Iraaks-Koerdistan op weg naar onafhankelijkheid: Creëert de strijd tegen IS nieuwe mogelijkheden voor de Iraakse Koerden?

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN Iraaks-Koerdistan op weg naar onafhankelijkheid: Creëert de strijd tegen IS nieuwe mogelijkheden voor de Iraakse Koerden? Wetenschappelijke verhandeling aantal woorden: ASTRID DHAENENS MASTERPROEF POLITIEKE WETENSCHAPPEN afstudeerrichting INTERNATIONALE POLITIEK PROMOTOR: PROF. DR. DRIES LESAGE COMMISSARIS: PROF. DR. THIJS VAN DE GRAAF ACADEMIEJAAR

2

3

4

5 Dankwoord Graag wil ik enkele mensen bedanken, die mij geholpen hebben bij de totstandkoming van deze masterproef. Ik bedank mijn ouders voor de mogelijkheid die zij mij gegeven hebben om niet één maar twee universitaire studies te kunnen volgen. Ook omwille van hun continue steun doorheen mijn studies en bij het schrijven van deze masterproef. Daarnaast wil ik mijn vriend Pieter-Jan bedanken voor zijn hulp in het zoeken naar een onderwerp, het geven van adviezen, het nalezen van mijn masterproef en om er steeds voor mij te zijn. In het bijzonder wens ik mijn promotor, Professor Lesage, te bedanken voor zijn begeleiding om tot dit resultaat te komen.

6

7 Abstract De Koerden in Irak streven al decennia lang naar meer autonomie. Met de opmars van de Islamitische Staat in Irak kwam er een nieuwe wending in het Koerdische onafhankelijkheidsstreven. Door de impact van IS zijn de Koerden een cruciale stap dichterbij een onafhankelijke Koerdische staat. Deze masterproef onderzoekt, via wetenschappelijke literatuur en analyses op basis van informatie uit nieuwsmedia, op welke manier IS een katalysator is voor het ontstaan van een onafhankelijke Koerdische staat. Het onderzoek vindt dat de strijd tegen IS het Koerdische onafhankelijkheidsstreven direct en positief beïnvloedt doordat het de Koerdische positie binnen Irak en de regio versterkt. Indirect katalyseert IS Koerdische onafhankelijkheid doordat het een falen van het Iraakse staatsapparaat veroorzaakt. De strijd tegen IS geeft daarnaast de Iraakse Koerden de mogelijkheid hun externe relaties uit te bouwen en te beïnvloeden in een gunstige richting voor Koerdische onafhankelijkheid.

8

9 Inhoudsopgave Lijst van gebruikte afkortingen... I Lijst van figuren... I Lijst van termen, namen en plaatsen... II Inleiding Probleemstelling Situering Maatschappelijk en wetenschappelijke relevantie Literatuuroverzicht Onderzoeksvragen Methodologie en theoretisch kader Structuur masterproef... 5 Hoofdstuk 1: Het Koerdische onafhankelijkheidsstreven Culturele factoren Etnische en culturele verschillen Territoriale concentratie Diaspora Politieke factoren Politieke en culturele onderdrukking Politieke organisatie Externe betrekkingen Economische factoren Relatieve regionale positie Aanwezigheid van natuurlijke rijkdommen Conclusie Hoofdstuk 2: Islamitische Staat: gamechanger in het Koerdische onafhankelijkheidsstreven Islamitische Staat... 18

10 1.2. Herkomst Doel Middelen Impact van IS op Irak Verloop conflict Politieke veranderingen Falen van het staatsapparaat Sektarisch geweld IS en de gevolgen voor Iraaks-Koerdistan Territoriale winsten Nieuwe ontwikkelingen Akkoord met Bagdad Conclusie Hoofdstuk 3: Regionale context Turkije Turkije en IS De houding van Turkije in de strijd tegen IS IS, Turkije en de Iraakse Koerden Turkije en de Koerdische kwestie De impact van IS op de Turkse Koerdische kwestie Economische relaties De impact van IS op de economische relaties De visie van Turkije op Iraaks-Koerdische onafhankelijkheid Syrië Syrië en IS Syrië en de Iraakse Koerden De Syrische en de Iraakse Koerden... 39

11 3. Iran Geschiedenis van de relaties tussen Iran en de Iraakse Koerden De impact van Irans belangen op hun verhouding met de Iraakse Koerden De Koerdische kwestie in Iran Regionale ambities Belang van IS voor Iran Impact op Iraaks-Koerdistan Israël Geschiedenis van de Israëlisch-Koerdische relaties Israëlische belangen bij een onafhankelijk Koerdistan Impact op de Iraakse Koerden De Golfstaten De Golfstaten en IS Houding tegenover Koerdische onafhankelijkheid Conclusie Hoofdstuk 4: Mondiale context De Verenigde Staten Geschiedenis van de relaties tussen de Verenigde Staten en Iraaks-Koerdistan Impact van IS op de relaties Amerikaanse belangen en de Koerdische onafhankelijkheid De Europese Unie Relaties tussen de Europese Unie en de Iraakse Koerden EU, IS en de Iraakse Koerden Rusland Russisch-Koerdische relaties Russische belangen, IS en de impact op de Koerdische kwestie China... 58

12 4.1. Chinees-Koerdische relaties Chinese belangen in Iraaks-Koerdistan Impact van IS op de Chinees-Koerdische relatie Conclusie Algemeen besluit Bibliografie Bijlagen Bijlage A: De Koerden een historische schets Bijlage B: De Koerden in Irak: sociohistorische kenmerken Bijlage C: Het ontstaan van de Koerdische Autonome Regio in Irak Bijlage D: De actoren binnen de Koerdische Autonome Regio Lijst van referenties: Bijlagen... 94

13 Lijst van gebruikte afkortingen AKP: IKF: IS: KDP: KNC: KRG: PJAK: PKK: PUK: PYD: YPG: Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling, Turkse politieke partij Iraaks-Koerdisch Front, organisatie van verschillende Koerdische partijen in Iraaks-Koerdistan Islamitische Staat (in Irak en Syrië), islamitisch-jihadistische organisatie actief in Irak en Syrië Koerdische Democratische Partij, één van de belangrijkste partijen in de Iraaks-Koerdistan Koerdische Nationale Raad, Koerdische politieke organisatie in Rojava, Syrië Koerdische Regionale Overheid. De KRG is de regionale overheid die de Iraaks-Koerdistan bestuurti Partij voor een Vrij Leven in Koerdistan, Koerdische verzetsbeweging in Iran Koerdische Arbeiderspartij, Koerdische organisatie die in Turkije vecht voor de politieke rechten van Koerden Patriottische Koerdische Partij, één van de belangrijkste partijen in de Iraaks-Koerdistan Democratische Unie Partij, Koerdisch politieke partij in Rojava Koerdische Volksbeschermingseenheden, Koerdische militie in Rojava Lijst van figuren Fig. 1: Olievelden in Irak Fig.2: Fig. 3: Fig. 4: Olievelden en pijpleidingen in Irak Pijplijn Koerdistan-Turkije Evolutie van het door IS gecontroleerde gebied Fig. 5: Controlegebieden in Irak, september 2014 Fig. 6: Expansie Koerdisch gebied Fig. 7: Regionale omgeving Fig. 8: Koerdische bevolking in Turkije Fig. 9: Controlegebieden Syrië Fig. 10: Regionale omgeving: Iran I

14 Fig. 11: Regionale omgeving: Israël Lijst van termen, namen en plaatsen Abu Bakr al-bagdadi: Huidige leider van IS die zichzelf uitriep tot kalief, zijn echte naam is Ibrahim Awad Ibrahim al Badri al Samarra i Anfalcampgane: Genocidale campagne gericht tegen de Koerden die plaatsvond tussen onder het bewind van Saddam Hoessein Baath-partij: De-Baathificatie: Erbil: Haider al-abadi: Jalal Talabani: Kalief: Kalifaat: Kirkuk: Kobani: Massoud Barzani: Mosul: Mosuldam: Nuri al-maliki: Peshmerga: Arabisch politieke partij met afdelingen in verschillende landen in het Midden-Oosten, Saddam Hoessein was leider van de Baath-partij in Irak Amerikaans beleid na de val van Saddam Hoessein met als doel de Iraakse administratie te zuiveren van leden van de Baath-partij Hoofdstad van Iraaks-Koerdistan Iraaks sjiitisch politicus, premier van Irak Iraaks-Koerdische politicus, voorzitter van de PUK en voormalig president van Irak Een politieke en religieuze opvolger van de profeet Mohammed en een leider van de gehele moslimgemeenschap Een islamitische staat, geregeerd door een kalief Olierijke stad in het noorden van Irak, betwist gebied tussen de Koerden en de Iraakse regering Koerdische stad in Syrië, strategische plaats in de strijd tegen IS Iraaks-Koerdische politicus, president van Iraaks-Koerdistan en voorzitter van de KDP Stad in het noorden van Irak, tweede grootste stad van het land Grootste stuwdam van Irak, ligt op 70 kilometer van de stad Mosul Iraaks sjiitisch politicus, tot 8 september 2014 premier van Irak Iraaks-Koerdische militie, letterlijke vertaling: degenen die bereid zijn te sterven voor hun zaak II

15 Inleiding 1. Probleemstelling Op tien juni 2014 veroverde de islamitisch-jihadistische organisatie Islamitische Staat de stad Mosul in Noord-Irak. De verdere opmars van IS veranderde de geopolitieke en institutionele situatie van Irak. Het offensief van IS beïnvloedt ook de regionale en mondiale omgeving en heeft een impact op de positie van de Koerden in Irak en het internationale systeem. De aanwezigheid van IS versterkt culturele, economische en politieke factoren die eerder al een stimulans waren voor het Koerdisch nationalisme. Het conflict met IS vermindert de controle van Irak op de Koerden en zorgt daarnaast voor nieuwe opportuniteiten in de Iraaks-Koerdische externe relaties van de Koerden. Op die manier is IS een gamechanger voor de Iraaks-Koerdische onafhankelijkheid Situering De Koerden zijn met hun ruim dertig miljoen de vierde grootste etnische groep in het Midden-Oosten en de grootste etnische groep zonder eigen land (Declercq, 2003). Doorheen de geschiedenis zijn er verschillende pogingen geweest om een onafhankelijke Koerdische staat op te richten. Tot aan de Eerste Wereldoorlog leefden de Koerden onder het gezag van het Ottomaanse Rijk. Het Verdrag van Sèvres uit 1920 voorzag in een onafhankelijke Koerdische staat, maar na de opstand van Mustafa Kemal en de Jonge Turken werd het verdrag in 1923 vervangen door het Verdrag van Lausanne, waarin er geen sprake meer was van een Koerdische staat (Gunter, 2008). Voor een uitgebreideere beschrijving van het Koerdischa nationalisme, zie bijlage A. Vandaag leven de Koerden verspreid over Irak, Iran, Syrië, Turkije en Armenië. Enkel in Irak (waar ongeveer vijf miljoen Koerden leven) hebben de Koerden een officieel erkend gebied, de Koerdische Autonome Regio (Declercq, 2003). De Iraakse Koerden strijden sinds het ontstaan van de staat Irak voor meer autonomie met als einddoel een onafhankelijke Koerdische staat. De Koerden kennen een geschiedenis van culturele en politieke onderdrukking in Irak. De Koerden zijn vanaf het begin dat zij ondergebracht werden in Irak in een staat van revolte geweest tegen het centrale gezag. Toch zijn zij niet overgegaan tot ware separatistische acties. Dit veranderde in juli Massoud Barzani, president van de Koerdische Regio kondigde aan dat de tijd rijp was voor Koerdische onafhankelijkheid en riep het Koerdische parlement op een onafhankelijkheidsreferendum voor te bereiden. Volgens de president hadden de Koerden 1

