ARCHIpunctuur. een nieuwe impuls voor portieketage en het Van Eesterenmuseum. graduation report

Transcriptie

1 ARCHIpunctuur een nieuwe impuls voor portieketage en het Van Eesterenmuseum graduation report 1 graduation project by Linda Miedema TU Delft, Architecture, RMIT

2 Graduation report Beschermd stadsgezicht het Van Eesterenmuseum in Slotermeer Linda Miedema studienr Omvalspoort 6RD 2011 EK Haarlem Graduation studio Schools and Housing Heritage TU Delft, faculteit Bouwkunde, afdeling RMIT Docenten: Ir. L. Spoormans Dr. ir. W. Quist 2 Delft, 24 januari 2014

3 Graduation Plan Reflectie 1. Introductie Keuze voor project en locatie 1.2 De locatie 2. Doelstelling van het project Probleemstelling 2.2 Sociale en wetenschappelijke relevantie 2.3 Onderzoeksvraag en deelvragen 3. Aanpak onderzoek en herontwerp Methode 3.2 Matrix 4. Planning: afstudeerproject in 42 weken Literatuurlijst Relatie onderzoek en ontwerp De relatie tussen het thema van de studio 17 en mijn onderwerp, locatie en object 8. De relatie tussen methode van aanpak van 17 de studio en mijn methode 9. De relatie tussen het project en de bredere 17 sociale context 10. Reflectie op het ensemble Reflectie op het museum 19 3

4 1. INTRODUCTIE. 1.1 Keuze voor project en locatie Vanaf het moment dat er keuzevrijheid was in de ontwerpprojecten, heb ik altijd voor de projecten van RMIT gekozen. Wat mij interesseert is het onderzoek en de analyse van de bestaande omgeving. Ik ben er van overtuigd dat dit een belangrijk startpunt is voordat er met ontwerpen begonnen kan worden en denk dat er veel te leren valt door te kijken naar de manier waarop het in het verleden is aangepakt. Niet alleen in Nederland, maar wereldwijd. Vandaar ook mijn deelname aan het master 2 project in Moskou en aan de Crapolla Lab Workshop in Italie. RMIT richt zich daarnaast ook alle verschillende schaalniveaus, van landschap tot detailniveau. Naast de schaal van architectuur en detail, ben ik altijd erg geinteresseerd geweest in de schaal van de stedenbouw en het landschap. Een gebouw is niet zonder zijn stedenbouwkundige context te beschouwen. Bij RMIT heb ik altijd de vrijheid gehad om zowel een stedenbouwkundig/landschappelijk als een architectonisch ontwerp, binnen een project te maken. Deze opgave sprak mij aan omdat hier ook het grote aspect van de stedenbouwkundige schaal in zit op niveau van Slotermeer. stage Rijksgebouwendienst afdeling Monumenen + Fig. 2 Het onderwijsprogramma programma van RMIT komt exact overeen met mijn doorlopen onderwijs, met daaraan toegevoegd een stage (RMIT,2013) Na mijn doorlopen onderwijsprogramma heb ik vaardigheden aangeleerd voor onderzoek en ontwerp van de bestaande omgeving. Tijdens de projecten van RMIT, maar ook tijdens de andere ontwerpprojecten, heb ik echter weinig tot geen ervaring opgedaan met woningbouw. Projecten als het herontwerp van een gasfabriek zijn zeer interssant, maar staan toch verder van de bevolking en bewoners af dan wanneer het over woningbouw gaat. Ook het sociale aspect wat hierin meespeelt spreekt mij zeer aan. Juist om te kijken naar wat de bewoners willen. Waarbij het niet om 1 specifieke bewoner of eigenaar gaat, maar een grotere doelgroep. Ik ben opgegroeid in Beverwijk en hoewel ik nu in Delft woon, breng ik mijn weekenden door in de buurt van Amsterdam, in Wormer. De omgeving van het project sprak mij daardoor meteen aan. Daarnaast is er in deze wijk in Wormer op dit moment een soortgelijke opgave. De woningen in de Molenbuurt, gebouw rond 1950, zijn volgens de corporatie aan vernieuwing toe. De wijk bestaat uit laagbouw, waarvan ook een deel duplexwoningen. Aan stedenbouwkundig gefaseerd plan ligt klaar, maar laat door de crisis op zich wachten. De woningen, die op de lijst voor sloop stonden, worden momenteel verhuurd via de leegstandswet tegen een zeer voordelige prijs. Tijdens mijn stage en opleiding heb ik vele keren te maken gehad met de omgang met monumenten. Bij het onderzoek voor mijn scriptie kwam ik tot de ontdekking, dat vaak niet al te duidelijk is vastgelegd of onderbouwd waarom juist dit pand of gebied waardevol is. In het Van Eesterenmuseum in Slotermeer speelt deze zelfde problematiek. Het gebied is aangewezen als beschermd stadsgezicht en museum, maar op de vraag wat de museale kwaliteiten van het gebied zijn wordt door vele partijen anders gedacht en gehandeld. Met mijn project wil ik duidelijkheid scheppen door deze museale kwaliteiten nader te onderzoeken en te toetsen om zo randvoorwaarden voor interventies te kunnen stellen. The old is Beautiful, Reuse it if you can! (Lukasz Zagala) 4

