Maatschappelijke kosten-baten analyse voor de verduurzaming van het energiegebruik in bestaande kantoorgebouwen

Transcriptie

1 Maatschappelijke kosten-baten analyse voor de verduurzaming van het energiegebruik in bestaande kantoorgebouwen Eindrapport Stefan van Steen Juli, 2008 Technische Universiteit Delft Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen Afdeling Building Engineering Stevinweg GA Delft Afstudeercommissie: Prof.dr.ir. H.A.J. de Ridder Dr.ir. C.M. Ravesloot Ing. P. de Jong Ing. P. Timmerman-van Middelkoop TU Delft, afdeling Bouwprocessen, voorzitter TU Delft, afdeling Bouwprocessen TU Delft, afdeling Bouweconomie, Bouwkunde Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam

2

3 Voorwoord MKBA voor de verduurzaming van het energiegebruik in bestaande kantoorgebouwen Voor u ligt het eindrapport van het afstudeerwerk Maatschappelijke kosten-baten analyse voor de verduurzaming van het energiegebruik in bestaande kantoorgebouwen van Stefan van Steen voor de studie Civiele Techniek aan de faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen aan de TU-Delft. Het onderzoek heeft plaatsgevonden bij Ingenieursbureau GemeenteWerken Rotterdam. In dit afstudeeronderzoek staat het energiebewuster en duurzamer maken van bestaande kantoorgebouwen en de manier waarop dit dient te gebeuren centraal. In dit rapport is beschreven wat het doel van het afstudeerwerk. Verder wordt een inzicht gegeven in bestaande duurzame technieken en oplossingen. Ook is beschreven wat er onderzocht is en op welke wijze het ontwikkelde onderzoeksmodel opgebouwd is. In de leeswijzer, die na de inhoudsopgave te vinden is, is een overzicht gegeven van de opbouw van dit rapport. Hierin zijn de verschillende hoofdstukken en hun onderlinge relaties weergegeven. Rotterdam, juli 08 Stefan van Steen i

4 Samenvatting Men wordt steeds vaker geconfronteerd met energie en milieu. Met de stijgende energiekosten, de druk, die vanuit de overheid op bedrijven wordt uitgeoefend, en de invoering van de energielabelling wordt het energiegebruik steeds nadrukkelijker op de agenda gezet. Het mondiale energiegebruik is in 40 jaar tijd bijna verdrievoudigd, en de concentratie CO 2 in de atmosfeer neemt steeds sneller toe. In het Europese en Nederlandse beleid is opgenomen, dat men zowel het energiegebruik, als de CO2-emissie met 20% wil verminderen tot Verder wil men het aandeel duurzame energie verhogen tot 20% Vanwege de stijgende energieprijzen en het Europese en Nederlandse beleid, rijst de vraag of er geen manier is om duurzamer met de energievraag om te gaan, zodat het energiegebruik beperkt wordt, en geld wordt bespaard. Hierbij is het belangrijk om een goed inzicht te geven in de kosten en baten bij aanpassingen aan een gebouw en/of de toepassing van diverse duurzame systemen. De gebruikers en verhuurders van een kantoorpand kunnen door het inzichtelijk maken van de kosten en baten van de verduurzaming van een kantoorpand overtuigd worden van zowel het economische, als het maatschappelijke voordeel van deze verduurzaming. In dit onderzoek is een Maatschappelijke kosten-baten analyse gemaakt met betrekking tot de verduurzaming van het energiegebruik in bestaande kantoorgebouwen. In deze analyse zijn verschillende duurzame systemen en maatregelen opgenomen. Deze analyse geeft inzicht in de investeringskosten en de besparingen van duurzame systemen en maatregelen op het gebied van energie en CO 2 -emissie. Hoe groter de energievraag is, des te rendabeler de meest energiebesparende maatregelen worden. Dit houdt in dat grote kantoorgebouwen een groter besparingspotentieel hebben dan kleine kantoorgebouwen met hetzelfde installatie-, en isolatieniveau. Als de focus verlegd wordt van individuele maatregelen naar collectieve maatregelen kunnen grotere, duurzamere maatregelen genomen worden. Door het bundelen van de energievraag van verschillende gebruikers en deze vraag door één systeem te laten leveren is dit mogelijk. Keywords: Energiebesparing CO 2 -emissie Duurzaamheid Maatschappelijke kosten-baten analyse ii

