Geen nieuwe witlof meer

Transcriptie

1

2 mei 2010 LEV 3 37 Rapport Veredelde Zaken adviseert de octrooiwet voor plantenbiotechnologie aan te passen tekst Marianne Heselmans Illustratie Tammo Schuringa Geen nieuwe witlof meer Brede patenten op zaden en plantgoed leiden tot steeds grotere bedrijven in de zaadsector, stelt het rapport Veredelde Zaken waaraan ook het CSG meewerkte. Daarmee dreigt de innovatie van gewassen voor kleinere zaadmarkten af te nemen. Stel: chemieconcern Monsanto vindt in wilde aardappelen een paar genen waarmee cultuuraardappelen resistent zijn te maken tegen de gevreesde schimmelziekte fytoftora. Hij kruist de eigenschap in, en de nieuwe aardappel blijkt fabelachtig resistent. Voor alle andere aardappelbedrijven en alle aardappelinstituten in de wereld zou het dan natuurlijk fantastisch zijn als ze die nieuwe aardappel ook meteen in hún kruisingsprogramma s op konden nemen. Zodat ze tien jaar later een eigen aardappel op de markt kunnen brengen met behalve die goed werkende schimmelresistentie, nog een virusresistentie of kouderesistentie. Ook hun boeren - in Zeeland, Rwanda of Noord-Korea - verkrijgen dan meer aardappelen per hectare met minder schimmelgif. Maar zo werkt het helaas niet meer. Het rapport Veredelde Zaken, waar ook het Center for Society and Genomics aan meewerkte, heeft de trend naar agressievere bescherming van nieuwe rassen op een rij gezet. De studie is uitgevoerd in opdracht van de ministeries van LNV en Economische Zaken en in april naar de Tweede Kamer gestuurd. Begin vorig jaar wilden de Kamerleden weten wat de sociaaleconomische consequenties zijn van het patenteren in de plantenveredeling en de plantenbiotechnologie. De onderzoekers, waaronder Annemiek Nelis van het CSG, interviewden mensen uit de zaadindustrie, organiseerden workshops en deden literatuurstudies. De huidige octrooiwet werkt verdere concentratie in de zaadsector in de hand, schetst Niels Louwaars, plantkundige bij Wageningen UR en eerste auteur. Daardoor dreigt er minder innovatie te komen in de kleine markten waar zo n groot bedrijf niet veel aan verdient. Tot voor kort was het in de veredeling vanzelfsprekend nieuwe rassen alleen te

3 38 LEV 3 mei 2010 beschermen met het kwekersrecht: concurrenten mogen de nakomelingen van met kwekersrecht beschermde rassen vrij op de markt brengen, mits ze er een nieuwe eigenschap aan hebben toegevoegd. Met de toenemende dominantie van grote chemieconcerns zoals Monsanto, Syngenta, BASF en Bayer in de zaad- en plantgoedsector, dreigt dit kwekersrecht echter overvleugeld te worden door het octrooirecht. Steeds meer veredelingsbedrijven vragen nu patenten aan op nieuwe eigenschappen in planten, en daarmee automatisch ook op rassen. Dit doen ze ook als de eigenschappen niet zijn verkregen door genetische modificatie, maar via merker geassisteerde veredeling, een techniek waarmee het traditionele kruisen en selecteren sneller gaat. Bij het Europees Octrooibureau zijn nu zeker al op twaalf groenten brede patenten aangevraagd en deels ook al verleend. Hieronder een patent op alle slaplanten met een bepaalde ingekruiste bladluisresistentie, op alle slaplanten met een ingekruiste Valse meeldauw-resistentie, op alle paprika s met een ingekruiste resistentie tegen een mozaïek virus en op alle brassica s (koolzaad, Chinese kool, broccoli of spruitkool) met een gedeeltelijke resistentie tegen de ziekte Sclerotinia. In de meeste landen, waaronder Nederland, mogen geoctrooieerde planten niet gebruikt worden voor verdere veredeling zonder licentie van de