5 1.2 De locatie De westelijke Tuinsteden in Amsterdam zijn naoorlogse uitbreidingswijken ontworpen door stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren. Tuinstad Slotermeer is een van deze tuinsteden, als onderdeel van het Algemeen UitbreidingsPlan (AUP) in 1934 ontworpen (Van Rossem, 1993). Het ontwerp is echter in een gewijzigde vorm na de oorlog pas in 1951 uitgevoerd. Het gebied ligt buiten de ring van Amsterdam en grenst aan het recreatiegebied van de Sloterplas. Binnen het gebied zijn verschillende corporaties die woningen bezitten. Slotermeer bevat 7950 woningen, waarvan 1200 eengezinswoningen, 1650 duplexwoningen, 3600 appartementen zonder lift en 1500 appartementen met lift (Vernieuwingsplan Slotermeer Noord, maart 2010) In Slotermeer wonen veel verschillende bevolkingsgroepen. De huidige plannen voor het gebied zijn door de crisis afgeblazen waardoor er nu opnieuw gekeken wordt naar het bestaande. Een deel van Slotermeer is in 2007 aangewezen als beschermd stadsgezicht, het Van Eesterenmuseum. Aanleiding hiervoor was de bedreiging van dit karakteristieke naoorlogse cultureelhistorisch erfgoed als gevolg van de stedelijke vernieuwingsoperatie van stadsdeel Nieuw-West (www. vaneesterenmuseum.nl). Het bestaat uit een binnen- en buitenmuseum met een museumwoning in de Dobbebuurt. Over de precieze grenzen van het museum zijn echter vele discussies geweest en gaande. In figuur 4 zijn de grenzen van het Van Eesterenmuseum aangegeven. De aanwijzing als beschermd stadsgezicht brengt voorwaarden en eisen met zich mee voor interventies die beschreven zijn in een artikel van het bestemmingsplan Slotermeer uit 2008 (Bestemmingsplan Slotermeer, 2008). Zo moet de volgens het artikel oorspronkelijke structuur behouden blijven. Wanneer het over het beschermde stadsgezicht en museum gaat, wordt veelal gesproken over de restricties die hieraan zijn gebonden. De aanwijzing tot beschermd stadsgezicht voegt echter ook kwaliteiten toe aan het gebied. Deze kwaliteiten kunnen worden ingezet bij herontwikkeling en zo het gebied zijn identiteit te geven. Station Amsterdam Sloterdijk ring A10 Sloterplas Burgemeester de Vlugtlaan Burgemeester Fockstraat Fig. 3 De locatie van het Van Eesterenmuseum binnen Amsterdam (google maps) Fig. 4 De grenzen van het beschermde stadsgezicht Van Eesterenmuseum (google maps) 5

6 2. DOELSTELLING VAN HET PROJECT. 2.1 Probleemstelling Bij het ontwerp van de tuinstad Slotermeer stonden voor de stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren de thema s licht, lucht en ruimte centraal. Het moest een groen gebied worden met de nadruk op de mens en recreatieve voorzieningen. Op het AUP en de tuinsteden is de laatste decennia veel kritiek gekomen (Van Rossem, 1993). Juist de groene open ruimtes zouden zorgen voor een gevoel van onveiligheid. De groene gebieden zouden niemandsland zijn. Ook is er altijd nog een sterkte opvatting over binnen de ring en buiten de ring. Een tuinstad zou volgens sommige moeten aansluiten bij het centrum, of is de kwaliteit ervan juist niet het groene karakter en het gevoel even uit de drukte van de stad te ontsnappen. De tuinstad Slotermeer heeft een eigenschappen die dit gebied bijzonder maakt: Een deel van tuinstad Slotermeer is aangemerkt als beschermd stadsgezicht, het Van Eesterenmuseum. Over de grenzen van dit gebied en de precieze redenen tot het museaal maken waren en zijn verscheidene discussies gaande. De vraag is echter of bij de herontwikkeling van dit gebied alleen zou moeten worden vastgehouden aan de stedenbouwkundige stempels, zoals op dit moment de tendens is (Bestemmingsplan Slotermeer, 2008). Deze tendens is gestoeld op een onderzoek gedaan door BMA in 2003, met als resultaat waarderingskaarten voor het gebied. Uit de resultaten bleek echter dat de scores te hoog uitvielen en naar beneden zijn bijgesteld. Het is daarom de vraag of wel op de juiste aspecten is getoetst bij het opstellen van de waarderingskaarten en of de beoordeling per aspect wel jusit is. De vraag is wat de museale kwaliteiten voor de wijk nou precies zijn? Sommige bewoners weten wel dat ze in een museum wonen, maar er heerst onbegrip over de behandeling ervan. In andere buurten in Slotermeer is het ons buurtjegevoel ver te zoeken, de buurt van het Van Eesterenmuseum onderscheidt deze buurt en zou op deze manier de identiteit van de buurt kunnen vormen. Kan dit ook leiden tot positieve kwaliteit, als werkgelegenheid, voor de bewoners? Fig. 5 Groen in het Van Eesteren museum Fig. 6 Verrommeling in het Van Eesteren museum 6

