Informatieblad herstel van voegwerk

Transcriptie

1 I Informatieblad herstel van voegwerk Herstel van uitgesleten, loszittend of verzandend voegwerk. Bij muurwerken van baksteen en natuursteen met uitgesleten en/of loszittend voegwerk, wordt geadviseerd een en ander binnen niet al te lange tijd te herstellen om verder verval en vorstschade te voorkomen. Algemeen Hieronder enkele algemene adviezen die betrekking hebben op preventieve maatregelen: - Zorg dat het omliggende terrein van het gebouw afloopt dan wel afwatert. Dit voorkomt hoge waterconcentraties bij de fundering. Bij gebouwen zonder goten kan het van belang zijn een drainagesysteem aan te laten brengen. - Zorg dat bomen niet te dicht bij het gebouw staan. Deze verstoren de vochthuishouding en de wortels veroorzaken bij ondiep gefundeerde gebouwen het omhoog drukken van de fundering. - Zorg dat de waterhuishouding goed is, het dak waterdicht is en de goten en hemelwaterafvoeren regelmatig worden schoongemaakt. Het ondergrondse hemelwaterafvoersysteem dient goed te functioneren. - Gebruik geen (strooi)zout voor laten smelten van sneeuw en ijs bij muren, op stoepen, trappen etc. De in de steen trekkende zouten zorgen voor veel schade aan het voegwerk en gepleisterde plinten. - Verwijder begroeiing van de muren zoveel mogelijk, ook van het houtwerk van lijstwerk, kozijnen en goten. Algen hoeven niet verwijderd te worden, deze veroorzaken geen schade. - Zorg ervoor dat uitgesleten en verzandend voegwerk tijdig wordt hersteld. Verwijder roetuitslag, voegmortel hecht niet op roet. - Controleer de gevels op vervorming, naden en oudere scheuren op beweging en probeer ook de achterliggende oorzaak hiervan te achterhalen. Soms gaat het om zettingen in funderingen of het spatten van de kapconstructie en zijn werkzaamheden nodig ter stabilisering. Niet zelden worden scheuren veroorzaakt door oproestend ijzerwerk in de muren, bijvoorbeeld door niet zichtbare (zgn. blinde ) muurankers of kozijnankers, soms ook door ijzeren balken in gevels of in vloeren aan de binnenzijde, bijvoorbeeld in een kelderdek bestaande uit troggewelven met ijzeren liggers. Dergelijke roestproblemen moeten voorafgaand aan de voegwerkzaamheden worden opgelost. Bij twijfel of de scheurvorming wordt veroorzaakt door oproestend ijzer kan als eerste een eenvoudig onderzoek met gebruik van een metaaldetector uitkomst bieden. - Zorg dat aansluitingen tussen houtwerk en/of bouwdelen en het metselwerk goed dicht blijven echter, kleine naden tussen kozijnen en dagkanten van muren dienen open te blijven ten behoeve van de ventilatie. Vaak worden kozijnen en lijstwerk op de muren afgedicht met kit. Dit verhoogt het risico op inrotting vanaf de muurzijde. Grotere naden kunnen dichtgezet worden met een schrale kalkmortel. - Bescherm de uitstekende randen of lijsten door een afdekking in lood, zink of koper. - Zorg dat er zo min mogelijk water op de baksteen blijft staan. Dit leidt tot ernstige vochtschade. Het zakkende water zorgt voor een ernstige verstoring van de vochthuishouding. In deze gevallen kan het aanpassen van de detaillering noodzakelijk zijn.