16 geen andere keuze aangezien het offensief van IS in Irak het land de facto opgedeeld had in drie sektarische gebieden (Aljazeera, 2014 a). Een sjiitisch gebied, gecontroleerd door de Iraakse regering en sjiitische milities, een soennitisch gebied waarvan grote delen onder de controle van IS vielen en een Koerdisch gebied. Dat Koerdische gebied beslaat niet enkel de Koerdische Autonome Regio maar ook gebieden daarbuiten, die door de Koerden geclaimd werden als Koerdisch gebied (Reuters, 2014). Het gebied dat de Koerden controleren kenmerkt zich door relatieve rust en stabiliteit en is een toevluchtsoord voor vele Iraakse en Syrische vluchtelingen (UNHCR, 2014) Maatschappelijk en wetenschappelijke relevantie Het ontstaan van nieuwe staten en de hertekening van de internationale geopolitieke grenzen hebben per definitie een destabiliserend effect. De regio van het Midden-Oosten wordt al decennia lang gekenmerkt door geopolitieke spanningshaarden en politieke crisissen die een impact hebben op het internationale systeem. In die context is de oprichting van een Koerdische staat voor het internationale systeem niet wenselijk. Echter, in de nieuwe context die ontstaan is met IS in Irak en Syrië en het bredere conflict in Syrië, zou een onafhankelijk Koerdisch gebied net een stabiliserend effect kunnen hebben. De ontwikkelingen in Irak zijn daarnaast interessant omwille van hun bredere maatschappelijke impact. Zowel IS als de Koerdische kwestie hebben transnationale kenmerken. Onderzoek naar het Iraaks-Koerdische experiment en de impact van IS daarop is om verscheidene redenen wetenschappelijk relevant. Het onderwerp is actueel en daardoor weinig onderzocht. Zowel IS als de Iraakse Koerden zijn niet-statelijke actoren die de traditionele staatsstructuren in het Midden- Oosten in toenemende mate onder druk zetten (Gunter, 2015). Bovendien biedt de impact van IS op de Iraaks-Koerdische casus een interessante invalshoek voor de studie naar de causale factoren in het ontstaan van separatistische bewegingen, de oprichting van nieuwe staten en de gevolgen daarvan op het internationale systeem. 2. Literatuuroverzicht Het merendeel van de academische literatuur over de Iraakse Koerden is historisch of antropologisch. Onderzoek naar de politieke situatie van de Iraakse Koerden is schaars. De werken die deze kwesties toch behandelen zijn het werk van slechts een handvol auteurs. De leidende onderzoekers naar de Koerdische politieke situatie in Irak zijn Michael M. Gunter, Gareth Stansfield, Brendan O'Leary, David Romano en David L. Philips. Het onderzoeksobject is bijgevolg een actueel gegeven dat nog volop in 2

17 ontwikkeling is. Wetenschappelijke literatuur en analyses zijn daardoor zo goed als niet voorhanden. Toch zijn er al enkele publicaties verschenen die een analyse bieden van de ontwikkelingen in de Iraaks- Koerdische regio en de impact van IS daarop. Deze publicaties zijn voornamelijk van de eerder vermelde Iraaks-Koerdistan specialisten. De recente werken van Gunter en Romano erkennen het belang van IS en de Iraakse Koerden in de veranderende geopolitieke situatie in Irak en de regio (Gunter, 2015; Romano, 2015). De auteurs richten zich minder op het element van staatsvorming maar vooral op de impact die de ontwikkelingen in de Koerdische regio betekent voor de Irak-politiek van de Verenigde Staten en Turkije. Het eigen onderzoek probeert een zo volledig mogelijke analyse te maken van de manier waarop IS een impact heeft op het onafhankelijkheidsproces van de Iraakse Koerden. In de lijn van de analyses van Gunter en Romano worden de politieke ontwikkelingen in Iraaks-Koerdistan bestudeerd met aandacht voor de historische context en de internationale betrekkingen. De Amerikaans-Koerdische en Turks-Koerdische relaties krijgen ook in dit onderzoek de meeste aandacht. Echter, de scope van het onderzoek naar de internationale betrekkingen en de impact van IS daarop wordt uitgebreid. Naast Turkije worden ook andere regionale machten besproken en op het mondiale niveau wordt behalve aan de Verenigde Staten ook aandacht besteed aan de Europese Unie, China en Rusland. 3. Onderzoeksvragen De centrale onderzoeksvraag die voortvloeit uit de probleemstelling is: of de strijd tegen IS nieuwe mogelijkheden creëert voor het onafhankelijkheidsproces van de Iraakse Koerden? Deze centrale onderzoeksvraag valt uiteen in een aantal deelvragen. Het onderzoeken van deze deelvragen maakt het mogelijk een volledig en genuanceerd antwoord te bieden op de onderzoeksvraag. Om de impact van IS op het Iraaks-Koerdische onafhankelijkheidsstreven te kennen, moet eerst geweten zijn wat de uitgangspositie was van de Iraakse Koerden vóór IS opkwam. Via literatuuronderzoek naar de geschiedenis en ontwikkeling van de Koerdische regio in Irak wordt een antwoord gezocht op volgende vragen: welke elementen geven vorm aan de Koerdische onafhankelijkheidseis? Wat zijn de stimulerende en wat zijn de remmende factoren? Een tweede deelvraag heeft betrekking op IS en de impact op Iraaks-Koerdistan. Binnen deze vraag wordt ten eerste onderzocht wat IS is. Wat is het doel van de organisatie, wat zijn hun kenmerken en hun middelen? Ten tweede wordt onderzocht of en hoe de impact van IS op Irak en Iraaks-Koerdistan, zorgt voor veranderingen in het Koerdische onafhankelijkheidsstreven. Welke impact heeft IS op de stabiliteit en eenheid van Irak? Welke impact heeft IS op de ontwikkeling van de Iraaks-Koerdische regio, hun positie binnen Irak en hun 3

18 onafhankelijkheidsstrijd? Een derde deelvraag kijkt naar de impact van IS op de internationale positie van de Iraakse Koerden en de effecten hiervan op het Koerdische onafhankelijkheidsstreven. Wat is de houding van de buurlanden en andere regionale spelers ten aanzien van Koerdische onafhankelijkheid? Wat is de houding van de grootmachten tegenover een onafhankelijk Koerdistan? Welke belangen hebben zij bij de politieke eenheid van Irak en het ontstaan van een onafhankelijke Koerdische staat? Wat is de impact van IS op deze houdingen en belangen? En, welke gevolgen heeft de impact van IS op de houdingen en belangen van de regionale en mondiale machten op het onafhankelijkheidsstreven van de Iraakse Koerden. Via de antwoorden op deze specifieke onderzoeksvragen wordt beschreven hoe IS een gamechanger geweest is in het Koerdische onafhankelijkheidsstreven. 4. Methodologie en theoretisch kader Als bronnen voor de masterproef wordt gebruik gemaakt van zowel wetenschappelijke literatuur als nieuwsmedia. Door het kritisch gebruik van lokale Koerdische media, pan-arabische en westerse nieuwskanalen wordt er een zo volledig en genuanceerd mogelijk verhaal geschetst. Onpartijdige lokale mediakanalen zijn niet eenvoudig te vinden. Het gebruik van lokale en kleinschalige nieuwskanalen is desondanks handig omdat ze vaak meer informatie bieden over lokale ontwikkelingen dan de grotere internationale nieuwsmedia. Verder kan ook de attitude van Koerdische nieuwsmedia ten aanzien van bepaalde nieuwsfeiten een informatiebron op zich zijn. Informatie gehaald uit Koerdische media, zoals Rudaw of BasNews of lokale media zoals Iraqnews worden met de nodige voorzichtigheid behandeld en gecontroleerd aan de hand van andere media. Ook werd voor het regionale nieuws gebruik gemaakt van pan-arabische media zoals Al-Monitor, Al Arabiya en Al Jazeera om de ontwikkelingen in de landen van het Midden-Oosten te onderzoeken. Omdat deze vaak een vollediger beeld geven dan de tegenstrijdige lokale nieuwskanalen. De opbouw van het onderzoek is gebaseerd op wetenschappelijke theorieën omtrent separatisme. De Koerdische case wordt getest aan de voorwaarden en oorzaken voor separatisme opgesomd in de wetenschappelijke literatuur ter zake. De culturele, economische en politieke factoren in de Iraaks- Koerdische situatie worden beschreven met aandacht voor de historische en internationale context. De nadruk ligt op de impact van IS op de Iraaks-Koerdische situatie binnen Irak en de internationale omgeving. Dit wil echter niet zeggen dat de opmars van IS het enige element is dat besproken wordt. Ook andere gebeurtenissen die een invloed hebben op het Koerdische onafhankelijkheidsstreven, 4

19 zoals de politieke ontwikkelingen in Irak en de Koerdische situatie in andere landen, worden onderzocht. Dit gebeurt evenwel zoveel mogelijk in het licht van de centrale onderzoeksvraag. De afhankelijke variabele in het onderzoek is Koerdische onafhankelijkheid. Wetenschappers die separatistische bewegingen onderzoeken, pleiten voor een ruime opvatting van de term onafhankelijkheidsstrijd. Omdat het continue verschuiven van de eis voor volledige onafhankelijkheid naar meer autonomie binnen de staat en omgekeerd net een typisch kenmerk is van separatistische bewegingen. Die elasticiteit en wispelturigheid kaderen in de tactiek van de separatistische bewegingen (Horowitz, 1981). Ook bij de Iraakse Koerdische leiders speelt tactiek een grote rol in de verklaring van hun doelstellingen. Toch wordt in deze masterproef het effect van IS onderzocht op de oprichting van een onafhankelijke Koerdische staat, omdat ervan uitgegaan wordt dat dit het effectieve doel is van de Iraakse Koerden. In het onderzoek naar de impact van IS op het Koerdische onafhankelijkheidsstreven wordt gekeken naar meer zichtbare elementen zoals territoriale verschuivingen en effectieve akkoorden tussen de Koerdische en Iraakse regering maar ook naar minder tastbare elementen zoals politieke en diplomatieke strategieën van de Iraaks-Koerdische leiders. 5. Structuur masterproef De structuur van deze masterproef volgt de opbouw van de onderzoeksvragen. De masterproef bestaat uit vier hoofdstukken, waarin de drie grote deelvragen beantwoord worden (de derde deelvraag wordt verdeeld over het derde en vierde hoofdstuk). In het eerste hoofdstuk wordt de uitgangspositie van het Koerdische onafhankelijkheidsstreven geschetst. Op basis van hypotheses en theorieën over separatisme wordt de Koerdische case in Irak onderzocht. De paragrafen waaruit het hoofdstuk is opgebouwd kijken elk naar culturele, politieke en economische factoren. Het tweede hoofdstuk gaat dieper in op de vraag welke impact IS heeft op Irak en Iraaks-Koerdistan. Meer bepaald wordt onderzocht hoe die impact een katalysator kan zijn voor het Koerdische onafhankelijkheidsstreven. Een eerste paragraaf in dit tweede hoofdstuk heeft de organisatie van IS als onderwerp. De herkomst, doelstellingen en middelen van de organisatie worden hierin besproken. Een tweede paragraaf onderzoekt de impact die IS heeft op de stabiliteit en politieke eenheid van Irak. Een derde paragraaf bekijkt de impact die IS heeft op Iraaks-Koerdistan. In hoofdstuk drie wordt de regionale context geschetst. Het hoofdstuk is opgebouwd in een paragraaf per land of landengroep. Achtereenvolgens worden de bilaterale relaties die Iraaks-Koerdistan heeft met Turkije, Syrië, Iran, Israël en de Golfstaten beschreven. Er wordt ingegaan op de geschiedenis van 5

20 de bilaterale relaties, of en hoe IS deze beïnvloedt en welke gevolgen dit heeft voor het Koerdische onafhankelijkheidsstreven. Het vierde hoofdstuk is op dezelfde manier opgebouwd als het derde maar heeft de bilaterale relaties tussen de Koerden en de mondiale grootmachten als onderwerp. Als grootmachten worden de Verenigde Staten, de Europese Unie, Rusland en China bekeken. Ook hier wordt de geschiedenis van de relaties onderzocht, welke belangen de grootmachten hebben in Irak en Iraaks-Koerdistan en hoe deze beïnvloedt worden door IS. Na het vierde hoofdstuk volgt een algemeen besluit. Daarin worden op basis van de bevindingen uit de vier hoofdstukken een antwoord geboden op de onderzoeksvragen. 6