7 De bevolking is sinds de eerste bewoning drastisch veranderd. Zo als de witte ganzen in figuur 7 op een rij lopen, zo is de samenstelling van de bevolking zeker niet. Logischerwijs hebben deze bewoners andere behoeften en wensen die zij aan hun woonwijk stellen. Dit is te zien aan de diverse winkeltjes van de vele verschillende culturen in het gebied. Veel oorspronkelijke bewoners hechten misschien meer waarde aan de Sloterplas om de hoek, terwijl de niet autochtone bewoners misschien juist waarde hechten aan een supermarkt en een school om de hoek. Ten tijde van het ontwerp van het plan voor Slotermeer in 1939 en bij de herziening in 1951 speelde statistieken en prognoses over de bevolkingsgroei een grote rol. Niemand had echter voorspeld dat de migranten stroom naar het gebied in Slotermeer zo groot zou zijn. Het huidige ontwerp is daarom niet op die manier afgestemd op de nieuwe bewoners en de vraag is dan ook of het ontwerp flexibel genoeg was om aan de nieuwe eisen van de bewoners te voldoen. Aan de achterzijde van de gebouwen langs de hoofdstraat door het Van Eesterenmuseum, is een groot bedrijfsgebouw dat past binnen het plan van Het is nu in gebruik als turks en marokkaans verzamelgebouw. Een voorbeeld van hoe de bewoners zich het ontwerp eigen hebben gemaakt. Aan de gevels van de hoofdstraat valt juist een gebruik op dat niet te verwachten is voor de gevels langs een hoofdstraat. Ongebruikte portieken waar de ingangen van de woningen zich niet bevinden. Voor de wijk zijn al vele plannen gemaakt en momenteel is er een proces gaande waarbij sociale huurwoningen in de verkoop gaan. Mede door de samenstelling van de bewoners is in sommige wijken het verantwoordelijkheidsgevoel verdwenen, wat leidt tot een verrommeling van tuin en straat. De kwaliteiten van het groen zijn echter nog wel aanwezig, vele prachtige oude bomen sieren de parkjes en straten van Slotermeer. Naast deze kwaliteiten van het groen, is het de vraag wat precies de museale kwaliteiten van het beschermde stadsgezicht zijn. Waarbij het niet alleen gaat om de museale kwaliteiten van het stedenbouwkundig plan, waarnaar in de bestemmingsplannen wordt verwezen, maar ook naar de kwaliteiten op architectonisch en technisch niveau. Fig. 7 Het bedrijfsgebouw in het Van Eesteren museum Fig. 8 Gevels aan de hoofdstraat door het Van Eesterenmuseum Fig. 9 De ganzen in het Van Eesteren museum zijn eensgezind 7

8 2.2 Sociale en wetenschappelijke relevantie In de huidige economische situatie waarbij veel sloop/nieuwbouw projecten geannuleerd zijn, is er meer aandacht voor herbestemming en gebruik van het bestaande. Waar in andere tijden veelal gesloopt zou worden, is er nu een kans om dit proces te onderbreken en is goed te kijken wat de kwaliteiten van het bestaande zijn en of er met kleine ingrepen in het bestaande niet hetzelfde gewenste resultaat is te bereiken. De opgave ligt nu vooral bij de naoorlogse wijken, waar Slotermeer er een van is. Slotermeer is daarin bijzonder, omdat hier een beschermd stadsgezicht is aangewezen. Er is de laatste jaren veel waardering voor het naoorlogse erfgoed. Daardoor bestaat de mogelijkheid dat ook andere naoorlogse wijken een status van beschermd stadsgezicht kunnen krijgen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld een beschermd stadsgezicht in een historische binnenstad, doen zich hier andere aspecten voor. Waar het in een historische binnenstad vaak voor bewoners duidelijk is waarom het gebied beschermd is, is dat bij een naoorlogse wijk een ander geval. De staat van de gebouwen is vaak slechter, en de architectuur geeft vaak in eerste instantie niet te denken dat het voor de bewoners om een belangrijk gebied en gebouw gaat. Hoe kan een strategie voor deze naoorlogse beschermde wijken worden ontwikkeld, zodat een generieke methode ontstaat die bij soortgelijke gebieden is toe te passen. Zo kan door de stedenbouwkundige en architectonische structuur te begrijpen, tesamen met de sociale structuur, uitgangspunten voor interventies en ingrepen worden opgesteld. Vooral de woningcorporaties staan nu onder druk, met de nieuwe maatregelen van de regering zullen zij het voorlopig nog zwaar krijgen. Er is weinig tot geen geld om te investeren in de sociale huurwoningen en wijken, waar het juist nodig is. Een aantal corporaties zijn begonnen met het verkopen van sociale huurwoningen als kluswoningen. Omdat de economische situatie voorlopig nog onzeker zal zijn, is het goed dat er nu de tijd is voor onderzoek en kwalitatief goede plannen. Daarbij moet ook nadrukkelijk worden gekeken naar plannen die in fases kunnen worden uitgevoerd en waarmee op een kleinschalige manier mee kan worden gestart. Uitgangspunt voor interventies in het gebied vormt de aanwijzing als beschermd stadsgezicht, waar vele regels aan gebonden zijn. Hierdoor wordt bijvoorbeeld bij de Aireyblokken gevraagd om een specifieke ontwerpoplossing die in dezelfde stempel past als de huidige blokken. En dit is slechts een van de voorbeelden. Door de vraag te stellen wat nu de museale kwaliteiten zijn, kan door middel van onderzoek een antwoord worden gegeven op de kwaliteiten van het gebied en de voorwaarden voor interventies. Zo ontstaat voor de gemeente, de Rijksdienst, de bewoners en de corporaties een duidelijk en helder beeld. Niet alleen voor ontwerpers, maar ook voor bewoners is het belangrijk te begrijpen waarom een gebied een beschermd stadsgezicht is en wat dit concreet betekent. Vaak heerst in Nederland de tendens dat er onbegrip is over het aanwijzen als monument of het behandelen hiervan. Dit kwam niet alleen aan het licht bij mijn stage en bezoeken aan welstandscommissies, maar ook bij het onderzoek voor mijn geschiedenisscriptie naar mijn studentenhuis in Delft, een gemeentelijk monument. De redenen voor het aanwijzen als monument waren vaag en onduidelijk, gegevens in het monumentenregister waren niet juist en bij de huidige staat van het monument kunnen de nodige vraagtekens worden gesteld. Hoe kan deze beschermde status juist worden ingezet als iets positiefs voor een wijk/ bewoners? Daarnaast voegt het onderzoek een vergelijking en analyse van verschillende wijken van stedenbouwkundig ontwerper Van Eesteren toe en positioneert Slotermeer in deze context. Het brengt de kwaliteiten op alle verschillende schaalniveaus in kaart die aanknopingspunten vormen voor herontwikkeling. Dit is belangrijk vanwege de discussie die gaande is geweest omtrent de aanwijzing van het gebied als beschermd stadsgezicht. 8