octrooihouder. En hier zit precies een belangrijke zorg van de onderzoekers. Wat je nu ziet, constateert Niels Louwaars, is dat bedrijven strategisch hele brede aanvragen. Tot nog toe bleek namelijk dat zelfs als alle claims enkele jaren na de aanvraag niet gehonoreerd werden, andere bedrijven het vaak toch niet hadden aangedurfd om zo n nieuwe plant op te nemen in het kruisingsprogramma. Het is namelijk veel te onzeker of ze een licentie zullen krijgen als het octrooi wel wordt toegekend. En als ze geen licentie krijgen, hebben ze jarenlang voor niks geïnvesteerd. Niet iedereen in Nederland deelt die zorg. Bart Swinkels van Nederlandsch Octrooibureau, wiens afdeling namens zaadbedrijven en onderzoeksinstituten op planten aanvraagt, schat de ontwikkeling anders in. Hij meent dat ook op eigenschappen van planten innovatie juist stimuleren, omdat bedrijven bij de aanvraag gedwongen zijn hun techniek openbaar te maken. Een ander bedrijf kan er dan mee verder gaan. Dat kunnen ze niet als een DNA-volgorde of een merker geheim wordt gehouden. Swinkels wijst op de octrooiwet, volgens welke een eigenaar een licentie móet geven als een veredelde nakomeling van een geoctrooieerde ouder echt nieuw en belangrijk is voor de samenleving. Maar Louwaars stelt dat zulke licenties tot op heden nog niet afgedwongen zijn omdat de bewijslast heel zwaar is. Kleinere bedrijven hebben vaak ook niet de expertise en het geld om een octrooieigenaar voor de rechter te brengen. De auteurs van Veredelde Zaken vrezen dat het complexe octrooisysteem grote bedrijven in de kaart speelt, omdat die meer geld en juridische expertise hebben om enerzijds zelf aan te vragen, en anderzijds die van concurrenten aan te vechten. Het kwekersrecht heeft in het verleden zelden tot (dure) rechtszaken geleid, in het octrooistelsel lopen zaken al gauw in de miljoenen euro s. En wie zelf te weinig heeft, zo vrezen de onderzoekers, heeft geen onderhandelingspositie en zal zich vaker moeten beperken tot een veredelingsprogramma met alleen eigen rassen en verouderde rassen. Waarna tien jaar later het zo verkregen nieuwe ras niet meer kan concurreren omdat het belangrijke resistenties mist die de grote concurrenten wel hebben. Dit is niet meer alleen een probleem van de kleinere zaadbedrijven, weet Bram de Jonge, die voor CSG promotieonderzoek deed naar patenten. Ook grote zaadbedrijven zoals het Franse Limagrain klagen al dat ze minder toegang hebben tot rassen die ze graag in hun veredelingsprogramma zouden willen opnemen. Kleinere bedrijven hebben vaak niet de expertise en het geld om een octrooi-eigenaar voor de rechter te brengen. Dat ook de grotere zaadbedrijven zich nu zorgen maken wordt beaamd door Aad van Elsen van Plantum NL, de belangenvereniging in Nederland. Het officiële standpunt van Plantum NL, te vinden op www. plantum.nl, komt overeen met een van de aanbevelingen van het rapport Veredelde Zaken: octrooirechtelijk beschermde ras-

4 mei 2010 LEV 3 39 Overheid moet octrooiwet aanscherpen Volgens de auteurs van het rapport Veredelde Zaken kan er op drie niveaus wat worden gedaan aan het octrooisysteem als men de machtsconcentratie in de zaad- en pootgoedwereld niet verder in de hand wil werken. Allereerst, schrijven ze, zouden de bedrijven zelf terughoudend kunnen zijn met hun octrooiaanvragen (minder strategisch octrooibeleid ). Ten tweede zouden octrooibureaus aanvragen strenger moeten beoordelen op de octrooivoorwaarden nieuwheid en inventiviteit. Daarnaast, aldus het rapport verdient het aanbeveling de weten regelgeving zodanig aan te scherpen