21 Hoofdstuk 1: Het Koerdische onafhankelijkheidsstreven De wetenschappelijke literatuur omtrent separatisme stelt een aantal cruciale voorwaarden voor het ontstaan van separatisme. In dit hoofdstuk wordt de Iraaks-Koerdische case getest aan die voorwaarden. De bedoeling van dit hoofdstuk is om een beter beeld te krijgen van de elementen die de uitgangspositie van het Iraaks-Koerdische onafhankelijkheidsstreven. Een goed begrip van die uitgangspositie stelt ons in staat de impact van IS op dat onafhankelijkheidsstreven te onderzoeken in de volgende hoofdstukken. 1. Culturele factoren Veel literatuur omtrent separatisme benadrukt de verbanden tussen culturele factoren zoals etnische, taalkundige en religieuze heterogeniteit en het voorkomen van separatistische bewegingen (Nagel, 1978). Naast culturele heterogeniteit worden ook etnisch geweld, geografische kenmerken en het bestaan van een diaspora verondersteld om collectieve en separatistische actie van een groep te stimuleren (Boyle & Englebert, 2006). In deze paragraaf gaan we na van welke culturele factoren er sprake is in de Iraaks-Koerdische casus Etnische en culturele verschillen Een belangrijk kenmerk van separatistische groepen is dat het etnische groepen zijn die binnen de grenzen van een staat samenleven met andere dominante volkeren. En, dat ze de legitimiteit van het gezag van die dominante groep(en) over hen betwisten. Dit is het geval voor alle Koerden die sinds het opbreken van het Ottomaanse Rijk onderverdeeld werden in Irak, Iran, Syrië, Turkije en Armenië. De culturele en etnische uniformiteit van de Koerden is niet zo eenduidig. Over de precieze herkomst van de Koerden zijn wetenschappers het niet eens (Edmonds, 1971). De identiteit Koerd weerspiegelt niet automatisch eenzelfde afkomst. Zie bijlage A voor een historisch-antropologische beschrijving van de Koerden. Ook linguïstisch en religieus zijn de Koerden een heterogene groep. Het Koerdisch is geen uniforme taal maar een verzameling van verwante dialecten en varianten (Eller, 1999). De Koerden worden beschouwd als het religieus meest diverse volk van West-Azië (McDowall, 1996; van Bruinessen, 1998 b). De meerderheid van de Koerden zijn vandaag soennitische moslims. Ongeveer dertien procent van de Koerdische populatie zijn sjiitische moslims (McDowall, 2003). De Yezidi s, 7

22 aanhangers van een synchretistisch geloof, zijn etnische Koerden. Daarnaast zijn er ook altijd christelijke en joodse Koerden geweest. (McDowall, 1996). Ondanks deze etnische en culturele verscheidenheid is er een sterk Koerdisch nationalisme aanwezig, dat gebaseerd is op het geloof dat zij één enkele natie vormen, die al minstens drieduizend jaar in hun huidige leefgebied woont, hun eigen geschiedenis, taal en cultuur heeft en wiens land onrechtvaardig opgedeeld is (Edmonds, 1971) Territoriale concentratie Een andere culturele factor die het separatisme kan aanwakkeren, is de territoriale concentratie van de perifere groep. Een etnische groep die verspreid leeft in een land, heeft een zwakke basis voor separatistische actie. Wanneer een volk geconcentreerd leeft in een bepaald territorium hebben ze een sterkere uitgangspositie en meer mogelijkheden tot organisatie (Nagel, 1978). Deze bevinding sluit aan bij wat Brillmayer vindt als een belangrijke voorwaarde voor separatisme: de sterkte van de territoriale claim (Brilmayer, 1991). De sterkte van de territoriale claim bepaalt grotendeels de sterkte van de separatistische eis. De Koerden in Irak stellen dat ze al duizenden jaren in hun huidige leefgebied wonen (Edmonds, 1971). De Iraakse Koerden hebben in Irak een autonome Koerdische regio, die geregeerd wordt door de Koerdische Regionale overheid (KRG). Het gebied van de autonome Koerdische regio komt overeen met het gebied waarover in 1991 een no fly zone uitgeroepen werd. Zie bijlage C voor een uitgebreidere beschrijving van het ontstaan van de Koerdische autonome Regio. De Koerden claimen echter nog meer gebied in Irak als Koerdisch, deze gebieden worden betwist door de Iraakse regering. Een belangrijk betwist gebied is de stad Kirkuk en de omliggende gebieden. De olierijke stad Kirkuk is al minstens een eeuw een twistappel tussen de Koerden en Bagdad. De Koerden zien Kirkuk als een cruciaal deel van het Koerdisch gebied en noemen het hun Jeruzalem. De Kirkukse bevolking is erg heterogeen (Goudsouzian & Fatah, 2014). De Iraakse grondwet van 2005 bepaalt dat er een volkstelling en referendum over Kirkuk zou plaatsvinden vóór 31 december Dit referendum werd telkens uitgesteld (Plumer, 2014). Ook de nationale volkstelling die cruciaal is voor een dergelijk referendum vond nooit plaats. De volkstelling was gepland voor 24 oktober 2010, maar werd vervolgens herhaaldelijk uitgesteld door de politieke crisis (Katzman, 2015). Kirkuk is voor de Koerden niet enkel belangrijk omdat het historisch Koerdisch gebied zou zijn, maar vooral omdat de controle over de Kirkukse oliereserves het ontbrekende puzzelstuk is in hun economische zelfstandigheid. Onder het regime van Saddam Hoessein werden honderdduizenden Koerden uit Kirkuk en de 8

23 omliggende gebieden verjaagd en werden er in hun plaats Arabische families gesetteld. Gedurende de laatste tien jaar hebben de Koerden een actieve Koerdificatie-proces in de stad gevoerd. Sinds 2003 zijn duizenden ontheemde Koerden teruggekeerd naar Kirkuk en andere voorheen gearabiseerde regio's (Goudsouzian & Fatah, 2014) Diaspora De aanwezigheid van verwanten in andere landen kan de separatistische claim aanwakkeren. Etnische diaspora s dragen ook bij tot separatisme. Nationalisme kan in diaspora s radicalere vormen aannemen, aangezien er geen vrees is voor repressie. Diaspora s zouden grieven in leven houden (bijvoorbeeld door de herdenking van traumatische gebeurtenissen in het thuisland), het geloof in etnische puurheid en nationalisme stimuleren (Boyle & Englebert, 2006). Ook kunnen diaspora s een bron van financiering zijn (Collier & Hoeffler, 2006). De Koerdische diaspora in Europa heeft vooral impact op de Koerdische beweging in Turkije, in mindere mate ook op die in Irak. In eerste instantie dragen de diasporagemeenschappen bij aan het Koerdische nationalisme door het verzamelen van fondsen en rekruteren van militanten. Van Bruinessen beschrijft dat de Koerdische diaspora ook op langere termijn kan bijdragen tot het versterken van het Koerdische nationalisme en separatisme. De culturele activiteiten georganiseerd door Koerdische intellectuelen in de diaspora, zoals Koerdische taalcursussen, Koerdische onderzoeksinstituten, radio, televisiezenders en gedrukte media, voorzien de Koerdische beweging van instrumenten voor natievorming (Van Bruinessen, 1998 a). Deze activiteiten waren vooral van belang wanneer zulke expressies van Koerdisch nationalisme onderdrukt werden in de thuisstaten van de Koerden. Maar ook recent zijn de transnationale Koerdische banden in de regio en in de diaspora in Europa belangrijke steunpunten voor het (Iraaks) Koerdisch nationalisme (Morris, 2014). 2. Politieke factoren Naast de culturele elementen, besproken in de vorige paragraaf zijn ook een politieke factoren noodzakelijk om separatistische actie te veroorzaken (Boyle & Englebert, 2006). Politieke factoren die separatisme kunnen stimuleren zijn onder andere de mate waarin de perifere groep onderdrukt wordt door de staat, de mate waarin de perifere groep georganiseerd is en de mate waarin ze externe betrekkingen uitgebouwd hebben. Deze drie elementen worden in de subparagrafen hieronder toegepast op de Iraaks-Koerdische casus. 9

24 2.1. Politieke en culturele onderdrukking. Aan politieke en culturele onderdrukking is in de Iraaks-Koerdische casus geen gebrek. De geschiedenis van Iraaks-Koerdistan is er één van onderontwikkeling, politieke en culturele onderdrukking, etnische zuiveringen en genocide. 1 In Irak werd de langste en omvangrijkste strijd voor autonomie geleverd door de Koerden, maar tegelijk was Irak het meest tegemoetkomend aan de Koerdische eisen. Ondanks dat ze bijvoorbeeld hoge politieke en militaire functies kregen, bleven de Koerden in een staat van revolte tegen de verschillende Iraakse regimes (Nagel, 1978). De Koerdische grieven tegenover het Iraakse regime werden versterkt door het feit dat er doorheen de geschiedenis een aantal overeenkomsten bereikt werden tussen de wisselende Iraakse regimes en het Koerdische volk, die vervolgens allemaal niet nageleefd en verbroken werden. De continue rebellie van de Iraakse Koerden werd beantwoord met harde repressie. Die repressie nam zelfs de vorm aan van etnische zuiveringen en massamoorden. Een bekend voorbeeld is de Anfalcampagne die plaatsvond tussen Dit was een genocidale, geplande, militaire operatie tegen de Iraakse Koerden onder het regime van Saddam Hoessein. Er zouden ruim Koerdische burgers omgekomen zijn door de campagne (Human Rights Watch, 1993). Het belangrijkste voorval uit de campagne is de gifgasaanval op het stadje Halabja, waarbij 5000 mensen stierven (O'Leary, 2002). Deze gebeurtenissen drukten een diepe stempel op de Iraaks-Koerdische identiteit en op hun relatie met de Iraakse regering Politieke organisatie Separatisme vereist een zekere mate van organisatie, die de groep in staat stelt de bevolking te mobiliseren en de coördinatie van de beweging te koppelen aan externe groepen (Nagel, 1978). Organisatie is nodig voor de interne werking van de beweging en om externe relaties uit te bouwen. De efficiëntie van de organisatie is nauw verbonden met haar kansen op succes. Het verenigen en succesvol organiseren van de Koerdische beweging is een zwaktepunt in het Koerdische nationalisme. Het Iraaks-Koerdische politieke landschap kenmerkt zich door onderlinge verdeeldheid en disputen. De Koerdische regio in Irak wordt gedomineerd door twee partijen: de KDP en de PUK. Zie bijlage D voor een voorstelling van de twee partijen. Hoewel de politieke agenda s van de twee partijen dicht bij elkaar liggen is er een historisch grote rivaliteit tussen beide. In de jaren 90 vochten de partijen zelfs een burgeroorlog uit. Ondanks de rivaliteit en disputen tussen de KDP en de PUK zijn de Iraakse 1 Voor een uitgebreidere geschiedenis van de Iraakse Koerden, zie bijlage C. 10

25 Koerden er in geslaagd een de facto autonome regio uit te bouwen die relatief stabiel en democratisch is. Voor een uitgebreide geschiedenis van de Iraaks-Koerdische regio zie bijlage C. Het Iraaks-Koerdisch nationalisme is uitgegroeid tot de meest ontwikkelde van al de Koerdische bewegingen. De voorbije tien jaar hebben de Iraakse Koerden zich ingezet om hun interne problemen te overkomen, hun instituties uit te bouwen en hun buitenlandse relaties en handel te verbeteren (The Economist, 2013). Spanningen blijven echter aanwezig in de Iraaks Koerdische politiek. Hoewel de PUK en de KDP samen regeren, hebben ze elk schaduwregering instituties uitgebouwd, die een rivaliserend beleid voeren. Ook het gezag over de Koerdische militie, de peshmerga, is verdeeld tussen de PUK en de KDP. De Iraaks Koerdische politiek kampt daarnaast met problemen als corruptie en nepotisme. Deze kwesties staan politieke eenheid en efficiënte organisatie in de weg en verkleinen de kans op succesvolle separatistische actie (Harris, 2014) Externe betrekkingen Banden met externe groepen en etnische verwanten in andere landen vergroten de kans op succesvolle separatistische actie (Nagel, 1978). Het Koerdisch nationalisme werd sinds de Koerdische bevolking opgedeeld werd over verschillende staten ook verdeeld. Het pan-koerdische nationalisme is een marginale stroming. De verschillende Koerdische partijen onderhouden wel banden, die echter gekenmerkt worden door complexe relaties en spanningen. De KDP heeft bijvoorbeeld banden met de KDPI (de Koerdische Democratische Partij in Iran), de KDP-S (Koerdische Democratische Partij in Syrië) en het KNC (Koerdische Nationale Raad) in Syrië en de KDPB (de Koerdische Democratische Partij van Bakur) in Turkije. Onder de Turkse en Syrische Koerden is hun invloed het zwakst. De KDPB speelt geen belangrijke rol en ook de Syrische affiliatie (KDP-S) is weinig invloedrijk (Hevian, 2013). De PUK heeft een zusterpartij in Syrië, de Koerdische Democratische Progressieve Partij (KDPP) en ze heeft banden met Komala in Iran, die echter weinig invloed heeft in Iran. Met de Turkse PKK kenen de KDP en de PUK een woelige geschiedenis. In 1995 ontstond een strijd tussen de PKK - gesteund door onder andere de PUK- tegen de KDP (Gunter, 1996 b). Hoewel de KDP en PKK in eerdere tijden bondgenoten waren, begonnen de relaties te bekoelen in De KDP veroordeelde het geweld gebruikt door de PKK en de PKK beschuldigde de KDP van collaboratie met Turkije. Turkse druk maakte dat tegen 1987 de relaties volledig verbroken werden (Gunter, 1996 b). De resultaten van de Golfoorlog van 1991 bracht de Iraakse Koerden en de Turken dichter bij elkaar. Door de positievere houding van Turkije besliste het Iraaks-Koerdisch Front in 1991 om de PKK in de Iraaks-Koerdische regio te bestrijden. In oktober 1992 kwamen er nieuwe ontwikkelingen in het 11

