Tijd voor een nieuwe rubriek over narratief onderzoek

Transcriptie

1 In deze rubriek staan reflecties over epistemologische, ontologische en methodologische kwesties met betrekking tot het uitvoeren of onderwijzen van narratief onderzoek. Er is in deze rubriek zowel ruimte voor empirische artikelen waarin verslag wordt gedaan van de resultaten van narratief onderzoek, als ruimte voor de behandeling van methodologische en andere kwesties, waarvoor in een regulier empirisch artikel vaak onvoldoende ruimte is. Wie een bijdrage aan deze rubriek wil leveren, kan terecht bij Anneke Sools: Tijd voor een nieuwe rubriek over narratief onderzoek Anneke Sools * In deze inleiding op de nieuwe rubriek over narratief onderzoek in KWALON wordt eerst een kort overzicht gegeven van eerdere bijdragen in KWALON op dit terrein gedurende de afgelopen tien jaar. Na deze eerste indruk van de rijkheid van narratief onderzoek wordt ingegaan op enkele redenen om deze nieuwe rubriek te starten. Aan de hand van deze bespreking worden suggesties gedaan voor mogelijke bijdragen aan de nieuwe rubriek. Die biedt ruimte om de kansen, dilemma s en uitdagingen van het uitvoeren en leren van narratief onderzoek voor het voetlicht te brengen. Introductie Toen ik midden jaren negentig psychologie ging studeren in Nijmegen, leek de nog maar recentelijk in Nederland opkomende narratieve benadering al haar belangrijkste tijd gehad te hebben. De stromingenstrijd tussen de experimenteel gerichte sociale psychologie en de interpretatieve cultuurpsychologie werd beslecht ten gunste van de eerste, kwantitatieve stroming. Gelukkig was ik nog in de gelegenheid om kennis te maken met de narratieve psychologie voordat mijn docenten van de universiteit verdwenen. Nu, twintig jaar later, is het academisch klimaat veranderd. Het is mijn ervaring dat kwalitatief (en narratief) onderzoek in een veel gunstiger daglicht is komen te staan. Steeds meer collega s in de psychologische discipline doen kwalitatief onderzoek, of staan ten minste open voor dit type onderzoek. Niet langer ervaar ik de noodzaak voor een hevige strijd om de legitimiteit van de narratieve benadering te verdedigen, maar wel om beter te laten zien wat deze benadering oplevert en wat nu precies het verschil is ten opzichte van andere kwalitatieve benaderingen. Ik voel me bevoorrecht dat ik narratieve psychologie mag onderwijzen als belangrijk onderdeel van het curricu * Dr. Anneke Sools is universitair docent bij de afdeling Psychologie, Gezondheid en Technologie van de Universiteit Twente te Enschede. a.m.sools@utwente.nl. KWALON 2015 (20) 1 59

2 Anneke Sools lum van de psychologieopleiding in Twente. Buiten de psychologie is de strijd naar mijn idee minder hevig gevoerd, omdat in verschillende disciplines al veel langer een vanzelfsprekende plek voor narratieve en andere interpretatieve stromingen bestaat. Maar onafhankelijk van de discipline heeft het narratieve onderzoek in Nederland de afgelopen jaren een flinke vlucht genomen, wat nu zijn beslag krijgt in de lancering van deze nieuwe rubriek in KWALON, die ik met plezier introduceer. In KWALON verschijnen met regelmaat bijdragen waarin aandacht wordt besteed aan narratief onderzoek, dat kort gedefinieerd kan worden als verhalend onderzoek. Het verhalende aspect kan verwijzen naar een metatheoretische benadering van sociaalwetenschappelijk onderzoek, maar kan ook betrekking hebben op de soort data (vaak levensverhaalinterviews, maar ook andere teksten die als verhaal worden aangeduid) en het interpretatiekader waarmee data (al dan niet verhalend) worden onderzocht. In totaal zijn sinds 2004 maar liefst 257 bijdragen verschenen met narratief, verhaal of verhalen als trefwoord, maar dat is inclusief nieuwsberichten, zoals de aankondiging van de KWALON-najaarsconferentie van Meer algemene besprekingen van stromingen in kwalitatief onderzoek, waar narratief onderzoek er dan één van is, worden afgewisseld met bijdragen waarin narratief onderzoek centraal staat (slechts in tien gevallen gaat het om artikelen waarin een narratief of verhalend perspectief in de titel voorkomt). In deze inleiding op de nieuwe rubriek over narratief onderzoek in KWALON volgt eerst een kort overzicht van deze bijdragen uit de afgelopen jaren, waarmee al een eerste indruk van de rijkheid van narratief onderzoek wordt gegeven. Daarna wordt ingegaan op enkele redenen om deze nieuwe rubriek te starten. Aan de hand van deze bespreking worden suggesties gedaan voor mogelijke bijdragen aan deze rubriek, die ruimte biedt aan verschillende manieren om de kansen, dilemma s en uitdagingen van het uitvoeren en leren van narratief onderzoek voor het voetlicht te brengen. Narratief onderzoek in KWALON tot 2015 In de afgelopen tien jaar zijn al verschillende stromingen binnen het narratieve onderzoek aan bod gekomen, zoals een hermeneutisch-narratieve benadering (Visse, 2014), een rizomatisch-narratieve benadering (Sermijn, Loots & Devlieger, 2009) en een semiotische benadering (Ransijn, 2005). De disciplinaire variatie is wat minder groot, met vooral bijdragen uit de psychologie (Westerhof, 2008; Sermijn et al., 2009) en de organisatiekunde (Bussmann, Kuiper & Maas, 2013; Grol, 2014). Verschillende boekbesprekingen belichten elk een bepaald aspect van narratief onderzoek, zoals het analyseren van narratieven als reflexieve praktijk (Krabbenborg, 2011), de veelzijdigheid van verhalen (Cardiff, 2009), verhalen als interventiemethode in de zorg (Sools, 2009) en het potentieel om via verhalen creatieve processen te onderzoeken. De combinatie van verhalen met andere expressievormen komt ook aan bod door bijvoorbeeld aandacht te vragen voor de klank/stem naast de inhoud van het verhaal (Bussmann et al., 2013), de narrativi 60 KWALON 2015 (20) 1