2 Uithakken Herstel van uitgesleten voegwerk Voor het herstel van uitgesleten, loszittend en verzandend voegwerk wordt de volgende werkwijze geadviseerd: Afhankelijk van het soort metsel- en voegwerk de slechte delen uithakken tot circa 1,5 á 2,5 maal de dikte van de lintvoeg. Bij het uitgesleten voegwerk eveneens de voegen tot voldoende diepte uithakken. Uithakken met pneumatische beitels bij smalle voegen in hardere steensoorten moet sterk worden afgeraden omdat hierbij de stenen gemakkelijk beschadigd raken. Het zeer voorzichtige uitslijpen met een goede afzuiging van het stof is naast het met de hand uithakken nog de beste methode. Ook het gebruik van een Arbortech AS 170 of Fein Multimaster kan in sommige gevallen goede uitkomst bieden. Het verbreden van voegen door de bakstenen af te slijpen (met bijvoorbeeld dubbele schijven op een haakse slijper) moet overigens beslist worden vermeden. Na het uithakken de voegen uitzuigen (voorkeur) of schoonspuiten met lucht en goed met water reinigen/naspoelen. Bij het schoonmaken met water wordt een hogedrukspuit afgeraden, omdat deze te grote hoeveelheden water de muur indrijft. Reinigingsmiddelen of zoutzuur (ook in verdunde vorm) mogen in geen geval worden gebruikt! Eigenschappen bindmiddelen Beknopt staan hieronder de belangrijkste eigenschappen van de bindmiddelen luchtkalk, waterkalk, tras en cement vermeld: - Luchtkalk, gemaakt van gebrande steen- of schelpkalk, verhardt aan de lucht ofwel bindt af onder opname van koolzuur. Het uitharden duurt lang (maanden) en wordt met name binnen, voor zeer dun voegwerk of in combinatie met tras of cement voorgeschreven. - Waterkalk, wordt gemaakt door het branden van schelpen of onzuivere steenkalk. Door zand en kleideeltjes in de kalk ontstaat de hydraulische werking. Dat wil zeggen dat deze kalk onder invloed van water reageert en uithardt. De oude kalkbranderijen in Nederland zijn gesloten waardoor het verkrijgen van zuivere schelpkalk niet meer tot de mogelijkheid behoord. Wel zijn er kant- en klare mortels met toevoeging van cement in de handel. Voor toepassing in monumenten is dit vaak niet wenselijk. Alternatief zijn de natuurlijke hydraulische kalken in verschillende druksterkten (NHL 2, 3,5 en 5) - Tras bestaat uit gemalen tufsteen met hydraulische eigenschappen. Het zorgt voor een sterkere hechting aan de steen, vergroot de waterdichtheid van muren en kan alleen in combinatie met kalk of cement worden toegepast. Tras hardt van zichzelf niet uit. Een traskalkmortel heeft als nadeel dat het heel langzaam uithard en continu water nodig heeft om het uithardingsproces tot een goed einde te brengen. Stopt de toevoer van water, dan stopt ook het bindproces van de tras met de kalk of cement. De tras werkt dan averechts als verschaling, waardoor uiteindelijk een slechtere bastaardmortel ontstaat. Traskalk is vooral geschikt voor vochtig metselwerk als kademuren, trasraamplinten en kelders, gemetseld met harde bak- of natuursteen, maar minder voor opgaand metselwerk, tenzij het langdurig wordt bevochtigd. - Cement is al sinds de Romeinse tijd een verzamelnaam voor hydraulische kalk. De huidige Portland- en Hoogovencement is pas ontwikkeld in de eerste helft van de 19 de eeuw. Deze cementsoorten hebben sterk hydraulische eigenschappen. Het metsel- en voegwerk wordt zeer hard en kan geen vervorming opvangen zoals kalkmortels dat doen. In de eerste helft van de 20 ste eeuw werd steeds meer cement toegepast in opgaand metsel- en voegwerk. Wel was het aandeel aan kalk groter dan die van cement. Na de tweede wereldoorlog is deze verhouding compleet omgedraaid en is het aandeel cement groter dan die van de kalk. Dit werd vooral gedaan om sneller te kunnen doormetselen. Hierdoor is de kennis van kalk bij architecten, metselaars en voegers grotendeels verloren gegaan. Informatieblad I Voegwerk blz 2