26 conflict. De PKK moest zich overgeven aan de PUK wat tot een detente leidde in hun relatie, terwijl de relatie tussen de PKK en de KDP vijandig bleef. In 1994 brak bovendien tussen de KDP en de PUK oorlog uit. De PKK maakte van de chaos die daaruit volgde gebruik om nieuwe basissen te vestigen in Noord- Irak, waarop Turkse troepen noord-irak binnenvielen. Deze inval werd gesteund door de KDP wat de relatie tussen de PKK en KDP nog verslechterde. In 1995 escaleerden de conflicten tussen de twee partijen (Gunter, 1996 b). In december 1995 werd er een staakt-het-vuren bereikt. De relaties tussen de KDP en PKK bleven echter koel. In 2013 kwam er een nieuwe toenadering tussen de PUK en de PKK. Dit aanhalen van de relaties was een tactische zet van de PUK en de PKK om een tegenwicht te bieden tegen de KDP. De PUK en de PKK zijn bezorgd om de bemoeienis van de KDP in de Turks-Koerdische relaties en de Syrisch-Koerdische situatie (Van Wilgenburg, 2013). De KDP heeft goede relaties met Turkije terwijl de PUK meer naar Iran neigt. In het algemeen hebben de Koerden door hun evenwichtsoefening in de regionale politiek, goede relaties kunnen uitbouwen met alle regionale spelers. Ook dankzij hun seculiere karakter zijn de Koerden er in geslaagd zich niet in regionale en sektarische conflicten te laten meeslepen. In het derde hoofdstuk worden de externe betrekkingen verder uitgewerkt. 3. Economische factoren Economische factoren zijn belangrijke stimulansen in het ontstaan van separatistische bewegingen. In de literatuur zijn voorbeelden terug te vinden van zowel armere als rijkere regio s die zich afscheuren (Horowitz, 1981). Het gaat dus niet om de absolute rijkdom van de regio maar wel om de relatieve economische positie van de perifere regio tegenover de rest van het land. Rijkere regio s zijn zekerder van hun toekomstige levensvatbaarheid als onafhankelijke landen, maar zijn vaak ook tevredener met een status quo dan armere regio s. Daarnaast kan een discriminerend economische beleid van de centrale staat vis-à-vis de regio een invloed hebben op de kosten en baten van een afscheiding (Boyle & Englebert, 2006). Een andere economische factor die in de wetenschappelijk literatuur terug te vinden is, is de aanwezigheid van natuurlijke rijkdommen die volgens Ross de kans op separatistische bewegingen en geweld vergroot (Ross, 2012). In de Iraaks-Koerdische case is er sprake van al deze economische factoren. Hieronder worden de economische factoren en hun impact op de positie van de Koerden in Irak meer in detail beschreven. 12

27 3.1. Relatieve regionale positie De omstandigheden waarin de Koerdische Autonome Regio ontstaan is, leken niet veelbelovend. Desondanks zijn de Koerden erin geslaagd hun regio te ontwikkelen tot één van de meest welvarende en stabiele in Irak. Sinds 1998 kende de Koerdische Autonome regio een economische voorspoed en een zekere politieke liberalisering. Van de historisch meest onderontwikkelde regio is Iraaks- Koerdistan geëvolueerd naar een van de meest stabiele en welvarende in Irak (Denise, 2007; Stansfield, 2003 a). De relatieve stabiliteit in de Koerdische regio samen met de liberale investeringswetten die de KRG invoerde, zorgden voor een toevloed van buitenlandse investeringen. Daarnaast ontving de KRG zeventien procent van de totale Iraakse nationale begroting (Galbraith, 2004). De combinatie van deze buitenlandse investeringen en het voordelige akkoord met Bagdad wakkerde een ongekende economische groei aan en verbeterde de Koerdische levenskwaliteit aanzienlijk. Het verschil met de rest van Irak werd steeds groter (Klich, 2014). De toenemende rijkdom van de Iraaks-Koerdische Regio heeft veel te maken met hun olie- en gasreserves, wat in de volgende subparagraaf nader bekeken wordt Aanwezigheid van natuurlijke rijkdommen De autonome Koerdische regio van Irak heeft zich de laatste jaren ontwikkeld als een belangrijke olieen gasleverancier (Mills, 2013). Koerdistan's olie- en gasreserves zijn relatief bescheiden in vergelijking met die van federaal Irak. 2 Toch zijn ze van belang doordat de Koerdische regio een stabieler zakenmilieu kent dan de rest van Irak (The Economist, 2012). De oliereserves zijn voor het merendeel pas sinds 2005 ontdekt door verscheidene internationale oliemaatschappijen. De Koerdische Regio trekt steeds grotere oliemaatschappijen aan uit verschillende landen (Mills, 2013). ExxonMobil besliste in 2011 activiteiten te starten in Iraaks-Koerdistan, gevolgd door Total, Chevron en Gazprom (The Economist, 2012). 2 De Koerdische oliereserves vertegenwoordigen slechts een tiende van de totale oliereserves 13

28 Fig 1: Olievelden in Irak. Bron: energy-pedia De mogelijkheden die de oliehandel biedt voor de economische zelfstandigheid van de Iraakse Koerden zorgt er mede voor dat er grote disputen bestaan tussen de KRG en de centrale overheid over de verkoop van de olie. De Koerdische autoriteiten zijn van mening dat ze, op grond van de Iraakse grondwet, de rechten hebben op contracten voor "toekomstige velden" en om de productie en opbrengst ervan voor zichzelf te houden. Die nieuwe velden zijn in wezen het grootste deel van de oliegebieden in Koerdistan. Immers, enkel de velden Taq Taq, Chemchemal en Khor Mor (zie figuur één) waren voorafgaand aan de goedkeuring van de grondwet bekend. Een extra ergernis wordt gevormd doordat verschillende deals olie uit betwiste gebieden bevatten, met name Kirkuk waaruit de belangrijkste pijpleidingen vertrekken (Mills, 2013). Bagdad verklaarde alle unilaterale oliedeals van de Koerden illegaal en weigerde sinds januari 2014 Iraaks-Koerdistans deel van de nationale begroting te betalen (Katzman, 2015). 14

29 Fig.2: Olievelden en pijpleidingen in Irak. Bron: The Economist, 2012 Bagdad uit haar ongenoegen ook tegenover de oliemaatschappijen die volgens de KRG wetten opereren (The Economist, 2009). De maatschappijen worden geweerd uit de rest van Irak en de export van hun product wordt tegengewerkt. Daarnaast blokkeerde Bagdad meermaals de pijpleidingen naar Turkije. De KRG reageerde daarop door steeds meer olie te transporteren via trucks en zelfs een rechtstreekse pijplijn aan te leggen naar Turkije (The Economist, 2013; Le Billon, 2015). Fig. 3: Pijplijn Koerdistan-Turkije. Bron: The Economist 15

30 4. Conclusie In dit eerste hoofdstuk werden zowel de culturele, economische en politieke factoren onderzocht die het Iraaks-Koerdische onafhankelijkheidsstreven vormen. De causale determinanten die door wetenschappelijke studies naar voor geschoven worden als triggers voor separatisme, zijn duidelijk aanwezig in de Iraaks-Koerdische case. Sinds de oprichting van de Koerdische autonome regio (zie bijlage C) ontwikkelde er zich in Iraaks-Koerdistan daardoor een territoriaal gebaseerd nationalisme, sterker dan bij andere Koerdische minderheden. De kracht van de Iraaks-Koerdische beweging werd weerspiegeld in een informeel referendum gehouden in 2005, waarbij achtennegentig procent van de kiezers hun voorkeur uitspraken voor onafhankelijkheid (Klich, 2014). Toch zijn de Koerden nog niet overgegaan tot ware separatistische actie. Dit is niet verassend, aangezien onderzoek ook uitwijst dat hoewel al deze elementen noodzakelijk zijn voor separatistische actie, ze niet voldoende zijn. Er is naast de eerder genoemde culturele, politieke en economische factoren behoefte aan een katalysator om de betrokken groep tot actie te laten overgaan (Nagel, 1978). Vergelijkend onderzoek van Englebert en Boyle toont aan dat het altijd een specifieke politieke factor is die separatistische actie katalyseert (Boyle & Englebert, 2006). In de volgende hoofdstukken beargumenteer ik dat het IS is die rol van katalysator inneemt in het Iraaks-Koerdische separatisme. 16

31 Hoofdstuk 2: Islamitische Staat: gamechanger in het Koerdische onafhankelijkheidsstreven Tegen juli 2014 hadden de strijders van de Islamitische staat een groot deel van Irak veroverd en er een kalifaat uitgeroepen. In wat volgt argumenteer ik dat deze nieuwe ontwikkeling op een essentiële manier inspeelt op de positie van de Iraakse Koerden en op die manier een gamechanger is zijn voor de Iraaks-Koerdische eis tot autonomie. Theoretisch kan de rol van IS al gamechanger verklaard worden door de noodzaak aan een politieke katalysator in de overgang van een opstandige groep naar een separatistische beweging (Nagel, 1978; Boyle & Englebert, 2006). Die katalysator is meestal een politieke omwenteling in de staat als geheel en niet alleen in de separatistische regio. In de literatuur worden overwegend dynamieken als politiek en/of etnisch geweld, democratisering, politieke transitie, het falen van staten en de veranderingen in de internationale omgeving aangehaald. Ook de politiek van buurlanden en hun bereidheid om opstanden te ondersteunen zou de kosten en baten van de separatistische activisme beïnvloeden (Boyle & Englebert, 2006). Vooral het falen van de staat heeft een significante invloed op het ontstaan van separatistische actie. Hoe zwakker de staat, hoe groter de kans op separatisme (Boyle & Englebert, 2006). Het falen van de staat heeft een dubbel effect. De achteruitgaande toestand van de staat geeft de perifere groep een extra stimulans om af te scheiden én de groep wordt minder geconfronteerd met weerstand tegen de afscheiding, doordat het centrale gezag verzwakt is (Bartkus, 1999; Fearon & Laitin, 1991). In dit hoofdstuk wordt onderzocht op welke manier IS deze politieke factoren veroorzaakt. Na een beschrijving te geven van IS, wordt nagegaan welke impact deze heeft op de twee actoren in het Koerdisch separatisme: de Iraakse staat en de Koerdische regio. 17

32 1. Islamitische Staat Aangezien IS in dit onderzoek naar voor geschoven wordt als een belangrijke factor in het Koerdische onafhankelijkheidsstreven, is het interessant deze organisatie nader te onderzoeken. Als eerste wordt de herkomst van de groep besproken, vervolgens hun doelstellingen en de middelen die de organisatie ter beschikking heeft om hun doelstellingen te bereiken Herkomst Islamitische Staat is een jihadistisch-salafistische beweging, die bekend staat om haar ongekende brutaliteit en gesofisticeerde propaganda. 3 IS was onder de naam al-qaeda Irak al langer actief in Irak (The Economist, 2014 a). De groep werd opgericht door Abu Musad al-zarqawi, een Jordaanse Arabier die in 2001 naar Noord-Irak kwam. In 2004 zwoor hij trouw aan al-qaeda leider Osama Bin Laden (Katzman, Blanchard, Humud, et al., 2015). In 2005 kwam het echter tot een breuk tussen Zarqawi en Bin Laden, die zijn methoden in vraag stelde. De Amerikaanse invasie en de val van Saddam Hoessein vormden een vruchtbare bodem voor de beweging die een piek kende in de periode Door de Amerikaanse anti-terreuracties werden hun activiteiten daarna sterk beperkt. In 2006 kwam Zarqawi om in een luchtaanval van de Verenigde Staten. De Egyptische Abu Ayyub al-masri werd de nieuwe leider en doopte de organisatie om tot Islamic State of Iraq (ISI) Na de terugtrekking van de Amerikaanse troepen was er opnieuw een opstoot van terroristische aanslagen. Deze aanslagen waren voornamelijk gericht op sjiitische doelwitten als reactie op het sektarische beleid van Nuri al-maliki (Zachari & Masters, 2014). In 2012 veranderde de groep zijn naam naar Islamitische Staat van Irak en de Levant of afwisselend de Islamitische Staat van Irak en Syrië (ISIS) en brak openlijk met al-qaeda. De naamsverandering was een uiting van de verbrede ambities van de groep die ondertussen de grens met Syrië overgestoken had om daar het regime van Assad en seculiere oppositiegroepen te bestrijden (Zachari & Masters, 2014). In 2014 veranderde de groep zijn naam naar Islamitische Staat (IS) en riep een kalifaat uit op het grondgebied dat ze controleren. Er wonen ongeveer acht miljoen mensen in het door IS gecontroleerde gebied De leider van IS, Ibrahim Awad Ibrahim al Badri al Samarra i ook bekend als Abu Bakr al-bagdadi riep zichzelf uit tot kalief. (The Economist, 2015 a). 3 De organisatie is ook bekend onder de naam ISIS, Islamitische Staat van Irak en Syrië, of in het Arabisch ad- Dawla al-islāmiyya fi al-'irāq wa-sh-shām, afgekort als Daesh. 18