5 Inhoudsopgave Voorwoord... i Samenvatting... ii Leeswijzer Inleiding Europese energiewetgeving Europees energiebeleid Onderzoeksopzet Onderzoekscontext Probleemstelling Doelstelling Afbakening van het onderzoeksgebied Onderzoeksvragen Onderzoeksaanpak Nederlandse wet- en regelgeving in de gebouwde omgeving Nederlandse wetgeving Nederlands beleid Plan van aanpak Vergelijking energie- en huurkosten Onderzoeksgegevens Onderzoeksmodel Huidige situatie in Nederland Energiegebruik en CO 2 -emissie in Nederland Huidige situatie kantoorgebouwen Bestaande duurzame oplossingen Trias Energetica Duurzame Energie Duurzame systemen en oplossingen Toetsende gevalstudie Invoergegevens Berekening van de benodigde gegevens Uitkomsten van het model Validatie van het model Randvoorwaarden Gevoeligheidsanalyse Geldigheid van de afbakening van het onderzoeksmodel Verificatie Vergelijking met literatuurstudies Vergelijking van MKBA-model met bestaande programmatuur Ontbrekende maatregelen, kosten en baten Discussie Conclusies en aanbevelingen Planning Bijlagen Lijst met figuren Literatuurlijst

6 Leeswijzer In deze leeswijzer is te zien wat er in ieder hoofdstuk beschreven staat en wat de relaties tussen de hoofdstukken onderling zijn. Dit rapport bestaat uit vier onderdelen. Het eerste onderdeel, Energiewetgeving & -beleid, wordt in de hoofdstukken 1 en 3 besproken. Dit onderdeel heeft invloed op het tweede onderdeel, Aanpak, dat in hoofdstukken 2 en 4 wordt behandeld. Verder heeft het onderdeel Energiewetgeving & -beleid invloed op de Huidige situatie in de bouwwereld. Deze situatieschets wordt gegeven in hoofdstuk 5 en 6. De Huidige situatie en de Aanpak hebben op hun beurt invloed op het vierde onderdeel, het Onderzoeksmodel. In hoofdstuk 7 is de opbouw van het onderzoeksmodel weergegeven, aan de hand van een fictieve case. In hoofdstuk 8 en 9 wordt het ontwikkelde model gevalideerd en geverifieerd. Ten slotte volgen in hoofdstuk 10 de conclusies en aanbevelingen. Leeswijzer Hoofdstuk 1: Inleiding Europese wetgeving Hoofdstuk 3: Nederlandse wet- en regelgeving in de gebouwde omgeving Nederlandse wetgeving Europees beleid Nederlands beleid Hoofdstuk 2: Onderzoeksopzet Probleemstelling Doelstelling Afbakening Onderzoeksvragen Onderzoeksmethode Hoofdstuk 4: Plan van aanpak Huurkosten <-> Energiekosten Onderzoeksgegevens Hoofdstuk 5: Huidige situatie in de Nederlandse kantoorsector Energiegebruik en CO2-emissie in Nederland Kantoorvoorraad -kosten en energiegebruik in kantoren Hoofdstuk 6: Bestaande duurzame oplossingen in de bouw Opzet onderzoeksmodel Hoofdstuk 7: Onderzoeksmodel Invulmodel Rekenmodel Uitkomstenblad: - Energiebesparing - Kosten - CO2-emissiereductie Trias energetica Duurzame energie Duurzame systemen inpandig; gebouwschil, uitpandig Referentieprojecten Hoofdstuk 8: Validatie Hoofdstuk 9: Verificatie Hoofdstuk 10: Conclusies en aanbevelingen 2

