geldende Burgerlijk Wetboek (BW). Wat we hebben gecontroleerd Wij hebben de in ditjaarverslag opgenomenjaarrekening 2016 van Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling te Zeist gecontroleerd. De jaarrekening bestaat uit: de balans per 31 december 2016; de staat van baten en lasten over 2016; en de toelichting met een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en overige toelichtingen. Het stelsel voor financiële verslaggeving dat is gebruikt voor het opmaken van de jaarrekening 9 Boek 2 van het in Nederland geldende Burgerlijk Wetboek (BW). is Titel De basis voor ons oordeel Wij hebben onze controle uitgevoerd volgens Nederlands recht, waaronder ook de Nederlandse controlestandaarden vallen. Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn beschreven in de paragraaf 'Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening'. Onafhankelijkheid Wij zijn onafhankelijk van Stichting Rabo PGGM Premiepensioeninstelling zoals vereist in de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assuranceopdrachten (ViO) en andere voor de opdracht relevante onafhankelijkheidsregels in Nederland. Verder hebben wij voldaan aan de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). Wij vinden dat de door ons verkregen controle-informatie oordeel. voldoende en geschikt is als basis voor ons r. PricewaterhouseCoopers Accountants N. V., Thomas R. Malthusstraat 5,1066 JR Amsterdam, Postbus 90357, 1006 BJ Amsterdam T: , F: , 'PwC' is het merk waaronder PricewaterhouseCoopers Accountants NV (KvK ), PricewaterhouseCoopers Belastingadviseurs NV (KvK ), PricewaterhouseCoopers Advisory NV (KvK ), PricewaterhouseCoopers Compliance Services BV (KvK ), PricewaterhouseCoopers Pensions, Actuarial & Insurance Services BV (KvK ), PricewaterhouseCoopers BV (KvK ) en andere vennootschappen handelen en diensten verlenen. Op deze diensten zijn algemene voorwaarden van toepassing, waarin onder meer aansprakelijkheidsvoorwaarden zijn opgenomen. Op leveringen aan deze vennootschappen zijn algemene inkoopvoorwaareen van toepassing. Op treft u meer informatie over deze vennootschappen, waaronder deze algemene (inkoop)voorwaarden die ook zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel te Amsterdam

34 p-wc Verklaring over de in hetjaarverslag informatie opgenomen andere Naast de jaarrekening en onze controleverklaring daarbij, omvat het jaarverslag andere informatie, die bestaat uit: het bestuursverslag; de overige gegevens. Op grond van onderstaande werkzaamheden zijn wij van mening dat de andere informatie: met de jaarrekening verenigbaar is en geen materiële afwijkingen bevat; alle informatie bevat die op grond van Titel 9 Boek 2 BW is vereist. Wij hebben de andere informatie gelezen en hebben op basis van onze kennis en ons begrip, verkregen vanuit de jaarrekeningcontrole of anderszins, overwogen of de andere informatie materiële afwijkingen bevat. Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de vereisten in Titel 9 Boek 2 BW en de Nederlandse Standaard 720. Deze werkzaamheden hebben niet dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij de jaarrekening. Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van de andere informatie, waaronder het bestuursverslag en de overige gegevens in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Verantwoordelijkheden met betrekking tot dejaarrekening en de accountantscontrole Verantwoordelijkheden het bestuur voor dejaarrekening Het bestuur is verantwoordelijk voor: het opmaken en het getrouw weergeven van de jaarrekening in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW; en voor een zodanige interne beheersing die het bestuur noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten offraude. Bij het opmaken van de jaarrekening moet het bestuur afwegen of de stichting in staat is om haar werkzaamheden in continuïteit voort te zetten. Op grond van het genoemde verslaggevingsstelsel moet het bestuur de jaarrekening opmaken op basis van de continuïteitsveronderstelling, tenzij het bestuur het voornemen heeft om de stichting te liquideren of de bedrijfsactiviteiten te beëindigen of als beëindiging het enige realistische alternatief is. Het bestuur moet gebeurtenissen en omstandigheden waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de stichting haar bedrijfsactiviteiten kan voortzetten, toelichten in de jaarrekening. Pagina 2 van 4

35 plvc Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een controleopdracht dat wij daarmee voldoende en geschikte controle-informatie verkrijgen voor het door ons af te geven oordeel. Ons controleoordeel beoogt een redelijke mate van zekerheid te geven dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een redelijke mate van zekerheid is een hoge mate maar geen absolute mate van zekerheid waardoor het mogelijk is dat wij tijdens onze controle niet alle afwijkingen ontdekken. Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van deze jaarrekening nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel. Een meer gedetailleerde beschrijving van onze verantwoordelijkheden is opgenomen in de bijlage bij onze controleverklaring. Amsterdam, 23 mei 2017 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. drs. H.C. van der Rijst RA Pagina 3 van 4

36 pwc Bijlage bij onze controleverklaring over dejaarrekening 2016 van Stichting Rabo PGGMPremiepensioeninstelling In aanvulling op wat is vermeld in onze controleverklaring hebben wij in deze bijlage onze verantwoordelijkheden voor de controle van de jaarrekening nader uiteengezet en toegelicht wat een controle inhoudt. De verantwoordelijkheden van de accountant voor de controle van de jaarrekening Wij hebben deze accountantscontrole professioneel-kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse controlestandaarden, ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Onze doelstelling is om een redelijke mate van zekerheid te verkrijgen dat de jaarrekening vrij van materiële afwijkingen als gevolg van fouten of fraude is. Onze controle bestond onder andere uit: Het identificeren en inschatten van de risico's dat de jaarrekening afwijkingen van materieel belang bevat als gevolg van fouten offraude, het in reactie op deze risico's bepalen en uitvoeren van controlewerkzaamheden en het verkrijgen van controle-informatie die voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Bij fraude is het risico dat een afwijking van materieel belang niet ontdekt wordt groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van samenspanning, valsheid in geschrifte, het opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het opzettelijk verkeerd voorstellen van zaken of het doorbreken van de interne beheersing. Het verkrijgen van inzicht in de interne beheersing die relevant is voor de controle met als doel controlewerkzaamheden te selecteren die passend zijn in de omstandigheden. Deze werkzaamheden hebben niet als doelom een oordeel uit te spreken over de effectiviteit van de interne beheersing van de stichting. Het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en het evalueren van de redelijkheid van schattingen door het bestuur en de toelichtingen die daarover in de jaarrekening staan. Het vaststellen dat de door het bestuur gehanteerde continuïteitsveronderstelling aanvaardbaar is. Tevens op basis van de verkregen controle-informatie vaststellen of er gebeurtenissen en omstandigheden zijn waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de stichting haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten. Als wij coneluderen dat er een onzekerheid van materieel belang bestaat, zijn wij verplicht om aandacht in onze controleverklaring te vestigen op de relevante gerelateerde toelichtingen in de jaarrekening. Als de toelichtingen inadequaat zijn, moeten wij onze verklaring aanpassen. Onze conclusies zijn gebaseerd op de controle-informatie die verkregen is tot de datum van onze controleverklaring. Toekomstige gebeurtenissen of omstandigheden kunnen er echter toe leiden dat een onderneming haar continuïteit niet langer kan handhaven. Het evalueren van de presentatie, structuur en inhoud van de jaarrekening en de daarin opgenomen toelichtingen en het evalueren of de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de onderliggende transacties en gebeurtenissen. Pagina 4 van 4