33 1.2. Doel IS bestrijdt het Sykes-Picot akkoord van 1916 dat het Ottomaanse Rijk opsplitste en de Arabische bevolking verdeelde. IS heeft, zoals de naam het zegt, tot doel een Islamitische Staat op te richten in het Midden-Oosten. De leden van IS zijn van mening dat alle moslims verenigd moeten leven in een Islamitische staat die geregeerd wordt op grond van de Sharia 4. Om dit te bereiken willen ze de bestaande regeringen van islamitische landen omver werpen om er een eigen theocratische staat te kunnen vestigen geregeerd door één leider, de kalief. De leider van IS, Abu Bakr al-baghdadi, heeft zichzelf uitgeroepen tot kalief Ibrahim (Katzman, Blanchard, Humud, et al., 2015) Middelen IS onderscheidt zich van andere terroristische organisaties door zijn doel, het oprichten van een staat, maar ook door zijn grote rijkdom en gesofisticeerde propagandavoering. De organisatie beschikt over een grote hoeveelheid financiële middelen, menselijk kapitaal, een groot en modern wapenarsenaal en een eigen gesofisticeerd media center. De beweging zou per dag circa twee miljoen dollar inkomsten realiseren (Chulov, 2014 c). Die inkomsten halen ze enerzijds uit de financiering van sympathisanten onder andere in de Golf, maar een veel groter deel is afkomstig uit diefstal, afpersing en ontvoering (Nakhoul, 2014; Salman & Bayoumi, 2014). De grootste bron van inkomsten van IS is echter olie. IS bezat in september 2014 ongeveer een dozijn olievelden in Syrië en Irak, naast een aantal raffinaderijen (Rasheed, 2014). De export wordt geschat op ongeveer 2,4 miljoen vaten per dag (Shatz, 2014). Geraffineerde olie wordt door IS lokaal verkocht. Ruwe olie wordt via smokkelroutes verkocht in Turkije, Jordanië, Syrië en Iran. De olie wordt verhandeld aan prijzen die veel lager liggen dan de internationale marktprijzen (Rasheed, 2014). Media en vooral sociale media hebben een essentiële rol gespeeld in de operationele strategie van de jihadisten in Syrië en Irak (Klausen, 2015). Via digitale media verspreidde IS propagandaboodschappen en beelden van executies waarmee ze wereldwijd angst zaaiden en hun bekendheid en invloed vergrootten. IS heeft een eigen media center, het Al Hayat Media Centre en gebruikt gesofisticeerde technieken. De beelden zijn gefilmd in hoge kwaliteit en zijn ook cinematografisch sterk. Het meeste materiaal wordt gepubliceerd in het Engels. De boodschap van de beelden dat IS niet enkel predikt 4 IS erkent enkel soennieten die bovendien aan strenge voorwaarden moeten voldoen als moslims. 5 Kaliefen worden gezien als de politieke opvolgers van de profeet Mohammed. 19

34 maar ook genadeloos is voor zijn vijanden, trok duizenden strijders aan, waaronder veel westerlingen. Er zouden al buitenlandse strijders vertrokken zijn naar Irak en Syrië, vooral jongeren (The New York Times, 2015). Het zijn deze buitenlandse jongeren die gerekruteerd werden via sociale media zoals Ask.fm en Twitter (Masi, 2015; Stern & Berger, 2015). De internationale dimensie kenmerkt zich door een bidirectionele beweging. Vele jongeren uit Europa melden zich in Syrië en Irak aan om als ISjihadist te strijden. Wat voor de Europese landen echter het grootste probleem vormt, is de terugkeer van die jongeren, met mogelijke radicale overtuigingen en terroristische plannen uit Irak en Syrië. Dit fenomeen leidt tot politieke en maatschappelijke onrust en een nationale en internationale polemiek. De macht van IS steunt niet enkel op internationale maar ook op lokale pijlers. Ondanks de toestroom van de duizenden buitenlandse strijders zijn volgens analisten bijna alle leiders van IS, voormalige Iraakse functionarissen van Saddam Hoesseins Baath-partij (Sly, 2015; Al-Jaffal, 2014). Hun kennis en netwerken zouden bijgedragen hebben tot de snelle en gemakkelijke opmars van IS doorheen Irak (Rasheed & Fick, 2014). Ze bieden de organisatie onder andere militaire expertise en smokkelnetwerken. 6 Het sektarische beleid van de voormalige Iraakse premier Nuri al-maliki en ook de-baathificatie ingezet door de Amerikaanse bezetters en verdergezet door Maliki, zouden een belangrijke rol gespeeld hebben in de steun die IS krijgt van de soennitische bevolking en exfunctionarissen (Fick, 2014). IS kwam voor een deel van de soennitische bevolking als een welkom alternatief voor het beleid van Maliki, hoewel de meesten hun ideologie afkeuren (The Economist, 2014 a). Het behouden van hun staat lijkt voor IS echter niet eenvoudig. Sinds augustus 2015 begon het territorium te krimpen en tegen maart 2015 verloor de organisatie vijvenzeventig procent van zijn inkomsten. De olie-inkomsten daalden sinds de Verenigde Staten en hun bondgenoten lucratieve olieinstallaties bombardeerden. Bovendien is het merendeel van de gijzelaars verkocht of vermoord. Het verlies aan inkomen maakt het moeilijker voor IS om de strijd te blijven voortzetten en om diensten te verlenen aan de ongeveer acht miljoen mensen onder zijn bewind. Dat verklaart waarom hun steun bij de bevolking afkalft. Er is ook steeds meer sprake van interne spanningen in de organisatie, bijvoorbeeld over het verschil in loon tussen de lokale en buitenlandse leden, die de laagste rangen in de hiërarchie moeten invullen (The Economist, 2015 a). 6 Die smokkelnetwerken werden in de jaren 1990 ontwikkeld om sancties te omzeilen en faciliteren nu de illegale oliehandel van IS (Sly, 2015). 20

35 Fig. 4: Evolutie van het door IS gecontroleerde gebied. Bron: The Economist Een kantelmoment in de strijd tegen IS vormde de herovering van de stad Kobani gelegen in de Syrische provincie Rojava aan de grens met Turkije (zie figuur vier). IS kende een groot belang toe aan de verovering van Kobani, waardoor ze controle over het grensgebied zou gekregen hebben (BBC News, 2015). In januari 2015 slaagde de Syrisch-Koerdische Volksbeschermingseenheden (Yekîneyên Parastina Gel, YPG) erin om IS uit de stad te verdrijven na vier maanden strijd. De Iraaks-Koerdische peshmerga ondersteunden sinds oktober 2014 de YPG in de strijd om Kobani, nadat Turkije de toestemming gaf aan de peshmerga om over Turks grondgebied te laten reizen (Chomani, 2014). 7 Ondanks de verliezen van IS blijft het gevaar van de organisatie groot, zowel voor de regionale stabiliteit als de internationale veiligheid. Het vernietigen van de organisatie is geen oplossing voor de grondoorzaken die geleid hebben tot haar ontstaan. Er is bijgevolg een grote kans dat de organisatie zichzelf zal blijven heruitvinden of dat er gelijkaardige organisaties zullen ontstaan. 7 Op aandringen van Turkije werd de YPG ook versterkt door leden van het Vrije Syrische leger, een oppositiepartij die tegen het regime van Assad strijdt (Westall & Yackley, 2015). 21

36 2. Impact van IS op Irak In deze paragraaf wordt de impact van IS op Irak nagegaan. Meer bepaald wordt de impact op de politieke en institutionele stabiliteit nagegaan, omdat deze zoals al aangehaald in de inleiding van dit hoofdstuk, een bepalende invloed kunnen hebben op de Koerdische separatistische beweging. De aanwezigheid van politiek en/of sektarisch geweld is een rechtstreekse stimulans voor separatistische bewegingen (Boyle & Englebert, 2006). Daarnaast kan aanhoudend conflict het falen van de staatsinstituties veroorzaken en de controle van de centrale regering over opstandige regio s verzwakken (Bartkus, 1999) Verloop conflict De snelle opmars van IS door Irak begon op 10 juni toen ze Mosul de tweede grootste stad van Irak, innam. Op 11 juni viel IS het Turkse consulaat in Mosul aan en gijzelde zesenveertig Turkse burgers (Today's Zaman, 2014). Diezelfde dag viel ook de stad Tikrit in handen van IS. Haar opmars kon gestopt worden voor de stad Samarra, die succesvol verdedigd werd door het Iraakse leger. Op andere plaatsen echter zoals Tel Afar en Kirkuk vluchtte het leger voor de jihadisten (Koplowitz, 2014). In Kirkuk namen de Koerdische peshmerga de controle over na de vlucht van het Iraakse leger (BBC News, 2014 a). Fig. 5: Controlegebieden in Irak, september Bron: Turkish News.com 22

37 2.2. Politieke veranderingen De opmars van IS leidde tot verandering van het Iraakse leiderschap. Vóór de inname van Mosul door IS was er uit verschillende hoeken protest tegen een derde ambtstermijn van Nuri al-maliki, ondanks zijn sterke electorale prestaties en dat niet enkel vanwege zijn sektarisch beleid maar ook vanwege de wijdverspreide corruptie en het nepotisme (al-salhy, 2012; Le Billon, 2015). Na de inname van Mosul werd Maliki ervan beschuldigd, onder andere door de Amerikaanse president Obama, dat zijn sektarische beleid ISIS de wind in de zeilen had gegeven. Om die reden oefenden de Verenigde Staten druk uit om Maliki te vervangen. Haider al-abadi werd in september 2014 de nieuwe premier. Abadi kreeg de taak een meer inclusievere regering te vormen die het vertrouwen van de soenitische bevolking terug moest winnen (Katzman, Blanchard, Humud, et al., 2015). Ondanks het feit dat Abadi net zoals Maliki een sjiiet uit dezelfde partij is als Maliki, bleek zijn beleid tot nu toe gematigder en inclusiever (Almaliky, 2015). Hij beloofde ook de regionale overheden meer autonomie te geven en hen meer te betrekken bij het centrale beleid (Yacoub & Salama, 2014). Het vervangen van Maliki zal echter de sektarische dynamieken die mede de chaos in Irak veroorzaken niet oplossen. Er zijn grotere en structurele veranderingen nodig om de Iraakse bevolking terug te verenigen Falen van het staatsapparaat Irak was voor de opmars van IS al een zwakke staat, die haar burgers niet voldoende politieke goederen kon bieden. Sinds 2014 liggen de fragiele instellingen van het land echter volledig aan duigen. Ondanks de positieve wending in de Iraakse nationale politiek neemt Irak meer en meer de kenmerken aan van een failed state. Staten falen wanneer ze verscheurd worden door intern geweld, hun burgers niet langer basisvoorzieningen kunnen aanbieden en de overheid haar legitimiteit verliest. Failed states zijn niet in staat om hun grenzen te bewaken, waardoor zij gezag verliezen over delen van het grondgebied. Dit is het geval in Irak waar IS op haar hoogtepunt vierkante kilometer bezette, waaronder belangrijke steden zoals Mosul en Tikrit. Veiligheid is voor de meeste Iraakse burgers een illusie, vooral sinds het frappante falen van het Iraakse leger tegen IS (Eikenberry, 2015). Door de opmars van IS en het falen van de Iraakse staat om bescherming en andere basisnoden voor de burgers te voorzien, is sinds 2014 een urgente humanitaire crisis ontstaan in Irak. Meer dan vijf miljoen mensen hebben dringend behoefte aan humanitaire hulp en bescherming. Meer dan twee miljoen mensen zijn intern ontheemden. Daarvan hebben ongeveer personen onderdak 23