7 1 Inleiding In dit eerste hoofdstuk wordt de achtergrond voor het onderzoek inzichtelijk gemaakt. Hiermee wordt het draagvlak voor het onderzoek aangetoond. In de eerste paragraaf wordt ingegaan op de Europese wetgeving op het gebied van energie. Vervolgens wordt het Europese energiebeleid besproken. 1.1 Europese energiewetgeving De gebouwde omgeving (woon- en tertiaire sector) is verantwoordelijk voor 40% van het energiegebruik in de EU. Op 4 januari 2003 heeft de Europese Commissie de Europese Richtlijn betreffende de energieprestaties van gebouwen aangenomen (EPBD, 2002/91/EG). Deze Energy Performance of Buildings Directive (EPBD) voorzag in een overgangsperiode van drie jaar. Dit betekent dat de richtlijn per 4 januari 2006 in de nationale regelgeving van elk deelnemend land geïntegreerd diende te zijn. De EPBD moet er zorg voor dragen dat de EU haar verplichtingen in het kader van het Kyoto- Protocol naleeft. Het doel van de EPBD is: Het stimuleren van verbeterde energieprestatie van gebouwen in de gemeenschap en de kosteneffectiviteit, rekening houdend met zowel de klimatologische en plaatselijke omstandigheden buiten het gebouw als met de eis voor het binnenklimaat De deelnemende lidstaten worden door het EPBD verplicht tot een vijftal activiteiten: Het ontwikkelen van een methode voor de berekening van de geïntegreerde energetische prestaties van gebouwen Het vaststellen van minimumnormen voor energieprestaties van nieuwe gebouwen Het vaststellen van minimumnormen voor energieprestaties van bestaande gebouwen met een oppervlakte > 1000 m 2 die een ingrijpende renovatie ondergaan Het invoeren van een systeem voor energiecertificering van gebouwen Het invoeren van een systeem ten aanzien van het regelmatig keuren van verwarmingsketels en airconditioningsystemen in gebouwen en een eenmalige totale keuring van verwarmingsinstallaties, waarvan de ketel ouder is dan 15 jaar. 3

8 1.2 Europees energiebeleid Europa heeft haar strategie voor duurzame, concurrerende en continu geleverde energie samengevat in het Groenboek. In dit beleidsplan wordt de Europese situatie ten aanzien van energie besproken. Hier volgt een korte samenvatting van de huidige situatie en de verwachte situatie in de toekomst. Er zijn drie hoofddoelstellingen, die de Europese Unie moet nastreven, opgesteld in het beleidsplan: Duurzaamheid o Ontwikkelen van concurrerende hernieuwbare bronnen en andere koolstofarme bronnen en dragers, met name alternatieve transportbrandstoffen o o Terugdringen van de vraag naar energie in Europa Initiatief nemen in het kader van internationale inspanningen om klimaatverandering een halt toe te roepen en de plaatselijke luchtkwaliteit te verbeteren Concurrentievermogen o Erop toe zien dat de openstelling van de energiemarkt de consument en de economie in haar geheel voordeel oplevert en door tegelijkertijd de investeringen in de productie van schone energie en in energie-efficiency te bevorderen o De impact van de hogere internationale energieprijzen op de economie en de burgers van de EU te milderen o De positie van Europa aan de spits van de ontwikkeling van energietechnologie te verzekeren Continuïteit van de voorziening: Door de toenemende afhankelijkheid van ingevoerde energie in de EU aan te pakken via: o een geïntegreerde benadering (vermindering van de vraag, diversificatie van de energiemix van de EU door het gebruik van concurrerende hernieuwbare energie die in de EU is geproduceerd, op te drijven, diversificatie van voor de energie-invoer gebruikte bevoorradingsbronnen en routes) o o o o De ontwikkeling van een raamwerk om met het oog op de toenemende vraag naar energie adequate investeringen te bevorderen Maatregelen om de EU beter toe te rusten voor de aanpak van noodsituaties Verbetering van de voorwaarden voor Europese bedrijven die toegang tot de mondiale hulpbronnen willen maatregelen om de toegang tot energie voor alle burgers en bedrijven te garanderen In maart 2007 zijn de regeringsleiders van de EU-lidstaten overeengekomen om een ambitieus klimaatplan te starten. Het doel is om het broeikaseffect te bestrijden en de afhankelijkheid van energieleveranciers te verminderen. De doelstellingen voor 2020 zijn: het energiegebruik in de hele EU met 20% terugdringen de uitstoot van kooldioxide (CO 2 ) met 20% verminderen het aandeel van de Europese verbruikte energie dat afkomstig is uit hernieuwbare energiebronnen als zon, wind, water en aardwarmte vergroten tot 20% het aandeel biobrandstoffen in brandstof voor transport vergroten tot 10% De genoemde vermindering van CO 2 -uitstoot zou erop neerkomen dat er 60 miljard euro minder wordt besteed aan energie, dat een belangrijke bijdrage wordt geleverd tot de continuïteit van de energievoorziening en dat in de direct betrokken sectoren tot 1 miljoen nieuwe banen worden gecreëerd. 4