9 2.3 Onderzoeksvraag en deelvragen Onderzoeksthema: Van Eesterenmuseum Onderzoeksvraag: Wat zijn de kwaliteiten 1 van het beschermde naoorlogse stadsgezicht het Van Eesterenmuseum in tuinstad Slotermeer op stedenbouwkundig, architectectonisch en technisch niveau en wat is en kan de invloed van deze kwaliteiten op de leefbaarheid van de wijk zijn? 1) onder kwaliteiten worden de sterke en zwakke kwaliteiten verstaan. De sterke kwaliteiten geven de punten aan wat het gebied tot beschermd stadsgezicht en museum maakt, tezamen met de zwakke kwaliteiten bieden zij aanknopingspunten voor de ontwerpopgave. Deelvragen: Kernwoorden: besef wonen in museum samenstelling bevolking veranderd museum?? museum geeft identiteit? + Op grond van welke kwaliteiten en maatstafen is het gebied aangewezen als beschermd stadsgezicht? + Wat zijn de museale kwaliteiten van het Van Eesterenmuseum in relatie tot andere wijken in Amsterdam van Van Eesteren? + Welke aspecten uit de ontwerpgedachte en het ontwerp, op van Eesteren: MENS centraal NU: stedenbouwkundig plan centraal focus verschillende bewoners ligt op andere aspecten in de wijk rol Sloterplas? Fig. 10 C. van Eesteren, lithografie van J.R. Mensinga uit 1968 (Blijstra1968) 9

10 3. AANPAK ONDERZOEK EN HEROTNWERP. 3.1 Methode De eerste weken zullen volledig bestaan uit het onderzoeken en in de vingers krijgen van Slotermeer en het Van Eesterenmuseum. Vanaf dag 1 worden alle aantekeningen, lezingen, schetsen, krantenknipsels, foto s en stukken uit de literatuur verzameld in een logboek. Dit logboek wordt constant bijgewerkt en bijgehouden. Bij interessante foto s en literatuur worden deze uitgeprint en in het logboek geplakt. Zo wordt het logboek een verzameling van informatie en gedachte, waardoor een naslagwerk voor het hele project ontstaat. Zo kan er altijd teruggebladerd worden na eerste dingen, gedachten en schetsen. Ook is het logboek een handig hulpmiddel bij bespreking met de docenten. Door het logboek altijd upto-date te houden, hoeft er niet op het laatste moment nog van alles uitgeprint te worden. Hopelijk geeft deze methode de docent ook inzicht in mijn gedachtegang. In het logboek wordt ook een afdruk van de gemaakte planning geplakt, zodat deze ten alle tijden bij de hand is. Voor het onderzoek en ontwerp wordt gebruikt gemaakt van de methode die door architectenbureau Van Schagen is ontwikkeld (Van Schagen, 2009). Dit bureau richt zich vooral op stedenbouwkundige vernieuwingsopgave en naoorlogse wijken. Daarbij richten zij zich op verschillende schaalniveaus. Het bureau is daarnaast relevant omdat zij in een andere uitbreidingswijk van Van Eesteren, Osdorp, een ontwerp hebben gemaakt en omdat het bureau een inventarisatie van het Van Eesterenmuseum heeft uitgevoerd, gericht op de Aireyblokken. Van Schagen ziet transformatie als de fysieke bijdrage van de maatschappelijke problematieken met respect voor de bestaande architectuur en stedenbouw, met behoud van sociale structuren, zonder overbodig sloopafval en zonder kapitaalvernietiging (Van Schagen, 2009). Ze leggen verbinding tussen de verschillende schaalniveaus. Dit betekent voor een gebouw dat de situering, de ruimtelijke compositie, de overgang van straat naar gebouw, het ontsluitingssysteem, de woningtypen, de installaties, de constructie en de opbouw van de schil, worden onderzocht. Fig. 11 Foto van het logboek na de eerste twee weken De onderzoeksmethode van Van Schagen wordt hier nu beschreven aan de hand van een vergelijkbaar project in Osdorp, de poort van Complex 50. In dit project komen de verschillende schalen duidelijk naar voren en worden ze aan elkaar gerelateerd. Begonnen is met onderzoek naar de structuur op de grote schaal van Osdorp, welke structuren waren en zijn belangrijk. Het onderzoek leidt tot een belangrijke groene as. Door grote poorten in het complex te maken, wordt de verbinding met deze groene as versterkt. Op het niveau van de buurt geeft de poort toegang tot een nieuw gecreeerd park. Op gebouwniveau splitst de poort het grote gebouw in organisatorische eenheden en regelt de ontsluiting. Op detailniveau wordt de poort opgenomen in het gevelraster van de kolommen. Aan de hand hiervan is onderstaande matrix ontwikkelt. Vanuit de grote schaal van het stadsdeel wordt door analyse toegewerkt naar de schaal van de buurt, het gebouw en het detail. 10