dat de beschikbaarheid van genetische bronnen voor de veredeling wordt verbeterd. Met een wetsaanpassing kunnen overheden het onmogelijk maken dat planten nog langer geoctrooieerd worden. Of ze kunnen hiermee volledige kwekersvrijstelling invoeren voor geoctrooieerde planten belangenvereniging Plantum NL stelt op zijn website deze optie voor. Voor de eerste aanpassing moeten ook andere lidstaten van de EU hun toestemming geven; de tweede kan op nationaal niveau worden geregeld. Maar daarmee is natuurlijk op internationaal niveau nog niks veranderd. De Tweede Kamer, waar het rapport nu naar toe is gestuurd, moet tot zo n aanpassing een aanzet geven. sen dienen, net als in het kwekersrecht, vrij te zijn voor veredelaars; de veredelde nakomelingen moeten ook vrij op de markt gebracht mogen worden. De eigenaar heeft dan altijd nog een voorsprong van zeker zo n zeven tot tien jaar - volgens Plantum genoeg om de investeringen terug te verdienen (een octrooi biedt twintig jaar bescherming). Niettemin hebben behalve de multinationals Monsanto en Syngenta ook een aantal andere leden van Plantum tóch aangevraagd op planteigenschappen. Van Elsen begrijpt dit wel: Dat is puur defensief. Wij proberen nu de overheid en internationale belangenverenigingen wel te overtuigen dat de octrooiwet en de EU biotechnologierichtlijn moeten worden aangepast. Maar er is natuurlijk geen garantie dat dit gaat lukken. En als een lid van ons dan zijn planten niet heeft geoctrooieerd, heeft hij straks geen onderhandelingspositie. Monsanto en Syngenta stellen dat hun biotechnologische investeringen dermate hoog zijn, dat deze alleen met een octrooi zijn terug te verdienen. Hun in Nederland gevestigde zaadbedrijven waaronder de vroegere familiebedrijven Royal Sluis en Bruinsma hebben zich moeten neerleggen bij het meerderheidsbesluit van Plantum, aldus Van Elsen. Van Elsen begrijpt ook het standpunt van de multinationals wel. Zij moeten in korte tijd veel geld verdienen aan een nieuw ras om hun aandeelhouders tevreden te stellen. De onafhankelijke zaadbedrijven in Nederland zijn vaak familiebedrijven. Voor hen is continuïteit belangrijk. Feit is dat steeds minder bedrijven in de zaadwereld steeds machtiger worden. Zo was de zaadwereld gemeten naar jaarlijkse omzet per bedrijf in 1985 nog redelijk gelijkelijk verdeeld. Ver voorop stond weliswaar maïsveredelaar Pioneer met een omzet van 735 miljoen dollar. Maar na de volgende drie - Sandoz (290 miljoen), Dekalb (201) en Upjohn-Asgrow (200) - volgden nog vele bedrijven met een omzet tussen de honderd en tweehonderd miljoen dollar. In 2006 stond aan de absolute top chemieconcern Monsanto met maar liefst 4,028 miljard dollar omzet, waarna DuPont-Pioneer pas volgde met 2,781 miljard dollar. Alleen Syngenta en Limagrain hadden in 2006 nog meer dan een miljard. Kijkend naar één gewas, is de concentratie nog opvallender. Vrijwel de gehele sojamarkt en het grootste deel van de patenten is nu in handen van Monsanto. Maar ook in bijvoorbeeld de sla hebben maar een paar bedrijven, waaronder het Nederlandse Rijk Zwaan en het Nederlandse Enza, tachtig procent van de wereldmarkt in handen. De onderzoekers van Veredelde Zaken verwachten dat de concentratie zich verder door zal zetten, ook door de mondialisering en de toegenomen kosten van een ontwikkelingstraject. Met straks nog maar een paar multinationals in een gewas, zo vrezen ze, zal de stimulans om nog te innoveren voor kleinere niche markten zoals de Nederlandse witlof of de Rwandese aardappelteelt gering zijn. En ook overheidsinstituten kunnen dan ook nog maar beperkt voor een lokale markt innoveren, want zij hebben evenmin vrije toegang tot de gepatenteerde technieken en rassen van de grote bedrijven. Een afname van het aantal nieuwe rassen wereldwijd is nog niet bewezen maar wel aannemelijk, stelt het rapport: Hoe groter het bedrijf, hoe eerder een markt voor