3 Typen voegwerk Het voegwerk bepaalt in hoge mate de afwerking van het gebouw. Sommige voegen zijn typerend voor een bepaalde tijdsperiode, gebouwtype of bouwstijl. Het voert hier te ver om de verschillen nader te belichten echter, hieronder treft u veel voorkomende typen voegwerk aan welke in monumenten aangebracht zijn. Met name in de Middeleeuwen werden muren niet gevoegd maar doorgestreken. Na het zogenaamde vol en zat metselen werden de overtollige speciebaarden over de muur uitgestreken (vertinwerk) of werd het met een voegspijker of dagge afgewerkt. In Engeland bijvoorbeeld is dit nog steeds gebruikelijk. Het betreft een zeer duurzame afwerking van de muur. Tegenwoordig treffen we doorgestreken voegwerk aan op beschutte plaatsen, gedeeltes welke bij verbouwingen binnenmuren zijn geworden en in gebouwen uit latere stijlperioden (o.a. jaren 30 woningen). Het huidige voegwerk in de middeleeuwse muren is vaak reeds diverse keren vernieuwd, vaak in borstelwerk om aan te sluiten op het verweerde omringende voegwerk. Middeleeuws doorgestreken voegwerk (opname interieur voormalige buitenmuur) Zeer fijn uitgevoerd gesneden voegwerk met naaldvoegjes Cementhoudende geknipte voegen in een gezandstraalde gevel. De benamingen snij- en knipvoegen worden vaak foutief door elkaar gebruikt. Hoewel beide voegen gesneden worden ligt de voorzijde van de snijvoeg gelijk aan de bakstenen en steekt de knipvoeg buiten het gevelvlak. De voeg ligt als het ware op de muur. In de praktijk komen oude originele knipvoegen maar weinig voor. Vaak betreft het ondeskundig en grof uitgevoerd herstelwerk van snijvoegen in combinatie met het zandstralen van de gevel. Voegen met kalk Het voegen dient te gebeuren met een lucht- of hydraulische kalk. De keuze hierin dient goed afgewogen te worden door de voeger. Dit in overleg met de opdrachtgever, architect en/of de Monumentenwacht. Voor vochtig metselwerk is het niet aan te bevelen om een luchtkalk te gebruiken. Een luchtkalk hardt uit door opname van koolzuur uit de lucht. Als de voegmortel te lang vochtig blijft zal ook de uitharding vertragen en is de mortel gevoelig voor weersinvloeden als regen en vorst. Beter is om dan voor een hydraulische kalkmortel te kiezen. Informatieblad I Voegwerk blz 3

4 Als vuistregel kan voor platvol voegwerk aangenomen worden; maximale korrelgrootte 1/3 deel van de voegdikte. Voor snij- en knipwerk gaat deze regel niet op vanwege het feit dat door de grote korrels het snijwerk erg rafelig wordt. De kleur van het zand is bepalend voor het uiteindelijke resultaat. De voegspecie moet goed zijn aangepast aan de hardheid van de steen en legmortel. Dit houdt in dat de voeg altijd zachter uitgevoerd dient te worden dan de toegepaste bakstenen en legmortel. Een verhouding van 1 maatdeel gezeefde kalk en 2 à 2,5 maatdelen zand met een goede verdeling van de korrelgrootte is doorgaans voldoende. De voegspecie zoveel mogelijk laten kleuren naar het bestaande, soms verweerde, werk. Het verdient dan ook aanbeveling om drie voegmonsters op te zetten die wat betreft de kleur van het zand en qua samenstelling verschillen, om een en ander na voldoende droging (7-10 dagen) te kunnen beoordelen. Voegen van kwetsbare onderdelen Uitvoering Algbegroeiing Hydrofoberen of waterwerend behandelen Het gaat hier om plinten, trasraam, waterlijsten, afzaten, muurafdekkingen en rollagen. Geadviseerd wordt hiervoor een kalktrasmortel te gebruiken. Deze gaat door een grotere taaiheid het overmatig slijten tegen. Hiervoor kan de volgende verhouding gebruikt worden: 1 maatdeel hydraulische kalk, 0,5 maatdeel trasmeel en 2,5 maatdelen zand met een goede verdeling van de korrelgrootte. Kant en klare kalktrasmortels kleuren bij het voegen vrij grijs en donker op. Door toevoeging van een weinig gele oker kan de kleur aangepast worden. In het algemeen wordt aangeraden zelf kalktrasmortels samen te stellen. Een kalktrasmortel die te snel afbindt, wordt gauw te grijs, dit dient vermeden te worden door langdurig vochtig houden. Als het uitgesleten voegwerk het gevolg is van lekkages en overstromende goten kan pas na een periode van voldoende droging, minstens een