38 gezocht in de Iraakse Koerdische regio (Katzman, Blanchard, Humud, et al., 2015). Schendingen van de mensenrechten, zoals moorden, gedwongen bekeringen, ontvoeringen, mensenhandel, slavernij en seksueel misbruik behoren tot de dagelijkse realiteit in Irak (Europese Commisie, 2015). De legitimiteit van de Iraakse regering wordt verder verzwakt doordat IS in de gebieden die het controleert wel sociale en andere voorzieningen biedt (Shaver & Tenorio, 2014). 8 Zo is IS in staat een schijn van stabiliteit te brengen in regio s die onder het beleid van de centrale Iraakse overheid gemarginaliseerd werden Sektarisch geweld Het offensief van IS heeft niet enkel de structurele en institutionele zwakheid van de Iraakse staat blootgelegd- maar ook de ideologische en sektarische kloof in de maatschappij vergroot. In de strijd tegen IS hebben de door de Iraakse regering en Iran gesteunde sjiitische milities een steeds belangrijkere rol gekregen. 9 Deze milities maken zich volgens een rapport van Amnesty International schuldig aan misdaden tegen de mensheid (Amnesty International, 2014). De milities onderhouden nauwe banden met de Iraakse overheid en werken soms samen met Iraakse troepen (Katzman, 2015). Dit versterkt de wrok van de soenitische bevolking tegen de centrale regering. 3. IS en de gevolgen voor Iraaks-Koerdistan In separatistische kwesties zijn er altijd twee actoren aan het werk. De eerste: de betrokken staat, werd al besproken in de vorige paragraaf. De tweede actor: de separatistische regio, is het onderwerp van deze paragraaf. IS kan een katalysator zijn in het Koerdische separatisme doordat het vermogen van de staat om te reageren verzwakt wordt, maar ook doordat de chaotische situatie stimulansen en ruimte schenkt aan separatistische acties (Boyle & Englebert, 2006; Bartkus, 1999). Iraaks-Koerdistan draagt verschillende negatieve gevolgen van de opmars van IS en de daaropvolgende destabilisering. Desondanks heeft de situatie de Koerden ook opportuniteiten opgeleverd. In de volgende paragrafen 8 De groep heeft een verrassend gesofisticeerde bureaucratie, een rechtssysteem gebaseerd op een heel strikte interpretatie van de sharia, een politiemacht, een postdienst en voert publieke werken uit (Zelin, 2014). 9 Dit zijn milities zoals de Badr Brigades, het Mahdi Leger en de Asa ib Ahl al-haq. 24

39 wordt meer in detail bekeken wat de gevolgen van IS zijn op Iraaks-Koerdistan en welke opportuniteiten zij geboden hebben Territoriale winsten De opmars van IS hertekende de kaart van Irak, deels ten voordele van de Koerden. De terugtrekking van de Iraakse troepen uit het noorden van het land uit angst voor IS, bood de goed georganiseerde Koerdische peshmerga de kans om hun gebied uit te breiden. Beneden de betwiste grens tussen de Iraaks-Koerdische Regio en de rest van Irak. Nadat de Iraakse troepen hun posten in Kirkuk verlieten, konden de Koerden de controle over de stad grijpen. Zoals beschreven in het eerste hoofdstuk wordt Kirkuk (en zijn olievelden) door de Koerden beschouwd als Koerdisch grondgebied; dit wordt echter betwist door de Iraakse regering. De controle ervan wordt door de Koerden als beslissend gezien voor hun economische en eventueel politieke onafhankelijkheid. Fig. 6: Expansie Koerdisch gebied. Bron: The Energy Report.com De Koerden slaagden er in hun gebied met veertig procent uit te breiden, waardoor ze nu ongeveer het volledige betwiste gebied controleren, zie figuur zes. (Reuters, 2014). 25

40 3.2. Nieuwe ontwikkelingen In eerste instantie zijn de Koerden gespaard gebleven door IS. Die situatie veranderde begin augustus. Op drie augustus 2014 nam IS de stad Sinjar in het noorden van Irak nabij de grens met Syrië, in. De peshmerga was niet opgewassen tegen de IS-strijders. Naast Sinjar werden ook de Mosuldam en enkele steden in de provincie Ninewa ingenomen. 10 Dit bracht een schok teweeg in de Koerdische Regio, die in de veronderstelling was dat de peshmerga sterk stond in de regio. (Salih, 2014). De meerderheid van de bevolking van Sinjar zijn Yezidid s, die door IS beschouwd worden als duivelaanbidders. 11 Naar schatting zijn Yezidi s gevlucht naar de Koerdische Regio. Een deel van de Yezidische vluchtelingen trokken het Sinjargebergte in om te ontsnappen aan de vervolging door IS (Phillips, 2014 b). Op zes augustus waren de strijders van IS slechts vijfentwintig kilometer van Erbil, de hoofdstad van Iraaks-Koerdistan, verwijderd (Hevidar, 2014). Op zeven augustus voerden de VS voor het eerst sinds het beëindigen van de Amerikaanse militaire operatie in Irak eind 2011 luchtaanvallen uit in het noorden van Irak om de opmars van IS naar Erbil te stoppen. Als redenen voor de luchtaanvallen gaf de VS het beschermen van religieuze minderheden, het Amerikaanse consulaat en de Amerikaanse burgers in Erbil (Ruben, Arango & Cooper, 2014). Zowel de Koerden als de Amerikanen ontkennen dat de belangen van Amerikaanse oliemaatschappijen in het Koerdisch gebied een rol gespeeld hebben in de beslissing (Hevidar, 2014). Dankzij de steun van de VS werd voorkomen dat IS Erbil innam en konden de Koerden enkele gebieden opnieuw heroveren, waaronder de Mosuldam. De sjiitische politici in Bagdad waren niet opgezet met de Amerikaanse acties die volgens hen enkel vanuit Amerikaanse belangen zouden gebeuren. Ook beschuldigden ze de VS ervan enkel de Koerden en Christenen in het land te beschermen, gezien de aanvallen pas plaats vonden toen Erbil in gevaar was en niet wanneer honderden soennieten en sjiieten per dag gedood werden (Ruben, Arango & Cooper, 2014). Leden van de Syrisch-Koerdische Volksbeschermingeenheden (YPG) en de Turkse PKK waren ook betrokken bij de strijd in Sinjar. (Al-Monitor, 2014 e). De YPG, PKK en de peshmerga creëerden samen een veilige corridor om de Yezidi s, ingesloten in het Sinjargebergte, naar Iraaks-Koerdistan te laten vluchten (Phillips, 2014 b). De grote afwezige in de strijd was Turkije, tot ergernis van de Iraakse 10 De Mosuldam is de grootste hydro-elektriciteitscentrale in Irak 11 Yezidi s zijn etnische Koerden die een synchretistisch geloof aanhangen. 26

41 Koerden (Hevidar, 2014; Hashem, 2014). De Iraakse Koerden zien Turkije als hun belangrijkste bondgenoot en waren ontgoocheld in de houding van Turkije. Deze laatste wou naar eigen zeggen een laag profiel houden omwille van de presidentsverkiezingen en de gijzelingskwestie (Rudaw, 2014; Salih, 2014). De oude Koerdische bondgenoot Iran kwam de Koerden wel te hulp. Iran was het eerste land om de Koerden te voorzien van wapens en munitie (Aydintasbas, 2014) Akkoord met Bagdad Ondanks het feit dat IS er in slaagde ook de Koerdische Regio te ontwrichten in augustus 2014, bleven de Koerden en hun peshmerga in een sterke onderhandelingspositie tegenover Bagdad. De centrale Iraakse regering heeft de hulp van de peshmerga nodig om IS te bestrijden in Irak. Bagdad zag ook in dat, om de eenheid van het land enigszins te kunnen bewaren, een toegeeflijker beleid nodig was tegenover de Koerden en soennieten. In die context werd in december 2014 een overeenkomst over de oliehandel getekend tussen de Iraakse regering en de KRG. Na jaren van dispuut, bereikten de beide partijen eindelijk een akkoord dat voor beiden voordelig leek. De KRG kreeg de bevoegdheid om per dag vaten te exporteren, waaronder vaten uit de olievelden van Kirkuk. Daarmee kregen ze de stilzwijgende erkenning van hun controle over Kirkuk (Pollack, 2014; Aljazeera, 2014 d). De overeenkomst belooft de Koerden daarnaast zeventien procent van het nationaal budget en een bijdrage voor de lonen en bewapening van de peshmerga. In ruil zijn de Koerden akkoord gegaan om de verkoop van deze olie te organiseren via de centrale instantie voor oliehandel, SOMO (State Organization for Marketing of Oil); dit was een belangrijke concessie voor Bagdad (Pollack, 2014). Hoewel de overeenkomst gezien wordt als een belangrijke toenadering tussen Bagdad en de KRG, blijven spanningen aanwezig. Koerdische politieke kopstukken hebben bedenkingen bij de afspraken. De KRG krijgt bijvoorbeeld maar zeventien procent van wat er overblijft van het budget nadat zogenaamde soevereine kosten zoals kosten voor de oliemaatschappijen en de peshmerga afgetrokken zijn (Slavin, 2014). Bovendien werden de Koerden in vroegere akkoorden door Bagdad ook al zeventien procent van het nationaal budget beloofd maar hebben ze in werkelijkheid nooit zo een groot aandeel gekregen. In maart 2015 werd al duidelijk dat het akkoord door beide partijen niet werd nageleefd, wat de spanningen tussen de KRG en Bagdad opnieuw deden oplaaien (AFP, 2015; Salih, 2015). 27

42 4. Conclusie De IS-crisis in Irak legt de zwakke instituties van de staat bloot. Zelfs wanneer de organisatie verdreven zou worden uit de regio blijven de structurele problemen die aan de basis liggen van het succes van IS aanwezig. De opmars van IS verdeelt de bevolkingsgroepen in Irak verder en zorgt voor een falen van de staat. Dit staatsfalen opent de deur voor alternatieven voor de eenheid van Irak en versterkt de onderhandelingspositie van de Koerden. De gevolgen van het conflict op de Iraakse Koerden en hun positie binnen Irak zijn echter niet eenduidig. Een aantal factoren versterken de mogelijkheid van een onafhankelijk Koerdistan terwijl andere het proces lijken af te remmen. Enerzijds hebben de Koerden lang geaspireerde doelen behaald dankzij de chaos in Irak. Denk maar aan de uitbreiding van hun territorium, de controle over Kirkuk en een akkoord met Bagdad over hun olie-inkomsten. Het internationale imago van de Iraakse Koerden is verbeterd doordat de peshmerga in tegenstelling tot het Iraakse leger grotendeels stand heeft gehouden tegen IS. Wat ook bijdraagt aan het verbeterde imago is het feit dat de Koerden sinds de aanvang van het conflict al meer dan vluchtelingen opgevangen hebben en dat ze andere minderheden in het gebied beschermen. Anderzijds zijn de Koerden mee gesleurd in een conflict dat hun socio-economische situatie ernstig bedreigd en werd het duidelijk dat de Koerden qua veiligheid niet zelfredzaam zijn maar afhankelijk van de hulp van ander staten. Dit hoeft echter geen rem te zetten op de separatistische acties. Volgens Horowitz zal een groep niet nalaten zich af te scheiden, zelfs als er hoge kosten aan verbonden zijn als de voordelen groter lijken (Horowitz, 1981). Ten opzichte van de situatie waarin de Koerdische Regio zich bevond voor de opmars van IS lijken de Koerden, dankzij de verschuivingen die plaatsvinden in Irak, een stap dichter bij onafhankelijkheid. Veel hangt af van de weerbaarheid van IS en daarnaast van de houding van zowel regionale als mondiale machten, aangezien een nieuwe staat weinig levensvatbaarheid is zonder de erkenning van andere staten. In het volgende hoofdstuk worden de houdingen en belangen van de regionale machten besproken. 28

43 Hoofdstuk 3: Regionale context De verdere ontwikkeling van de Iraaks-Koerdische Regio is nauw verbonden met de gebeurtenissen in de buurlanden en de bredere regionale omgeving. Per definitie heeft het ontstaan van nieuwe staten en de hertekening van bestaande grenzen een destabiliserend effect. In de huidige situatie waarin door de opmars van IS, de politieke grenzen al aan het veranderen zijn, zou het ontstaan van een onafhankelijke Koerdische Regio net een stabiliserend effect kunnen hebben. Maar als de Koerdische regio zich effectief wil afscheiden van Irak hebben ze de (ten minste passieve) steun en erkenning nodig van regionale machten. De reactie van de regionale machten zal naast de kwaliteit van de Koerdische diplomatie ook bepaald worden door de historische banden die ze hebben met Irak en de Iraakse Koerden en hun verdere belangen in de regio. Om de effecten van IS op de onafhankelijkheid van de Iraakse Koerden te kunnen nagaan, is het met andere woorden niet alleen belangrijk om: de uitgangspositie te kennen (zoals beschreven is in hoofdstuk één) en de effecten die IS heeft op Irak en de positie van de Koerden binnen Irak (hoofdstuk twee), maar ook de houding van de buurlanden en regionale spelers tegenover Iraaks-Koerdistan en de impact van IS hierop. In dit derde hoofdstuk wordt ingegaan op deze onderzoeksvragen. Ook landen die geen buurlanden zijn maar wel een aanzienlijke politieke invloed hebben in de regio zijn onderzoeksmateriaal in dit hoofdstuk. Zo bespreek ik naast Syrië, Turkije en Iran ook Israël en de Golfstaten. De structuur van dit hoofdstuk is opgedeeld in een paragraaf per land (en-groep) (1. Turkije; 2. Syrië; 3. Iran; 4. Israël en 5. De Golfstaten). Daarbinnen worden de bilaterale relaties tussen de landen en Iraaks-Koerdistan bekeken, de belangen die ze hebben bij een al dan niet onafhankelijk Koerdistan en de positie die de landen innemen in de IS-crisis. 29