9 2 Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens de onderzoekscontext, de probleemstelling, de doelstelling, de onderzoeksvragen, de afbakening van het onderzoeksgebied en de onderzoeksopzet gegeven. 2.1 Onderzoekscontext In deze paragraaf wordt de onderzoekscontext beschreven Huidige situatie energiegebruik In deze subparagraaf worden het energiegebruik, de voorraad en de kosten ervan besproken. Overal wordt men geconfronteerd met energie en milieu; in de media, op het werk en thuis. De meeste mensen letten thuis erg op het energiegebruik; men laat geen ramen en deuren openstaan, laat het licht niet onnodig branden en voorkomt dat de verwarming onnodig aanstaat. Is dit in kantoorgebouwen ook zo? Met de stijgende energiekosten, de druk, die vanuit de overheid op bedrijven wordt uitgeoefend, en de invoering van de energielabelling wordt het energiegebruik steeds nadrukkelijker op de agenda gezet. In dit onderzoek worden de mogelijkheden bekeken om kantoorgebouwen duurzamer te maken. In Figuur 1 is te zien dat het mondiale energiegebruik in 40 jaar tijd bijna verdrievoudigd is. (van 3826 Mtoe 1 in 1965 naar Mtoe in 2006). In Figuur 2 is dit energiegebruik uitgesplitst naar continent. Wereldconsumptie Energie 12000, ,0 8000,0 Mtoe 6000,0 4000,0 2000,0 0, jaar Figuur 1: Wereldconsumptie Energie (Mtoe) (Hayward, T., 2007.) Energieconsumptie per continent Mtoe 4000,0 3500,0 3000,0 2500,0 2000,0 1500,0 1000,0 500,0 0, jaar Figuur 2: Wereldconsumptie Energie per continent (Mtoe) (Hayward, T., 2007.) 1 Mtoe = Miljoen ton olie equivalent. Alle typen energie worden omgerekend naar olie-equivalent om deze te kunnen vergelijken 5

10 In Figuur 3 is weergegeven wat voor aandeel de verschillende brandstoffen hebben in het totale energiegebruik. Hierin is te zien dat olie de meest gebruikte brandstof is. Deze wordt gevolgd door kolen en gas. Het kleinste deel energie dat gebruikt wordt, wordt gewonnen uit waterkracht en kernenergie. Wereldconsumptie Energie in % 6% 36% 28% Olie Gas Kolen Kernenergie Waterkracht 24% Figuur 3: Wereldconsumptie Energie in 2006 naar brandstof (Hayward, T., 2007.) In Figuur 4 is het energiegebruik in Nederland voor 2003 gegeven. Hierin is te zien dat de industrie en energieopwekking de meeste energie gebruikt. De gebouwde omgeving komt op de tweede plaats. En verkeer en vervoer op de laatste. Energiegebruik Nederland (2003) 9% 31% 42% Industrie en Energievoorziening (976 PJ) Verkeer en Vervoer (500 PJ) Gebouwde omgeving (848 PJ) Overige (255 PJ) 18% Figuur 4: Energiegebruik Nederland (2003) (Van Dril, A.W.N. & Elzenga, H.E., 2005) 6

11 2.1.2 Energievoorraad In Figuur 5 is te zien dat meer dan de helft van de totale olievoorraad zich in het Midden Oosten bevindt. Deze voorraden bevinden zich in een beperkt aantal landen, waarvan een aantal gebieden politiek instabiel zijn. Door de toenemende vraag naar energie wordt men steeds afhankelijker van de invoer van energie. In Europa wordt verwacht dat in 20 à 30 jaar 70% van de totale hoeveelheid verbruikte energie ingevoerd zal worden, ten opzichte van de 50% invoer momenteel. Voorraad olievaten per continent miljard vaten. 800,0 700,0 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 Noord Amerika Zuid en Centraal Amerika Europa en Eurazie Midden Oosten Afrika 100,0 - Azie Pacific jaar Figuur 5: Voorraad olievaten per continent (Hayward, T., 2007.) 7