11 3.2 Matrix Aan de hand hiervan is onderstaande matrix ontwikkelt voor het onderzoek in de P1 fase. Vanuit de grote schaal van het stadsdeel wordt door analyse toegewerkt naar de schaal van de buurt, het gebouw en het detail. Voordat met deze analyse wordt gestart, wordt er begonnen met het opzoeken van nota s en beleidsdocumenten die aangeven waarom het beschermd stadsgezicht is aangewezen en wat dit inhoudt. Bij de analyse op stedenbouwkundig niveau wordt gekeken naar twee aspecten die uit het voorgaande onderzoek naar de waardering komen: gaafheid en het experimentele (RCE). Daarbij wordt gekeken naar de relatie met andere wijken van Van Eesteren binnen het AUP (het experimentele) en de verandering tussen het ontwerp en de huidige situatie (gaafheid). Niveaus Van Schagen: 1. Stadsdeel of wijk 2. Buurt of complex 3. Gebouw of woning 4. Detail wisselwerking tussen schalen wisselwerking tussen schalen middel: Analyse aanwijzing en waardering museum Analyse Slotermeer en andere wijken Van Eesteren stedenbouwkundig consult: Leo van den Burg Analyse Van Eesterenmuseum, uit stedenbouwkundige analyse komt problematiek/ importantie dat leidt tot keuze gebouw Analyse gebouw uit architectonische analyse komt problematiek/ importantie dat leidt tot keuze details Analyse techniek/materiaal Geeft antwoord op deelvraag A. B. C. Ook bij de architectonische schaal wordt gekeken naar een relatie met andere wijken binnen het AUP, waarbij gekeken wordt of de architect ook in de andere wijken heeft ontworpen. Ook wordt er gekeken naar gaafheid van het ontwerp in vergelijking met de huidige staat. Dit geldt ook voor de detailschaal. Bij de vergelijking op gaafheid wordt op elk schaalniveau gebruik gemaakt van tekeningen van het ontwerp voor de oorlog, originele tekeningen van na de oorlog uit het archief, foto s van de beeldbank over de situatie na oplevering en de huidige situatie. Onderstaande vormt ook de indeling voor de hoofdstukken die hierna volgen. Als een antwoord op de deelvraag gegeven kan worden uit de analyse, wordt het desbetreffende hoofdstuk gevolgd met een antwoord op de betreffende deelvraag. De deelvragen samen resulteren in het antwoord op de onderzoeksvraag. Deze vormt tezamen met de sociale analyse input voor het ontwerp voor fase P2. + Op grond van welke kwaliteiten en maatstafen is het gebied aangewezen als beschermd stadsgezicht? + Wat zijn de museale kwaliteiten van het Van Eesterenmuseum in relatie tot andere wijken in Amsterdam van Van Eesteren? ( het experimentele) + Welke aspecten uit de ontwerpgedachte en het ontwerp, op stedenbouwkundig, sociaal, architectonisch en technisch niveau, zijn veranderd of herkenbaar in de huidige situatie? ( de gaafheid ) Geeft antwoord op hoofdvraag onderzoek P2 Wat zijn de kwaliteiten van het beschermde naoorlogse stadsgezicht het Van Eesterenmuseum in tuinstad Slotermeer op stedenbouwkundig, architectectonisch en technisch niveau Biedt aanknopingspunten voor ontwerpvraag en wat is en kan de invloed terugkoppeling van deze kwaliteiten op de onderzoek leefbaarheid van de wijk zijn? input ontwerp sociale analyse 11

12 4. PLANNING. FEBRUARI MAART APRIL MEI JUNI WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK WEEK t/m 15 febr 18 t/m 22 febr 25 t/m 1 mrt 4 t/m 8 mrt 11 t/m 15 mrt 18 t/m 22 mrt 25 t/m 29 mrt 1 t/m 7 apr 8 t/m 12 apr 15 t/m 19 apr 22 t/m26apr 29 t/m3 mei 6 t/m 10 mei 13 t/m 17mei 20 t/m24 mei 27 t/m31mei 3t/m7jun 10t/m14jun P1 C 17:00 bezoek locatie/infolezingen R vrijdag 19 april literatuur verzamelen/lezen/film A opzet onderzoeksvraag P F motivatie, thema, vraag en aanpak TP R I onderzoeksvraag, relevantie TP O N Thesis plan inleveren L feedback TP A stedenbouwkundig onderzoek L L + op schaal van AUP A + op schaal van Slotermeer + schaal Van Eesterenmuseum T demografisch/sociaal onderzoek H architectonisch onderzoek E bouwtechnisch onderzoek W S opbouwen P1-rapport O I producten P1: thematisch en situatieonderzoek R S doel P1: gebied onderzocht en in de vingers, deelgebied en gebouw gekozen, waardestelling en ideeen voor ontwerp K P2 S P CONTROLE uitgangspunten/concepten scherp H L MOMENT stedenbouwkundig ontwerp O A heritage development essay P N & architectonisch ontwerp + plattegronden & AANMEL- + doorsnede DING P2 + gevels P opbouwen P2-rapport 1 presentatie P2 maken 3d-model en opzet visualisaties P3 reflectie en terugkoppeling uitwerken ontwerp tot VO R A P P O R T producten P2: stedenbk plan 1:1000/1:500, schetsontwerp 1:200 doel P2: waardestelling, uitgangspunten, concept, stedenbk ontwerp, architectonisch schetsontwerp helder producten P3: plattegronden,gevels,doorsnedes 1:200/1:100, P4 uitwerken tot definitief ontwerp voorbereiden presentatie reflecteren producten P4: situatie 1:5000/1000, 12 P5 reflectie presentatie maquette en visualisaties voorbereiden presentatie overzicht werkbare weken