3 Tijd voor een nieuwe rubriek over narratief onderzoek teit van afbeeldingstechnieken zoals sculpturen (Wester, 2010), en het gebruik van kunst als elicitatiemiddel in klinische redeneergesprekken (Kuiper, 2008). In een overzichtsartikel ten slotte, wordt een korte ontstaansgeschiedenis van de narratieve benadering in de geesteswetenschappen en sociale wetenschappen gegeven, worden verschillende stromingen binnen het sociaalwetenschappelijke narratieve onderzoek beschreven, en wordt ingegaan op drie trends en uitdagingen voor de toekomst (Sools, 2012). Een uitdaging die steeds actueler wordt, gaat over technologische ontwikkelingen die nieuwe vragen oproepen, en mogelijkheden en uitdagingen inhouden voor het narratieve onderzoek (idem). Het kan dan gaan om digitale verhalen, big data en digitale infrastructuur om verhalen te analyseren en te verwerken, maar ook om de relatie tussen hersenonderzoek en verhalen. Een tweede uitdaging is de spanning tussen op humanisering gerichte en op verwetenschappelijking gerichte benaderingen (idem). Die verwetenschappelijking komt tot uiting in steeds geavanceerdere vormen van narratief onderzoek, die het uitvoeren, onderwijzen en implementeren niet per se eenvoudiger of toegankelijker maken. De complexiteit van narratief onderzoek ligt onder andere in tijdrovende relationele onderzoeksdesigns (Sools, 2012), maar ook in de aandacht voor verschillende aspecten van verhalen en vertellen die verder gaan dan de inhoud van verhalen. Deze meer geavanceerde vormen ontstaan vaak uit een kruisbestuiving tussen de literatuurwetenschappen en de sociale wetenschappen. In dit verband is de toenemende aandacht voor valorisering van wetenschappelijk onderzoek van belang, die enerzijds zorgt voor toenemende druk op geesteswetenschappelijk onderzoek, en anderzijds mooie kansen biedt voor narratief onderzoek vanwege het vaak sterk praktijkgerichte karakter. Waarom een rubriek over narratief onderzoek? De genoemde bijdragen in KWALON geven al een goede indruk van de diversiteit binnen het narratieve onderzoek, wat een eerste reden is om een rubriek geheel te wijden aan deze onderzoeksbenadering. Daarom worden in deze nieuwe rubriek nadrukkelijk bijdragen gevraagd die de disciplinaire scope verbreden naar bijvoorbeeld de sociologie, de pedagogiek/onderwijskunde, de theologie en de criminologie. Een tweede reden is de behoefte aan handvatten voor zowel beginnende als meer gevorderde narratieve onderzoekers. Hoewel er steeds meer prachtige en uitdagende boeken worden uitgegeven met klinkende titels als Doing narrative analysis (Andrews, Squire & Tamboukou, 2013), geven deze nog weinig concrete handvatten over het doen van narratief onderzoek (Cardiff, 2009). Een mogelijke reden hiervoor zou kunnen zijn dat narratieve onderzoekers over het algemeen huiverig zijn voor de valkuilen van een te rigide methodologie die de flexibiliteit en creativiteit van het onderzoek zou aantasten (Murray & Sools, 2014). Het ontbreken van goede handboeken belemmert niet alleen zicht op wat nu goed narratief onderzoek behelst, maar ook op waarin narratief onderzoek eigenlijk verschilt van andere vormen van kwalitatief onderzoek. In deze nieuwe rubriek worden daarom zowel bijdragen verwelkomd waarin methodologische handvatten worden uitgewerkt, als meer kritische bijdragen die KWALON 2015 (20) 1 61