12 2.1.3 Energiekosten De brandstofprijs is de afgelopen jaren explosief gestegen, als gevolg van schaarste op de markt. Gezien de toenemende vraag naar fossiele brandstoffen mondiaal gezien, de lange bevoorradingsketen en de groeiende afhankelijkheid van invoer, zullen de olie- en gasprijzen zeer waarschijnlijk hoog blijven. Deze hoge prijs biedt ruimte voor hogere investeringen in innovatie ten aanzien van energie-efficiëntie op het gebied van energiegebruik. Deze prijsstijging van olie is weergegeven in Figuur 6. De prijs van de verschillende brandstoffen volgen de olieprijs. Door deze stijging van de olieprijs worden de energieprijzen duurder. De prijsstijging voor Nederland is iets minder explosief dan de figuur doet vermoeden. Dit komt door de verbeterde koers van de euro ten opzichte van de dollar. Olieprijs ($) per vat $ Dubai Fateh, loco North Sea Brent, loco W.T.I., loco jaar Figuur 6: Olieprijs per vat (CBS, en RTL-Dossier olieprijs, 2008) In Figuur 7 zijn de energiekosten geïndexeerd met 1996 als basisjaar. In deze figuur is te zien dat de prijs van zowel gas als electriciteit in tien jaar tijd met minstens 75% toegenomen is. Indexering gas-, en electriciteitskosten 300,0 250,0 200,0 150,0 100, kwh 3000 kwh m m3 50,0 0, jaar Figuur 7: Indexering van de gas-, en electriciteitskosten, geïndexeerd naar het jaar 1997 (CBS, 2007) 8

13 Samenhang tussen energiegebruik en CO 2 -emissie Door de toename van het gebruik van fossiele brandstoffen, worden er meer en meer schadelijke stoffen, waaronder CO 2 de atmosfeer in gestuurd. In Figuur 8 is te zien hoe de concentratie van CO 2 in de atmosfeer is toegenomen in de vorige eeuw. Aangenomen wordt dat voor de overige broeikasgassen eenzelfde stijging heeft plaatsgevonden. Figuur 8: Toename van CO 2 -uitstoot door de jaren heen (UNEP/GRID-Arendal, 2007) Indien er geen maatregelen genomen worden om de stijging van de concentratie CO 2 in de atmosfeer tegen te gaan, zal de concentratiegroei doorzetten. Door deze concentratiestijging zal de aarde opwarmen, met alle gevolgen van dien. 9

14 2.2 Probleemstelling In de inleiding is het draagvlak voor drang naar duurzaamheid en energiebesparing aangetoond. In deze paragraaf worden de problemen die verbonden zijn aan de onderzoekscontext beschreven Stijgende energieprijzen De stijging van energieprijzen is een probleem voor de gebruikers van energie. Het probleem hiervan is dat men geconfronteerd wordt met een gestegen energierekening. Het aandeel van energiekosten vormt door deze ontwikkelingen een steeds grotere post op de begroting van bedrijven Slechte bereidheid tot toepassing van Duurzame systemen Het besparen van energie kan bewerkstelligd worden door het toepassen van duurzame systemen of installaties, of het aanbrengen van energievraagbeperkende maatregelen. Het probleem hierbij is dat de bereidheid om over te gaan tot duurzame oplossingen gering is. Dit komt doordat er onvoldoende inzicht is in de mogelijkheden van verschillende duurzame en energiebesparende oplossingen en systemen bij degenen die besluiten moeten nemen met betrekking tot de vervanging van installaties en/of renovatie van een kantoorgebouw. Hierin kunnen twee gevallen worden onderscheiden, nl. bedrijven die eigenaar zijn van een kantoorgebouw en bedrijven die een kantoorgebouw huren. De verhouding tussen deze twee is te zien in Figuur 9. Kantoorvoorraad (2004) 39% Eigendom Huur 61% Figuur 9: Eigendomssituatie kantoorvoorraad Nederland (2004) (Bak, R.L., 2005, ) 10