13 JULI AUG SEP OCT NOV DEC JAN WEEK 25/26-4.9/4.10 WEEK 27/28 VAKANTIE VAKANTIE /50-2.4/ KERST 1-KERST /5-2.9/10 17t/m28jun 1t/m15juli 15juli t/m 3aug 5t/m30aug 2t/m6sep 9t/m13sep 16t/m20 23t/m27 1t/m4 7t/m11 14t/m18 21t/m25 28t/m1 4t/m8 11t/m15 18t/m22 25t/m29 2t/m13 16t/m20 23t/m27 30t/m3 6t/m10 13t/m17 20t/m31 Z O M E A R F V V G R A E IJ K S A T P H N U 2 O T D U I E P D E E E E P R I N 5 D L I I P!!!! N V U G M Z B O L REIS M M P I MAKEN & O E 4 C AMERIKA G R E V P F P L A E I 2 IJ K P I N K A 3 L A SOLLICITEREN! R E N I L A T P N P R I E G P P E E gedeelte plattegronden en doorsnede 1:50, gevelfragment 1:20, details 1:5 I R O T doel P3: verbanden op alle schalen helder, uitwerken tot VO tot detailniveau L E VERVOLG R A I GO S OPLEIDING T K N E LEUVEN??? E G / N K T P plan in situ 1:500, plattegr,gevels,drns 1:200/1:100, gedeelte plan 1:50, gevelfragment 1:20, details 1:5, reflectierapport NO E A 2 doel P4: definitief ontwerp en standpunt R T GO S I T O N! producten P5: zie producten P extra (3weken)

14 5. LITERATUURLIJST. Archieven Beeldbank Amsterdam Archief Arthur Staal, NAI Rotterdam Bouwarchief Stadsdeel Nieuw-West, Osdorpplein Archief Van Eesterenmuseum Interviews/gesprekken Koos van Zanen, DRO Amsterdam, 16 februari 2013 De Alliantie, 19 februari 2013 Kees Visser, Gert-Jan te Velde, Stadsdeelkantoor Nieuw-West, 19 februari 2013 Jeroen Schilt, BMA, 19 maart 2013 Rochdale, Ronald., 18 maart 2013 Rochdale, wijkbeheerder en sociaal medewerker Faisal Adli en Milosj van Renesse, 25 maart 2013 Nota s Welstandsnota Geuzenveld-Slotermeer, 30 april 2009 Bestemmingsplan Slotermeer, Voorschriften, 10 juni 2008 Vernieuwingsplan Slotermeer Noord, maart 2010 Waarderingskaarten AUP-gebieden in Amsterdam, BMA, mei 2010 De schoonheid van Amsterdam, Gemeente Amsterdam, 2013, met bijlage waarderingskaarten Websites RCE: ( Boeken Bock, M. & Fluks, M. & Van Rossem, V & Vink,M. (1983). Van het nieuwe bouwen naar een nieuwe architectuur: Staatsuitgeverij Blijstra, R. (1968). C. van Eesteren: Meulenhoff. Engel, H., & Claessens, F. (2005). Overholland 2: SUN. Gemeentebestuur van Amsterdam (1952). Tuinstad-Slotermeer. Heeling, J., Meyer, H., & Westrik, J. (2002). Het ontwerp van de stadsplattegrond: SUN. Ibelings, H. (2000). Oostoever Sloterplas Amsterdam: NAI Uitgevers. Jellema (1944). Jellema Nio, I., Reijndorp, A., & Veldhuis, W. (2009). Atlas Westelijke Tuinsteden: SUN. Rijksdienst Cultureel Erfgoed, (2011). Cultuurhistorie in de stedelijke vernieuwing van de veertig aandachtswijken. Sorgedrager, B., & teijmant, I. (2009). Geuzenveld: Bas Lubberhuizen uitgeverij. Sorgedrager, B., & Teijmant, I. (2012). De Dobbebuurt: Bas Lubberhuizen uitgeverij. Stichting van Woning tot Stad, (1946). Bouwen van woning tot stad: Van Oorschot. Van Oeffelt, T. (2010). Nieuw Nieuw-West: Thoth. Van Rossem, V. (1993). Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam, geschiedenis en ontwerp: NAI uitgevers.

15 15 reflectie

16 1. Relatie onderzoek en ontwerp Het onderzoek is gestart met de vraag Wat zijn de (museale) kwaliteiten van het beschermde naoorlogse stadsgezicht het Van Eesterenmuseum in tuinstad Slotermeer om stedenbouwkundig, architectonisch en technisch niveau en wat is en kan de invloed van deze kwaliteiten op de leefbaarheid van de wijk zijn? Een belangrijke deelvraag was daarbij op grond van welke kwaliteiten en maatstaven is het gebied aangewezen als beschermd stadsgezicht? Het onderzoek wees uit dat de huidige waardering gestoeld is op de beoordeling gedaan door Bureau Monumenten en Archeologie Amsterdam (BMA). Opmerkelijk aan deze beoordeling is echter dat hoewel op dezelfde criteria is getoetst, de waardering tussen verschillende jaren niet overeenkomst. Zo wordt in 2010 een kaart gemaakt waarop de zes portieketage van Arthur Staal gelijk worden gewaardeerd, terwijl hier in 2013 weer anders over wordt gedacht. Hieruit blijkt dat de criteria waarop is gewaardeerd niet objectief zijn en openstaan voor interpretatie. Naar aanleiding hiervan heb ik twee criteria opgesteld om mijn eigen waardering op te stellen. Deze zijn afkomstig uit de beschrijving die de Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE) geeft voor Slotermeer: het experimentele en de gaafheid. Waarbij experimenteel gedefinieerd wordt als proefondervindelijk, het gaat hier dus om aspecten die een belangrijke rol innemen in de ontwikkeling van dit bepaalde aspect. Gaafheid wordt gedefinieerd als de vergelijking tussen de ontwerpsituatie en huidige situatie. Door deze twee criteria te toetsen op alle schalen van het onderzoek, ben ik tot de in afbeelding 2 weergeven waardestelling gekomen. De twee criteria het experimentele en gaafheid vormen niet alleen de basis voor het onderzoek, maar ook voor het ontwerp. Door het eerste deel van de onderzoeksvraag te beantwoorden, zijn de kwaliteiten, waarbij zowel de postieve als negatieve worden bedoeld, naar voren gekomen. In afbeelding 3 zijn de punten aangegeven waar naar aanleiding van de kwaliteiten en kansen interventies plaatsvinden. De aard van deze interventies is gerelateerd aan de twee criteria. Zo is een experimentele impuls bijvoorbeeld het creeeren van nieuwe dakwoningen, die inspeelt om de zwakke kwaliteit dat de zolder nu niet functioneel wordt gebruikt, en is een verbetering van het bestaande gave bijvoorbeeld het naisoleren van de verdiepingswoningen. Op deze manier zijn de kernpunten die uit het onderzoek zijn gekomen, ook in het ontwerp verwerkt. Hierdoor ontstaat een duidelijk en helder verhaal, gerelateerd aan het onderzoek. Fig. 1 Overzichtskaart ordekaart AUP 2010 en 2013 (Nota Waarderingskaarten BMA, 2010/2013) gaaf experimenteel EXPERIMENTELE. experimenteel experimenteel Fig.2 waardestelling gaaf gaaf GAAFHEID. gaaf experimenteel gaaf Fig.3 concept zwakke kwaliteiten EXPERIMENTEEL aanpakken nieuwe EXPERIMENTELE impulsen het GAVE bestaande verbeteren sterke kwaliteiten GAAF behouden, 16