5 40 LEV 3 mei 2010 zo n bedrijf een niche markt is. Bart Swinkels van Nederlandsch Octrooibureau vindt echter niet dat het intellectueel eigendomsrecht gebruikt moet worden om verdere concentratie te voorkomen:,,daar heb je mededingingsautoriteiten voor. De auteurs van Veredelde Zaken stellen dat het mededingingsbeleid onder de loep genomen moet worden. Louwaars vreest dat de mededingingsautoriteit pas ingezet wordt wanneer er al sprake is van een concurrentieprobleem. En dan is het dus eigenlijk te laat. Spannend wordt nu de beslissing op 20 en 21 juli in München. Dan buigt de Grote Kamer van Beroep van het Europees Octrooibureau zich over octrooi EP B op een broccoli aan Plant Bioscience Ltd in Norwich, en aangevochten door Limagrain en Syngenta. Onder het patent vallen tenminste 11 claims, waaronder de DNA merkertechnologie waarmee de broccoli is geselecteerd en de nieuwe eigenschap die hij bevat: een hoger gehalte aan twee gezond geachte glucosinolaten. De tegenstanders, gesteund door actiegroepen als No patents on seeds, wijzen op de octrooiregel dat in essentie hoe groter het bedrijf, hoe eerder een markt voor zo n bedrijf een niche markt is. biologische processen waar kruisen en selecteren toe behoren niet gepatenteerd mogen worden. Aan het biologische proces is echter wel een DNA-merker toegevoegd om het selecteren te vergemakkelijken. Swinkels geeft het octrooibureau gelijk, en vindt die koppeling van een DNA-merker aan een eigenschap nieuw en inventief genoeg voor een octrooi. De tegenstanders vinden echter het gebruik van een stukje merker DNA dat al in een broccoli zit niet nieuw en inventief genoeg. Geeft de Grote Kamer het octrooibureau gelijk, dan zal het patenteren in de merker geassisteerde veredeling waarschijnlijk de norm worden. De wet moet dan worden veranderd om dit nog terug te draaien. (zie ook kader pag. 39) < Minister van landbouw over Veredelde Zaken Eind april stuurden de ministers van landbouw en economische zaken hun visie op het onderzoeksrapport Veredelde Zaken naar de Kamer. Zij onderschrijven het beeld dat de verhouding tussen het kwekersrecht en octrooirecht uit balans lijkt. In het interview over het g g o-beleid van Gerda Verburg, minister van LNV, op pagina 14-17, is haar ook gevraagd naar een toelichting op deze visie. Verburg: Uit het onderzoek is gekomen dat er inderdaad sprake is van een zeker nadeel van kwekers van veredelingsbedrijf ten opzichte van g g o-ondernemingen. Ik heb ook veel begrip voor het feit dat g g o-bedrijven, de Bayers, Pioneers en Monsanto s van deze wereld, ontzettend veel onderzoek doen, dus ik zoek naar een dynamische balans daarin. We kijken naar de wetgeving in Duitsland, Frankrijk en Zwitserland. In die landen is het nu al zo is dat plantenmateriaal waarop een octrooirecht rust gebruikt kan worden voor het ontdekken en kweken van nieuwe rassen, zonder dat er sprake is van inbreuk op het recht van de octrooihouder. Die wetgeving gaan wij nu ook voorbereiden. Soms zeggen veredelaars niet te weten wat nu precies onder dat octrooirecht valt, die communicatie moet dan ook beter. Kortom, de vraag is hoe je kunt werken aan een optimale vreedzame co-existentie terwijl je een optimale kruisbestuiving mogelijk houdt.