15 Eigendom In het geval dat het kantoorgebouw eigendom is van het bedrijf dat er in gevestigd is, neemt in de meeste gevallen de directie of het management van het bedrijf de beslissing met betrekking tot de vervanging van installaties en/of renovatie. In veel gevallen zijn zij niet op de hoogte van bestaande duurzame technieken en systemen en zijn zij voor het maken van hun keuze afhankelijk van de offertes die zij aangeboden krijgen. Vanwege het goede inzicht in de investeringskosten en het geringe inzicht in de mogelijke besparing op energiekosten zal dit vaak resulteren in een minder duurzame oplossing dan mogelijk is. In Figuur 10 is een voorbeeldsituatie gegeven. Op basis van alleen de investeringskosten zou gekozen worden voor een traditionele installatie. Indien er voldoende inzicht zou zijn in de mogelijke besparing op energiekosten (ΔE) bij een duurzamere installatie/renovatie, die meer investeringskosten met zich mee brengt (ΔI), zou mogelijk voor dit duurzamer alternatief gekozen worden (wanneer -ΔI+ΔE=positief). Totale kosten installaties en/of renovatie Δ I Δ E kosten Traditioneel Duurzaam 20 0 investeringskosten energiekosten Figuur 10: Investeringskosten en energiekosten van nieuwe installatie en/of renovatie Huur In het geval dat het kantoorgebouw geen eigendom is van het bedrijf dat er in gevestigd is, maar dat het bedrijf het pand huurt, is er nog een extra probleem ten aanzien van de vervanging van installaties en/of renovatie. De investeringskosten (ΔI) hiervan zijn in dit geval voor rekening van de verhuurder en de opbrengsten van de energiekostenbesparing (ΔE) komen ten goede aan de huurder. Hierdoor zal de verhuurder minder snel geneigd zijn om over te gaan tot een verbeterde installatie of renovatie ten aanzien van duurzaamheid, omdat de verhuurder niet gecompenseerd wordt voor de hogere investeringskosten die gemaakt worden. De optelsom -ΔI+ΔE gaat in deze situatie dus niet op, omdat zij niet aan dezelfde partij toe te kennen zijn. 11

16 2.3 Doelstelling In deze paragraaf wordt de doelstelling van het onderzoek gegeven. Uit de voorgaande paragrafen blijkt dat het energiegebruik en de stijgende prijzen van aardgas en electriciteit een groeiend probleem is. Hierdoor rijst de vraag of er geen manier is om duurzamer met de energievraag om te gaan, zodat het energiegebruik beperkt wordt, waardoor geld wordt bespaard. Hierbij is het belangrijk om een goed inzicht te geven in de kosten en baten bij aanpassingen aan een gebouw en/of de toepassing van diverse duurzame systemen. De gebruikers en verhuurders van een kantoorpand kunnen door het inzichtelijk maken van de kosten en baten van de verduurzaming van een kantoorpand overtuigd worden van zowel het economische, als het maatschappelijke voordeel van deze verduurzaming. Er zal onderzocht worden welke vormen van energie, en welke hoeveelheid hiervan, gebruikt worden in de utiliteitsbouw en hoe hier op bespaard kan worden. Dit zal gebeuren door te kijken wat het besparingspotentieel, het rendement en de terugverdientijd is voor verschillende duurzame systemen en oplossingen. Het doel van dit onderzoek is het ontwikkelen van een beoordelingsinstrument ten behoeve van de toepassing van duurzame oplossingen, zodat hier meer inzicht in verschaft wordt en er draagvlak voor gecreëerd wordt. Dit beoordelingsinstrument wordt in de vorm van een kosten-baten analysemodel ontwikkeld. Het produceren van een maatschappelijk kosten-baten analysemodel voor de verduurzaming van het energiegebruik in bestaande kantoorgebouwen 12

17 2.4 Afbakening van het onderzoeksgebied In deze paragraaf wordt het onderzoeksgebied afgebakend. Tevens wordt uiteengezet waarom bepaalde onderzoeksgebieden buiten beschouwing worden gelaten in dit onderzoek Gebouwtypen Zoals al uit de titel van het onderzoek blijkt wordt voornamelijk gekeken naar kantoorgebouwen, omdat dit de grootste gebruiksgroep is binnen de utiliteitsbouw. In Figuur 11 is de verdeling van het energiegebruik binnen de utiliteitsbouw weergegeven. Energiegebruik Utiliteitsbouw (2000) [PJ] 35% 29% Kantoren (89 PJ) Winkels (55 PJ) Ziekenhuis (18 PJ) Onderwijs (18 PJ) 6% 6% 6% 18% Verpleging & Verzorging (18 PJ) Overige (o.a. horeca en bedrijfshallen) (107 PJ) Figuur 11: Energiegebruik in de Utiliteitsbouw (2000) (Senternovem, 2006) De woningbouw wordt niet meegenomen in dit onderzoek, aangezien de gevolgen van genomen maatregelen op het gebied van de woningbouw minder groot van omvang zijn en het erg lastig is om particuliere woningbezitters te bereiken. (2/3 van de totale woningvoorraad is in particulier bezit. 1/3 is in het bezit van wooncorporaties en woonorganisaties). Voor de verschillende functies van Utiliteitsbouw bestaat een andere energie-, isolatie-, en klimaatvraag. Hierdoor is het lastig om deze met elkaar te vergelijken. De overige Utiliteitsbouw wordt wel besproken, maar niet dieper onderzocht, omdat aangenomen wordt dat vergroting van het onderzoeksgebied niet bij zal dragen aan de helderheid van de uitkomsten van het onderzoek. Binnen de sector kantoorgebouwen kan onderscheid gemaakt worden tussen nieuwbouw en bestaande bouw. Aan nieuwbouw worden strakke eisen gesteld met betrekking tot de energieprestatie. In deze categorie is minder besparingspotentieel dan in de bestaande bouw (zie Figuur 12). Hierdoor beperkt dit onderzoek zicht tot de bestaande bouw. Energiebesparingspotentieel tot % 41% 49% Electrische apparaten Nieuwbouw Bestaande bouw Efficientere conversie 6% Figuur 12: Energiebesparingspotentieel in de gebouwde omgeving tot 2020 (ECN, 2007) 13