17 2. De relatie tussen het thema van de studio en mijn onderwerp, locatie en object De studio van RMIT richt zich op de mogelijkheden van naoorlogse woningbouw. Dit semester was de locatie daarvoor Amsterdam Slotermeer. Binnen Slotermeer heb ik gekozen voor portieketage binnen het Van Eesterenmuseum. Dit maakt de situatie uniek en complex, omdat het object ligt binnen een beschermd naoorlogs stadsgezicht. 3. De relatie tussen methode van aanpak van de studio en mijn methode De aanpak van de studio van RMIT bestaat uit een grondige analyse en onderzoek van het bestaande op de drie verschillende schalen, de stedenbouwkundige, de architectonische en de technische. Bij deze methode heb ik gebruikt en hieruit is het P1 onderzoeksrapport gekomen. Vervolgens begint het ontwerpproces, waar door middel van tussenpeilingen en begeleiding steeds een reflectie kan plaatsvinden op het ontwerp. De relatie met het onderzoek is daarbij erg belangrijk. Het voorgenomen schema van figuur 4 heeft een belangrijke rol gespeeld en is ook de leidraad voor het afstuderen geweest. Belangrijk is daarbij de terugkoppeling naar het onderzoek. Door op bepaalde momenten terug te reflecteren naar de uitgangspunten van het onderzoek, heb ik het ontwerp dusdanig kunnen bijsturen dat onderzoek en ontwerp een duidelijke relatie hebben gekregen. Niveaus Van Schagen: 1. Stadsdeel of wijk 2. Buurt of complex 3. Gebouw of woning 4. Detail wisselwerking tussen schalen wisselwerking tussen schalen middel: Analyse aanwijzing en waardering museum Analyse Slotermeer en andere wijken Van Eesteren stedenbouwkundig consult: Leo van den Burg Analyse Van Eesterenmuseum, uit stedenbouwkundige analyse komt problematiek/ importantie dat leidt tot keuze gebouw Analyse gebouw uit architectonische analyse komt problematiek/ importantie dat leidt tot keuze details Analyse techniek/materiaal Geeft antwoord op deelvraag + Op grond van welke kwaliteiten en maatstafen is het gebied aangewezen als beschermd stadsgezicht? A. B. C. + Wat zijn de museale kwaliteiten van het Van Eesterenmuseum in relatie tot andere wijken in Amsterdam van Van Eesteren? ( het experimentele) + Welke aspecten uit de ontwerpgedachte en het ontwerp, op stedenbouwkundig, sociaal, architectonisch en technisch niveau, zijn veranderd of herkenbaar in de huidige situatie? ( de gaafheid ) Geeft antwoord op hoofdvraag onderzoek P2 4. De relatie tussen het project en de bredere sociale context Er is de laatste jaren veel waardering voor het naoorlogse erfgoed. Daardoor bestaat de mogelijkheid dat ook andere naoorlogse wijken een status van beschermd stadsgezicht kunnen krijgen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld een beschermd stadsgezicht in een historische binnenstad, is het voor burgers vaak onduidelijk waarom het gebied beschermd is. De staat van de gebouwen is vaak slechter en de architectuur geeft vaak in eerste instantie niet te denken dat het voor burgers om een belangrijk gebied of gebouw gaat. Het is daarbij belangrijk om een objectieve en duidelijke waardering van het gebied op te stellen, die gebaseerd is op onderzoek en die duidelijke aanknopingspunten biedt voor interventies in het gebied. In het geval van Slotermeer gaat het daarbij om de twee criteria gaafheid en het experimentele, bij andere gebieden dient specifiek gekeken te worden naar de criteria die op dat gebied van toepassing zijn. Een groot deel van de woningvoorraad bestaat uit portieketage woningen. De toegepast interventies bij het project in Amsterdam Slotermeer kunnen worden toegepast bij deze portieketage woningen. Daarbij dient per locatie en object gekeken te worden naar de mogelijkheden die er zijn om deze interventies toe te passen. De interventies spelen daarbij op de sterke en zwakke kwaliteiten van het gebied en gebouw. Belangrijk is daarbij in de huidige economisch situatie om een fasering voor de interventies te maken, waarbij stapsgewijs de zwakke kwaliteiten nieuwe experimentele en zichtbare impulsen krijgen en de sterke gave bestaande kwaliteiten worden verbeterd. Deze fasering is aangegeven in figuur 5. Wat zijn de kwaliteiten van het beschermde naoorlogse stadsgezicht het Van Eesterenmuseum in tuinstad Slotermeer op stedenbouwkundig, architectectonisch en technisch niveau Biedt aanknopingspunten voor ontwerpvraag en wat is en kan de invloed terugkoppeling van deze kwaliteiten op de onderzoek leefbaarheid van de wijk zijn? input ontwerp sociale analyse Fig. 4 structuurschema afstuderen 17