44 Fig. 7: Regionale omgeving 1. Turkije Turkije heeft als regionale grootmacht en belangrijkste handelspartner van de Iraakse Koerden een grote impact op de politieke toekomst van de Iraakse Koerden. Turkije s interne en externe belangen geven vorm aan hun beleid tegenover IS en de Koerdische minderheden in Turkije, Syrië en Irak. In deze paragraaf wordt als eerste dieper ingegaan op de complexe houding van Turkije tegenover IS, hoe deze bepaald wordt door hun nationale belangen en welke impact dit heeft op hun relatie met de Iraakse Koerden. Ten tweede wordt de evolutie en impact van het Turkse Koerdische beleid behandeld. In een derde subparagraaf wordt ingegaan op de economische relaties tussen Turkije en Iraaks- Koerdistan en hoe deze de IS-test doorstaan hebben. Als laatste wordt de Turkse houding tegenover een onafhankelijk Koerdistan geanalyseerd. 30

45 1.1. Turkije en IS Tegenover IS nam Turkije een afwachtende houding aan die complottheorieën in de hand werkte. In deze subparagraaf wordt onderzocht wat deze houding bepaalt en welke effecten ze heeft voor de Iraakse Koerden De houding van Turkije in de strijd tegen IS Ten opzichte van het conflict in Syrië en Irak heeft Turkije zich gefocust op het minimaliseren van spillover effecten. Turkije heeft ondanks zware Amerikaanse druk lang gewacht om zich te engageren in de strijd tegen IS. Het land heeft nagenoeg geen actie ondernomen tegen de instroom van buitenlandse IS-strijders die via Turkije naar Irak en Syrië reisden. Turkije zelf verdedigde zijn afwachtende houding omdat zij, omwille van de gijzeling van zesenveertig Turkse burgers in Mosul en de opkomende presidentsverkiezingen, niet direct in het conflict wilden betrokken raken (Phillips, 2014 b). Na de vrijlating van de gijzelaars toonde Turkije zich inderdaad bereidwilliger in de strijd tegen IS. 12 De toestemming aan de internationale coalitie tegen IS, voor het gebruik van het Turkse grondgebied en luchtruim om humanitaire en logistieke doelen, werd verruimd. Verder werden er maatregelen genomen om de instroom van IS-strijders via Turkije in te dammen (Katzman, Blanchard, Humud, et al., 2015). Niettemin werkte de dubieuze houding van Turkije complottheorieën in de hand. Ondanks het feit dat Turkije dit met klem ontkent, zijn er verschillende aanwijzingen dat Turkije IS financieel en materieel zou gesteund hebben (Phillips, 2014a, Today s Zaman, 2014). Deze support zou onder meer gegeven zijn binnen de context van de Turkse ondersteuning van de oppositie in de Syrische burgeroorlog (Gunter, 2015). De verwijdering van de Syrische president Bashar al-assad is een prioriteit in het buitenlands beleid van het land. Turkije, dat zware gevolgen draagt van de Syrische burgeroorlog, acht dit noodzakelijk om de burgeroorlog in het land te stoppen en de regionale stabiliteit te herstellen (CRES, 2014). Turkije ziet in het regime van Assad de grondreden van de burgeroorlog en het succes van het extremisme in Syrië. Het extremisme kan volgens de Turkse visie pas effectief bestreden worden eens Assad weg is. Vanuit dat standpunt wil Turkije zich niet engageren voor korte-termijn-oplossingen zoals een militaire 12 Op twintig september 2014 werden de gijzelaars vrijgelaten, het is niet duidelijk onder welke voorwaarden dit gebeurde (Karimi & Kayali, 2014). 31

46 operatie tegen IS, zonder structurele veranderingen in Syrië. Om die reden hamert Turkije ook op de installatie van een buffer zone en een no fly zone in de Syrische gebieden aan de Turkse grens (Cooper, 2014) IS, Turkije en de Iraakse Koerden Door de verdere opmars van IS in Syrië en Irak werd het steeds duidelijker dat IS ook voor Turkije een ernstige bedreiging werd. Het verslaan van de organisatie is daarom een prioriteit van Turkije geworden. Turkije ziet in het bestrijden van IS een belangrijke rol voor de Iraakse Koerden en hun peshmerga (Waters, 2014). Toen in augustus de Koerdische regio in Irak belegerd werd door IS, stuurde Turkije hen wapens en munitie (Hurriyet Daily News, 2014). Turkije geeft ook training aan de peshmerga in Iraaks-Koerdistan (Pamuk, 2014; Rudaw, 2015 a). Militaire hulp bleef echter uit (cf. supra), wat voor ergernis zorgde bij de Iraakse Koerden Turkije en de Koerdische kwestie Naast de aanwezigheid van IS in de regio zijn ook andere elementen van belang voor het Turkse beleid tegenover de Iraakse Koerden. Eén daarvan is de Koerdische kwestie in eigen land. Deze subparagraaf onderzoekt wat deze inhoudt en hoe ze geëvolueerd is. Fig. 6: Koerdische bevolking in Turkije. Bron: The Economist 32

47 Turkije kampt in eigen land met een moeilijke Koerdische kwestie. Tijdens het Kemalistische beleid ontkende Turkije dat de Koerden überhaupt bestonden (Yegen, 1991). Alles wat geïdentificeerd werd met Islam en Koerdisch nationalisme werd door de Kemalisten gezien als een bedreiging voor de Turkse staat. Sinds 1849 vond er een bloedige strijd plaats tussen de Turkse staat en de Koerdische Arbeiderspartij de PKK, die de dood van meer dan mensen heeft veroorzaakt (Marcus, 2007). Het initiële doel van de PKK was onafhankelijkheid en de afscheiding van het Koerdische gedomineerde zuidoostelijke deel van het land. Deze doelstellingen zijn inmiddels herzien. De onafhankelijkheidsbeweging zoekt nu een grotere mate van erkenning en autonomie binnen Turkije. Met het aan de macht komen van Tayyip Erdogans Rechtvaardigheid en Ontwikkeling Partij (AKP) in 2002 kwam er verandering in de prioriteiten en belangen van Turkije en in hun visie op de Koerden. Hoewel tot 2007 het buitenlands beleid nog voornamelijk uitgestippeld werd door de Kemalistische elite De AKP ziet de Koerden eerder als medemoslims dan als een bedreiging voor de Turkse nationaliteit. Onder het regime van de AKP ontstond er dan ook een heel ander beleid tegenover de eigen en de buitenlandse Koerden. Een mijlpaal in de verbeterde Turks-Koerdische relaties was het gezamenlijke bezoek van Erdogan en Barzani in november 2013 aan Diyarbakir, hét Koerdische centrum in Turkije (Candar, 2013). Turkije ontwikkelde nauwe politieke en economische banden met de Iraakse Koerden (Romano, 2015). Hun gemoedelijkere houding tegenover de Iraakse Koerden werd niet enkel ingegeven door het nieuwe Koerdische beleid maar ook door de andere belangen van Turkije onder de AKP. Turkije en de PKK onderhandelen sinds 2009 over een vredesakkoord dat een eind moet maken aan het dertig jaar aan de gang zijnde conflict tussen beide. In 2013 werd een staakt-het vuren afgesproken. In het vredesproces zijn de Iraakse Koerden en dan vooral de figuur van Barzani een belangrijke pion voor Turkije (Romano, 2015). De Iraakse Koerden moeten de houding van de Turkse koerden in een meer pro-turkse richting sturen. Om dit te bewerkstelligen proberen president Erdogan en minsister van buitenlandse zaken Ahmet Davutoğlu de invloed van Barzani bij de Turkse Koerden te stimuleren en hem voor te stellen als een natuurlijkere leider van de Koerden dan Abdullah Ocalan, de leider van de PKK (Wali, 2013; Today s Zaman, 2012). De KDP is ook belangrijk voor Turkije om de PKK basissen in de grensregio met Iraaks-Koerdistan te bestrijden De impact van IS op de Turkse Koerdische kwestie Het belang van de Turkse-Iraaks-Koerdische relaties werd nog versterkt met de opkomst van IS. De IScrisis bemoeilijkt het vredesproces tussen Turkije en de PKK. Ondanks dat PKK-leider Ocalan in maart 33

48 2015 nogmaals opriep een einde te maken aan de gewapende strijd blijven spanningen en conflicten ontstaan (Middle East Eye, 2015; Hunter, 2015; The Economist, 2015). De bemiddeling van de Iraakse Koerden in het vredesproces is daardoor nog steeds gewenst (Hawrami, 2015). Ook het lot van de Syrische Koerden en de gebeurtenissen in Kobani compliceren het vredesproces. In het door conflict verscheurde Syrië zagen de Syrische Koerden een kans om een protostaat op te richten. 13 De Syrisch-Koerdische partij PYD heeft banden met de PKK. Het verdere verloop van het vredesakkoord is nauw verbonden met de situatie van de Syrische Koerden. Die Syrische Koerden verwijten de Turken Koerdenhaters en bondgenoten van IS te zijn, sinds de passieve Turkse houding in de slag om Kobani (Zaman, 2014). Turkije weigerde inderdaad zich militair te engageren in Kobani, waardoor het zich de woede op de hals haalde van zowel de Syrische als de Turkse Koerden. Turkse Koerden werden met harde hand tegengehouden om de grens over te steken en hun Syrische verwanten te helpen. Anderzijds hebben de Turken wel hulpgoederen gestuurd, vluchtelingen uit Kobani opgevangen en YPG-leden verzorging geboden in Turkse hospitalen (The Economist, 2014 g). Daarnaast katalyseerden ze ook militaire hulp door een grensdoorgang te openen voor de peshmerga naar Rojava (Afanasieva & Dziadosz 2014).De Turken worstelen met het dilemma om de steun van de eigen Koerdische bevolking en het slagen van het vredesproces met de PKK niet te beknotten maar tegelijk de Syrische Koerden niet de kans te geven zich los te scheuren van Syrië. Om deze twee doelstellingen te kunnen bereiken probeert Turkije de banden met de Syrische Koerden aan te halen, onder andere via de Iraakse Koerden. Door hulp van de Iraakse Koerden aan Kobani toe te laten, versterken ze via de Iraakse Koerden, hun invloed onder de Syrische Koerden en komt Turkije de eigen Koerdische bevolking tegemoet. Tegelijk poogt Turkije via een verdeel-en-heers strategie de verschillende Koerdische fracties tegen elkaar uit te spelen en zo zijn eigen politieke invloed in de regio te vergroten (CRES, 2014; The Economist, 2014 g). Barzani maakt gretig gebruik van de opportuniteiten die de Turkse strategie biedt. Het stelt hem in staat Turkije te blijven overtuigen van hun belangen bij goede relaties met de Iraakse Koerden en tegelijk zijn pan-koerdische invloed uit te breiden. De strijd tegen IS bracht de Koerdische partijen uit de verschillende landen dichter bij elkaar. Zoals beschreven werd, hielpen de PKK en de YPG bij de bevrijding van de Yezidi s uit het Sinjargebergte. In de strijd om Kobani hebben Koerdische troepen uit de drie landen opnieuw hun krachten gebundeld tegen IS. Aangezien Turkije belang heeft bij de invloed die Barzani heeft onder de Turkse en Syrische Koerden, kan het weinig inbrengen tegen deze versterkte 13 De Syrisch-Koerdische protostaat wordt door de Koerden Rojava of West-Koerdistan genoemd. 34