18 2.4.2 Bouwproces In dit onderzoek zal niet het gehele bouwproces aan bod komen. Om de totale energievraag van een gebouw in kaart te brengen en verschillende alternatieven met elkaar te vergelijken is erg complex. Er dient in dat geval gekeken te worden naar de energie die het kost om delfstoffen voor materialen te winnen en het energiegebruik in het proces dat deze delfstoffen omvormt naar bruikbare bouwmaterialen. Hetzelfde geldt voor het energiegebruik in de realisatiefase en de sloopfase van een gebouw. Het grootste deel van de milieubelasting (70-75%) van utiliteitsbouw die langer dan 50 jaar staat, bevindt zich in de gebruiksfase. (Van den Dobbelsteen, 2001). Vandaar beperkt dit onderzoek zich tot deze gebruiksfase (zie Figuur 13). Initiatieffase Onderzoeksfase Programma van eisen Ontwerpfase Ontwikkelingsfase Realisatiefase Beheer/Gebruiksfase Sloopfase Figuur 13: Onderzoeksfase van het gebouw Als een gebouw langer staat, neemt dit percentage nog verder toe. In Figuur 14 is te zien wat de milieubelasting is per energiegebruikscategorie. Hierin is het energiegebruik van gebouwinstallaties zelf niet weergegeven. Qua energiegebruik zijn verwarmen en koelen, verlichting en apparatuur de grootste verbruikers (ca. 90%). Op het gebied van de bouwkosten is de hoofddraagconstructie (ca. 60%) verantwoordelijk voor het grootste gebruik (Van den Dobbelsteen, 2004). Aandeel in milieubelasting 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Levensduur gebouw Waterverbruik Energieverbruik Bouwmaterialen Figuur 14: Aandeel in milieubelasting per verbruikstype vergeleken naar verschillende levensduur (Van den Dobbelsteen, 2004) 14

19 2.4.3 Onderzoeksgebied In dit onderzoek is in eerste instantie de globale ontwikkelingen op het gebied van energie besproken. In het verdere onderzoek wordt het vastgoed binnen Nederland onderzocht, met speciale aandacht voor gemeente Rotterdam, waar dit onderzoek heeft plaatsgevonden. Rotterdam wil zich profileren op het gebied van duurzaamheid. In de volgende subparagraaf wordt verder ingegaan op de doelstelling van gemeente Rotterdam ten aanzien van duurzaamheid. Aangenomen wordt dat de kantoorgebouwen in gemeente Rotterdam een representatief beeld geven van de staat van de gebouwvoorraad in Nederland Rotterdam Climate Initiative (RCI) Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) is het klimaatprogramma van de gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam NV, Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Gemeente Rotterdam heeft de ambitie zich de komende jaren te ontwikkelen tot CO 2 - arme stad en Energy-port bij uitstek (RCI, 2007.). In het programma van het RCI is deze ambitie vertaald in de volgende doelstelling: 50% reductie van de CO 2 -emissie in 2025 ten opzichte van het peiljaar 1990 In Figuur 15 is te zien, dat de CO 2 -emissie, bij de verwachte groei van Rotterdam, 48 Mton zou bedragen in 2025 (RCI, 2007). Het doel is om deze emissie terug te dringen tot 12 Mton (halvering van uitstoot in 1990) zonder dat de expansie van de Rotterdamse industrie en bedrijvigheid hier onder lijdt. Totale CO2-emissie Rotterdam CO2-emissie (Mton) CO2emissie Doelstelling RCI jaar Figuur 15: Totale emissie van CO2 in 1990 (24,5 Mton), 2005 (29,5 Mton) en 2025 (48 Mton), inclusief de RCI doelstelling van 50% reductie in 2025 (12 Mton) DCMR Miliuedienst Rijnmond, Ontwerpoogpunt Er kan op verschillende manieren tegen duurzame ontwikkeling van gebouwen aangekeken worden. Twee verschillende oogpunten zijn: Het ontwerpen vanuit het oogpunt van energiebesparing (met als doel reductie van het gebruik van (fossiele) brandstoffen) Het ontwerpen vanuit het oogpunt van duurzaamheid (met als doel de gebruikte energie duurzaam te gebruiken en deze duurzaam op te wekken. Hierbij wordt minder gekeken naar het besparen van het energiegebruik) 15