18 5. Reflectie op ensemble Bij de uitwerking heb ik mij gericht op de uitwerking van de blokken met de woningen op de begane grond. De plattegronden en opbouw van de andere blokken van het ensemble komen overeen met de twee uitgewerkte blokken waardoor het hier ook mogelijk is om de dakopbouwen toe te passen. In de ontwerpschets van Arthur Staal is duidelijk dat het ontwerp van alle zes blokken als een ensemble is ontworpen. De karakteristieken van de architectuur zoals de loggia s, de repetitie, de bergingen en de schoorstenen zijn bij alle blokken gelijk. Het is daarom belangrijk het ensemble te erkennen en ook bij interventies als ensemble in tact te laten bouwfysisch verbeteren bestaande gevel en dak woningen verbeteren door ingreep in badkamer en keuken In figuur 6 is aangegeven hoe door het plaatsen van dakopbouwen op alle blokken het ensemble als geheel in tact blijft en de relatie met de begane grond wordt versterkt. De plaatsing van de dakopbouwen wordt daarbij bepaald door de stedenbouwkundige omgeving. Reflectie op ensemble M. L. plaatsen dakopbouwen, S, M en L S. L. L. begane grond bewoners verhuizen tijdelijk naar nieuwe panoramawoningen indien mogelijk M.C. Addicksstraat 2-24 Burgemeester Fockstraat & Burgemeester de Vlugtlaan Leo Frijdahof 1-15 Haspelsstraat 1-25 aanpakken entrees en begane grond woningen aanpakken bedrijfsgebouw Theodorus Dobbestraat google maps 18 Fig. 5 fasering interventies Fig. 6 toepassing op ensemble

19 6. Reflectie op museum De interventies die betrekking hebben op het verbeteren van het gave bestaande zijn laagdrempeliger en kunnen daarbij breed worden ingezet. Hierbij gaat het om het naisoleren van de woningen. Een belangrijk aspect bij het verduurzamen en het omlaag brengen van de energierekening van de bewoners die in de huidige tijd voor bewoners van sociale huurwoningen vaak nog amper is op te brengen (metro, 2013). Ook afzuiging in keuken en badkamer vormt een belangrijk aspect bij het verbeteren van het leefklimaat in de woningen. Waar mogelijk kunnen woningen worden aangesloten op stadsverwarming. Een andere interventies is het verbeteren van de keuken en badkamer en de relatie met de woonruimte en buitenruimte. De nieuwe experimentele impulsen zijn hoogdrempeliger, maar geven zowel in functionele zin, als op gebied van architectuur en het zichtbaar maken een belangrijke impuls aan het gebied. Vaak worden bij portieketage woningen de zolders niet of slecht gebruikt, waardoor het plaatsen van de door mij uitgewerkte drie dakvarianten belangrijke kwaliteit kan toevoegen. Hiermee is het principe belangrijk, en is een andere vormgeving en materialisering ook denkbaar. Belangrijk is daarbij wel dat er zichtbaar een nieuwe impuls wordt toegevoegd. Daarbij is het belangrijk in vorm en/of materialiseirng af te wijken van het bestaande. Enkele referenties zijn weergeven in figuur 7. Daarbij komt dat door de integratie van deze dakvarianten met zonnepanelen en collectoren bij de zelfstandige dakhuizen nulenergie woningen worden gecreeerd en bij de andere woningen een kwart van de energiebehoefte duurzaam kan worden opgewekt. Een tweede belangrijk aspect bij portieketage, maar ook in algemene zin, is de entree en de overgang naar de openbare ruimte. De blokken van Arthur Staal boden de mogelijkheid, door een oorspronkelijk ontwerp als winkels, om de begane grond woningen een eigen ingang aan de straat te geven. Door het creeeren van een centrale hal op andere punten, ontstaat er een nieuwe impuls voor de entree met een tweezijdige lichtinval. Hoewel per situatie de mogelijkheden bekeken moeten worden, zijn dergelijke entreeoplossingen ook mogelijk bij andere portieketage. GAVE bestaande = laagdrempelig + energielasten + functioneler nieuwe EXPERIMENTELE impulsen = hoogdrempeliger, maar belangrijk om een zichtbare impuls aan het gebied te geven, principe is belangrijk: ook andere vorm en materialisering denkbaar, voorwaarde dat het zichtbaar is en anders dan het bestaande Fig. 7 referenties vorm en materialisering dakopbouwen, principe is belangrijk alsmede afwijken in vorm en/ of materialisering van het bestaande gebouw Concluderend kan worden gesteld dat de aanpak van Archipunctuur goed toepasbaar is op het museum omdat hierdoor wordt ingespeeld op de bestaande kwaliteiten en door in te grijpen op slechts bepaalde aspecten het grotere geheel als museum overeind blijft. Door nieuwe impulsen toe te voegen op zwakke aspecten wordt tegelijk met een verbetering nieuwe kwaliteit toegevoegd. Daarbij wordt ook een van de grooste knelpunten aangepakt, namelijk de entreegebieden. De aanpak is deels bewezen, omdat de supervisor van het Van Eesterenmuseum zijn goedkeuring over de plannen heeft uitgesproken. 19

20 20 graduation project by Linda Miedema TU Delft, Architecture, RMIT