jaar, aan het herstel begonnen worden. Het voegwerk mag alleen bij de juiste weersgesteldheid worden uitgevoerd, dat wil zeggen niet bij vorst of kans op vorst binnen 3 dagen, volle zon, grote hitte en een droge schrale wind, omdat anders de voegspecie stuk vriest, te snel droogt en/of verbrandt. Het metselwerk een dag van te voren goed vochtig maken en na het voegen voldoende vochtig houden. Bij gebruik van steigers kunnen netten of zeilen worden gebruikt om het voegwerk van direct zonlicht te vrijwaren. Bij warm weer dient het voegwerk enige dagen langer voldoende vochtig gehouden te worden (ook in de weekenden). Omdat met name kalktrasmortels langzaam afbinden (hard worden) dient onder alle omstandigheden gezorgd te worden voor voldoende vocht ten behoeve van het afbindproces! Als hinderlijke algenbegroeiing voorkomt, kan deze behandeld worden met een algenen mosdodend preparaat. Na het afsterven (2 à 3 dagen) kunnen de restanten worden verwijderd met een harde nylon borstel. Geen stalen borstel gebruiken, deze laat roestsporen na en veroorzaakt mechanische schade aan de muur. Dit geldt ook voor koperen en rvs borstels. Als het voegwerk op de juiste wijze is aangebracht en in een goede staat verkeert, is het veel gepropageerde waterafstotend behandelen van de muren slechts in zeer uitzonderlijke gevallen noodzakelijk. Impregneren heeft bij plaatselijk herstel het grote nadeel dat dit herstelde voegwerk als het ware wordt gefixeerd en tot in lengte van jaren duidelijk zichtbaar blijft zonder te kunnen verweren. Bij tufsteen met grote holtes, oude steen met zeer verschillende hardheid is het resultaat eveneens negatief. Bovendien treedt bij harde steen en onvoldoende aansluitend voegwerk na enkele jaren vaak het afscherven van de steen op door bevriezing van opgesloten vocht. Het hydrofoberen van muren wordt daarom sterk afgeraden. Informatieblad I Voegwerk blz 4

5 Documenteren Voorschriften en bedrijven Aanvullende informatie Bij vaststellen van het juiste recept dit vastleggen ter controle van het uitgevoerde werk en herstelwerk voor de toekomst. De mortelverhoudingen noteren op schrift en een foto maken van het gekozen monster. Tevens het droge monstermateriaal opslaan met opschrift. Tijdens de werkzaamheden een revisietekening bijhouden en na de werkzaamheden deze bij de opdrachtgever en/of architect aanleveren voor het onderhoudsdossier. - Vanaf 2013 zijn er richtlijnen opgesteld door de Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumenten (ERM) om de kwaliteit van het onderhouden restauraties van monumenten op een breed gedragen kwaliteitsniveau te brengen en te houden. Het is daarom aan te bevelen de werkzaamheden volgens deze richtlijnen te laten offreren en uit te voeren. Zie voor meer informatie en de Uitvoeringsrichtlijn Restauratie Voegwerk (URL 4006) de website - De kwaliteitsregeling Kennis&Kunde is in Gelderland ontwikkeld door de provincie Gelderland, stichting Monumentenwacht Gelderland en andere deskundigen uit de restauratiepraktijk. De beoordelingen van de bedrijven worden uitgevoerd door deskundigen met veel praktijkervaring. De toetsing is vooral gericht op de kennis en kunde van de vaklieden. Er is één register dat gezamenlijk beheerd wordt. Het register telt inmiddels vele gekwalificeerde bedrijven en dit aantal zal zich uitbreiden. Bij de keuze van een bedrijf heeft een opdrachtgever de grootst mogelijke zekerheid dat de werkzaamheden naar behoren zullen worden uitgevoerd. Zie voor het register Kennis&Kunde de website van Monumentenwacht Gelderland De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed geeft technische gidsen uit over diverse onderwerpen waaronder Voegwerk (2007), zie hiervoor de website NB Het verdient aanbeveling aan de aannemer of voegbedrijf die het werk uitvoert een garantie van minimaal 1 jaar te vragen, zodat eventuele door de Monumentenwacht gesignaleerde gebreken of onvolkomenheden, binnen de garantietermijn alsnog kunnen worden hersteld. Informatieblad I Voegwerk blz 5