4 Anneke Sools reflecteren op de vraag of dergelijke handvatten specifiek voor narratief onderzoek ontwikkeld zouden moeten worden, en zo ja, waaraan die dan zouden moeten voldoen. Ook reflecties op het zelf leren en aan anderen onderwijzen van narratief onderzoek zijn welkom, bijvoorbeeld over de vraag hoe in een toenemend prestatie- en efficiëntiegericht onderwijssysteem ruimte kan worden gegeven aan het persoonlijke, betrokken en reflexieve karakter van narratief onderzoek. Dit werd eerder mooi uitgewerkt in de bundel Up close and personal (Josselson, Lieblich & McAdams, 2003), maar een update die zich rekenschap geeft van het veranderende onderzoeksklimaat en de Nederlandse context is zeker de moeite waard. Een derde reden voor het starten van een rubriek gewijd aan narratief onderzoek is gelegen in de toenemende populariteit van narratief onderzoek, zowel nationaal als internationaal. Internationaal is narratief onderzoek inmiddels goed vertegenwoordigd en geïnstitutionaliseerd in verschillende onderzoekscentra en netwerken zoals het Centre for Narrative Research in Londen, het Centre for Interdisciplinary Research in Narrative in Canada, het Nordic Network of Narrative Studies, het International Network of Narrative Medicine en het Narrative Criminology Network. Ook zijn er diverse internationale tijdschriften op het gebied van narratief onderzoek (Narrative Works, Narrative Inquiry, Journal of Narrative Politics en International Journal of Narrative Therapy & Community Work). Voorbeelden van regelmatig terugkerende congressen en workshops ten slotte, zijn de Computational Models of Narrative-workshops en het Narrative Matters-congres. In Nederland bestaat sinds enige jaren het Netwerk voor Narratief Onderzoek met een eigen LinkedIngroep, die inmiddels ruim vijfhonderd leden telt. Campus Orléon in Nijmegen en het Storylab van de Universiteit Twente zijn twee belangrijke expertisecentra op het gebied van narratief onderzoek, die ook scholing aanbieden. Training in narratieve theorie en onderzoek wordt ook verzorgd in diverse Summer schools en Winter schools aan de Rijksuniversiteit Groningen en bij het genoemde Storylab van de Universiteit Twente. Gezien de grote belangstelling voor narratief onderzoek in het Nederlandse taalgebied, en de aanwezige expertise, ligt hier een mooie kans om beter voor het voetlicht te brengen welke onderzoeken er zoal gedaan worden, en welke problemen en kansen zich daarbij voordoen. Daarbij zijn bijdragen van zowel beginnende als meer gevorderde onderzoekers welkom, en worden ook nadrukkelijk praktijkgerichte onderzoekers en onderzoekers die discipline-overstijgend werken uitgenodigd om een bijdrage te leveren. De rubriek is bij dezen geopend! Literatuur Andrews, M., Squire, C. & Tamboukou, M. (Eds.). (2013). Doing narrative research. London: Sage. Bussmann, M., Kuiper, C. & Maas, A. (2013). Klinkende meerstemmige verhalen. KWALON 54, 18(3), Cardiff, S. (2009). De veelzijdigheid van verhalen. KWALON 42, 14(3), Grol, C. (2014). Verhalend onderzoek. Recht doen aan complexiteit van verhalen uit de praktijk. KWALON 55, 19(1), KWALON 2015 (20) 1

5 Tijd voor een nieuwe rubriek over narratief onderzoek Josselson, R., Lieblich, A. & McAdams, D.P. (2003). Up close and personal. The teaching and learning of narrative research. Washington: APA. Krabbenborg, L. (2011). Het analyseren van narratieven: een reflexieve praktijk. KWALON 46, 16(1), Kuiper, C. (2008). Je bent geen vlieg op de muur, maar hangt schilderijen aan de muur. Het gebruik van kunst als elicitatiemiddel. KWALON 39, 13(3), Murray, M. & Sools, A. (2014). Narrative research in clinical and health psychology. In P. Rohleder & A. Lyons (Eds.), Qualitative research in clinical and health psychology (pp ). Basingstoke: Palgrave Macmillan. Ransijn, H. (2005). Een persoonlijk geladen dialoog. KWALON 29, 10(2), Sermijn, J., Loots, G. & Devlieger, P. (2009). Het onderzoeken van verhalen over het zelf: een narratieve, rizomatische benadering. KWALON 42, 14(3), Sools, A. (2009). De verhalen die wij leven. Narratieve psychologie als methode. KWALON 42, 14(3), Sools, A. (2012). Narratief onderzoek. KWALON 49, 17(1), Visse, M. (2014). Hermeneutisch narratief analyseren: creëren van mogelijkheden. KWALON 57, 19(3), Wester, F. (2010). Het lezen van afbeeldingstechnieken. KWALON 43, 15(1), Westerhof, G. (2008). De analyse van levensverhalen: een psychologisch perspectief. KWALON 38, 13(2), KWALON 2015 (20) 1 63