20 2.5 Onderzoeksvragen In deze paragraaf worden een aantal onderzoeksvragen gesteld. Deze zijn uitgesplitst in algemene onderzoeksvragen en specifieke onderzoeksvragen, die betrekking hebben op de Rotterdamse situatie. Door het beantwoorden van deze vragen wordt het onderzoek uitgevoerd. Algemene onderzoeksvragen: a. Wat voor duurzame maatregelen zijn er op de markt? b. Wat is het energiegebruik van een kantoorgebouw? c. Welk aandeel van het energiegebruik van een kantoorgebouw is (rendabel) te reduceren? d. Met welke kosten kan hoeveel CO 2 -emissiereductie bereikt worden? Specifieke onderzoeksvragen: e. Op welke manier draagt het ontworpen model bij aan de doelstelling van het RCI? f. Op welke manier kan de overheid de CO 2 -emissie in kantoorgebouwen het meest rendabel reduceren? g. Op wat voor manier kan de overheid bijdragen aan het duurzamer maken van de Nederlandse kantoorvoorraad? 16

21 2.6 Onderzoeksaanpak In deze paragraaf wordt de onderzoeksaanpak beschreven. Eerst wordt in Figuur 16 een overzicht gegeven van de manier waarop het onderzoek aangepakt wordt. Vervolgens wordt beschreven wat de werkzaamheden in de verschillende fasen van het onderzoek zijn. Bestaande oplossingen om kantoorgebouwen duurzamer te maken Literatuuronderzoek Beoordelingscriteria: Gebruik m 3 gas Hoeveelheid kwh CO 2 -emissie Rendement TVT Huidige bouwwereld MKBA voor de verduurzaming van het energiegebruik in bestaande kantoorgebouwen Oriëntatiefase Onderzoeksfase Onderzoeksdoel Figuur 16: Opzet onderzoeksaanpak Wat is een MKBA? Met een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) wordt het nut bepaald van een investering voor de gehele maatschappij. In dat opzicht is het vergelijkbaar met een bedrijfseconomische kosten-batenanalyse, waarin het nut van een investering voor een bedrijf wordt bepaald. Er zijn echter twee verschillen. Bij een MKBA wil men niet alleen weten wat de investeerder zelf terugkrijgt maar tevens wat de investering de gehele maatschappij oplevert. Bij een bedrijfseconomische afweging wordt alleen gekeken naar de financiële baten: hoeveel inkomsten levert het op! Bij een maatschappelijk-economische afweging wordt naar alle aspecten die van invloed zijn op onze welvaart gekeken: inkomsten, (vrije) tijd, gezondheid, leefruimte, sociale veiligheid, natuur en milieu, etc. Door in de MKBA alle welvaartsaspecten mee te nemen wordt een volledig beeld van de voor- en nadelen gecreëerd, waardoor een betere afweging gemaakt kan worden. Wat is verduurzaming? Met verduurzaming wordt bedoeld het duurzamer maken. Hieronder volgen twee definities van de term duurzaam. Dit wordt bedoeld, als in het rapport over verduurzaming gesproken wordt. Duurzame ontwikkeling: Een ontwikkeling waarbij de huidige wereldbevolking in haar behoeften voorziet zonder de komende generaties te beperken om in hun behoeften te voorzien (Brundtland, 1987) Duurzame energie: Energie die wordt gewonnen uit onuitputbare bronnen Analysemodel In hoofdstuk 4 wordt het onderzoeksmodel beschreven. 17