49 inter-koerdische relaties. De economische interdependentie maakt de relatie relatief schokbestendig. Barzani kan dus zijn invloed onder de andere Koerden uitbreiden zonder dat dit de relaties met Turkije verzuurt Economische relaties In de Turks-Iraaks-Koerdische relatie zijn economische belangen een bepalende factor. Een prioriteit van de AKP is Turkije s rol in de wereldpolitiek vergroten. Om dit te bereiken is het belangrijk dat Turkije zijn economie verder kan uitbouwen (Romano, 2015). Onder de AKP werd de Turkse economie geliberaliseerd, werden buitenlandse investeringen aangetrokken en kende het land een ongeziene economische groei. Aan die economische groei dankt de AKP grotendeels zijn electoraal succes. De AKP ziet de voortzetting van die groei dan ook als noodzakelijk om aan de macht te kunnen blijven. Daarnaast wil Turkije zijn positie als energietransitland tussen het Oosten en het Westen uitspelen om zo ook zijn politieke invloed te vergroten (Romano, 2015). Energie is daardoor een belangrijk element dat de band tussen Turkije en Iraaks-Koerdistan stimuleert. De Iraaks-Koerdische regio is energierijk en door het reeds uitgebouwd energienetwerk de aangewezen partner voor het energiehongerige Turkije. Turkije is voor zijn energie sterk afhankelijk van Iran en Rusland, en betaalt hen daarvoor hoge prijzen. Een partnerschap met Iraaks-Koerdistan stelt Turkije in staat zijn energiebronnen diversifiëren, zijn importcapaciteiten uit te breiden en olie en gas te verkrijgen aan lagere prijzen (Jones, 2014) De impact van IS op de economische relaties In de disputen tussen Iraaks-Koerdistan en Bagdad, gaf Turkije de voorkeur aan samenwerking met de KRG aangezien deze een betrouwbaardere energieleverancier is (Borroz, 2014). In theorie zou Irak Turkije kunnen voorzien van grote hoeveelheden gas. Maar dit lijkt onwaarschijnlijk door de geschiedenis van veiligheidsproblemen van de pijpleidingen in Irak. Het conflict tussen Irak en IS maakt Irak als energiepartner nog minder betrouwbaar (CRES, 2014). Zeker sinds de Koerden Kirkuk ingenomen hebben (cf. supra) en IS grote delen van het grondgebied waardoor Bagdads pijpleidingen lopen, controleert. 14 Deze ontwikkelingen ergeren de PUK, rivaal van de KDP. Om een tegenwicht te bieden aan de toenemende invloed van Barzani in Turkije en Syrië haalde de PUK zijn banden met de PKK aan (Wali, 2013). 35

50 De capaciteiten van Iraaks-Koerdistan als energieleverancier lijden ook onder het IS-conflict. Desondanks blijft Iraaks-Koerdistan een stabielere energieleverancier dan de rest van Irak en de beste optie voor Turkije (Borroz, 2014). Meer nog, doordat Iraaks-Koerdistans positie verzwakt is door IS, zijn ze nog afhankelijker van Turkije als handelspartner. Daardoor kan Turkije meer politieke invloed uitoefenen in de regio en goedkopere energieprijzen afdwingen (CRES, 2014). In de toekomst kan dan ook verwacht worden dat Turkije de relaties met de KRG zal blijven koesteren en hun aandeel in de economische voorspoed van Iraaks-Koerdistan zal verzekeren. Voor Iraaks-Koerdistan zijn de economische relaties met Turkije de sleutel tot economische onafhankelijkheid. De relaties met Turkije zijn voor de Iraakse Koerden dan ook een absolute prioriteit De visie van Turkije op Iraaks-Koerdische onafhankelijkheid De elementen besproken in de vorige subparagrafen spelen allemaal een rol in de Turkse visie op Koerdische onafhankelijkheid. In deze subparagraaf wil ik, de bevindingen in de vorige subparagrafen in acht nemend, een analyse maken van de Turkse houding tegenover de Koerdische onafhankelijkheidsclaim. De officiële positie van Turkije is voor de territoriale integriteit en politieke eenheid van Irak. Een onafhankelijk Koerdistan schaadt die eenheid en is voor Turkije daarom onbespreekbaar. De meeste analisten gaan er ook vanuit dat Turkije het ontstaan van een onafhankelijk Iraaks-Koerdistan nooit zal toelaten omwille van de mogelijke spillover effecten op de Turkse Koerden (Harris, 2014). De verhoudingen tussen de partijen zijn echter complexer dan zoals die vaak in de media voorgesteld worden. De Iraakse Koerden staan veel dichter bij Turkije dan bij de Turkse Koerden. Het risico van spillover effecten is ook niet zo groot als vaak gedacht wordt. De pan-koerdische nationalistische stroming is eerder marginaal. De Iraakse Koerden hebben nooit de ambitie gehad om de Turkse Koerden in hun staat te herenigen. Dat zou trouwens ook niet haalbaar zijn gezien het groot aantal Koerden dat in Turkije leeft. Naast de spillover effecten was de controle van Kirkuk door de Koerden volgens diezelfde analisten een casus belli voor Turkije. Het land zou nooit toelaten dat de grote Turkmeense bevolking en de olievoorraden in Kirkuk, die gezien worden als het sluitstuk voor Koerdische economische onafhankelijkheid, onder Koerdische controle zou komen (Migdalovitz, 2002). Maar toen de peshmerga in juni 2014 de macht in Kirkuk overnamen kwam er echter geen reactie van Turkije. 36

51 Er komen in de Turkse politiek en media steeds meer signalen waaruit blijkt dat Koerdische onafhankelijkheid niet ondenkbaar meer is, ondanks het feit dat een eengemaakt Irak de eerste keuze blijft. Huseyin Celik, een woordvoerder van AKP verklaarde aan het Iraaks-Koerdische nieuwskanaal Rudaw dat: The Kurds of Iraq can decide for themselves the name and type of the entity they are living in," en dat If Iraq is divided and it is inevitable, they are our brothers (Grim & Jones, 2014; Rudaw, 2014). Zoals de vorige paragrafen al duidelijk maakten, heeft de KRG-Turkije relatie de IS-test goed doorstaan. De economische interdependentie is zelfs versterkt. De politieke relaties blijven eveneens overeind. Wanneer duidelijk is dat een eengemaakt Irak niet (langer) kan bestaan, zal Turkije geen tegenstand bieden tegen de afscheiding. 2. Syrië Syrië heeft als land met een eigen Koerdische minderheid en als buurland van Iraaks-Koerdistan altijd een impact gehad op de Koerdische politiek. Het land lijdt sinds 2011 onder een burgeroorlog tussen voor- en tegenstanders van het regime van Bashar al-assad. De opmars van IS in Syrië in 2014 compliceerde de situatie verder. De Syrische Koerden streven ondertussen naar meer autonomie. Zij richtten in 2012 een autonome Koerdische regio op in Syrië. Deze ontwikkelingen beïnvloeden de situatie van de Iraakse Koerden. Van hun kant proberen de Iraakse Koerden de gebeurtenissen in Syrië in hun eigen voordeel uit te spelen. Deze paragraaf behandelt eerst de rol van IS in Syrië, vervolgens de relatie tussen de Syrische staat en de Iraakse Koerden en ten slotte de relaties tussen de Iraakse en Syrische Koerden Syrië en IS De oorlog in Syrië heeft de opmars van IS geholpen. Tussen de Syrische president en IS lijkt een symbiotische relatie te zijn ontstaan die de regio danig destabiliseert. 37

52 Fig. 7: Controlegebieden Syrië. Bron: The Economist Sinds 2013 heeft IS gebruik gemaakt van de burgeroorlog in Syrië om van daar uit aanslagen te plegen in Irak en in Syrië (Phillips, 2014b). De organisatie staat heel sterk in Syrië waar het de stad Raqqa tot hoofdstad van het kalifaat uitgeroepen heeft. De opmars van IS in Irak en Syrië speelt in het voordeel van de Syrische president Bashar al-assad (Baker, 2015). IS bestrijdt de oppositiepartijen die Assads regime willen omverwerpen en doet dus met andere woorden het vuile werk voor Assad. Bovendien gebruikt hij IS om aan het Westen te bewijzen dat er geen alternatief is voor zijn regime. Assad is daarom niet snel van plan IS te bestrijden. Ook de internationale gemeenschap is niet happig om zich te mengen in het Syrische conflict Syrië en de Iraakse Koerden Syrië heeft zelf een aanzienlijke Koerdische minderheid en is ook betrokken bij de voorvallen van de Koerden in Turkije en Irak. Hoewel de Koerden binnen Syrië zo goed als geen erkenning kregen, heeft het land wel Koerdische opstanden in Irak en Turkije gesteund. Enerzijds was dit om de Koerdische aspiraties in eigen land af te buigen naar andere landen, anderzijds om Irak en Turkije, Syrië s regionale rivalen te destabiliseren. Syrië heeft op verschillende momenten als gastland gefungeerd voor ballingen van de KDP en de PUK. Syrië moedigde de Koerden aan in hun autonomiestreven (Dunn, 38

53 2007). Er waren echter grenzen aan het enthousiasme van Syrië. Toen de Iraakse Koerden in 1991 hun autonome regio opgericht hadden, staakte Syrië haar steun. Het vooruitzicht van een werkelijk autonoom Iraaks-Koerdistan was onacceptabel voor de Arabische staat (Dunn, 2007). De aanhoudende chaos in het land maakt de actuele houding van Syrië tegenover een eventueel onafhankelijk Iraaks-Koerdistan onvoorspelbaar. De Iraakse Koerden en vooral de PUK hebben goede relaties met het Syrische regime (Van Wilgenburg, 2014). Toch is steun voor de onafhankelijkheidsclaim weinig waarschijnlijk. De huidige situatie maakt echter ook dat hun houding van gering belang is voor het lot van de Iraakse Koerden De Syrische en de Iraakse Koerden Belangrijker dan de relatie met de Syrische regering zijn de ontwikkelingen in Syrisch-Koerdistan voor de Iraakse Koerden. Daar slaagden de Koerden erin gebruik te maken van Assads kwijnende macht om een de facto autonome regio te creëren. De Syrisch-Koerdische partijen hebben een complexe relatie met de andere Koerdische partijen. De dominante Democratische Unie Partij (PYD) is gelieerd aan de Turkse PKK. De KDP steunt haar zusterpartij de Koerdische Democratische Partij in Syrië (KDP-S). De PUK steunt echter de Koerdische Democratische Progressieve Partij in Syrië (Van Wilgenburg, 2014). Jalal Talabani, de leider van de PUK heeft een historisch goede relatie met de familie Assad. De PUK werd ook opgericht in Damascus. In tegenstelling tot de PYD en de KDP-S, is de Progressieve Partij geen voorstander van Koerdische autonomie. Bij het uitbreken van het conflict in Syrië stuurden de KDP, PUK en de PKK hun Syrische bondgenoten in verschillende richtingen. De PKK hielp de PYD met de oprichting van hun militie, de Volksbeschermingseenheden (YPG). De YPG bleek enigszins opgewassen tegen IS en slaagde er in het grootste deel van het Syrisch-Koerdische gebied onder hun controle te brengen. Zowel de PUK en de KDP steunden de oprichting van de Koerdische Nationale Raad (KNC) in 2011, een oppositie-alliantie die de verschillende Koerdische fracties herenigde, met uitzondering van de PYD (Van Wilgenburg, 2014). In 2012 slaagde Barzani erin de Koerdische groepen te herenigen in Erbil, met als resultaat dat de PYD en het KNC een samenwerkingsovereenkomst tekenden (Al-Monitor, 2012). Die overeenkomst leidde tot de oprichting van de Koerdische Opperste Commissie (Desteya Bilind a Kurd), het 39

54 bestuursorgaan van Rojava. 15 De samenwerking tussen het KNC en de PYD bracht ook de KDP en de PUK opnieuw dichter bij elkaar. Onder het Koerdische beleid is de regio uitgegroeid tot de enige relatief stabiele en veilige regio in Syrië, die bovendien goed scoort op mensen- en vrouwenrechten (Watson & Tuysuz, 2014; Totten, 2014). De ontwikkeling van de Syrisch-Koerdische regio betekende een stimulans voor de interne Koerdische samenwerking. De PKK, YPG en peshmerga werkten samen in het noorden van Irak om de Yezidis te bevrijden en streden in Kobani samen tegen IS (Westall & Yackley, 2015). De hulp van de peshmerga in Kobani zou niet noodzakelijk geweest zijn om IS te verslaan (Gunter, 2015). Barzani zou er echter op gestaan hebben om, met de steun van Turkije, een rol te spelen in de bevrijding van de stad om zijn invloed bij de Syrische Koerden te vergroten. Dus hoewel er sprake is van groeiende samenwerking tussen de Koerden gebeurt dit niet (louter) uit solidariteit. Barzani probeert van het Syrische conflict gebruik te maken om enerzijds zijn politieke invloed onder de Koerdische partijen in Syrië uit te breiden en anderzijds zijn banden met Turkije te versterken. Om Turkije tegemoet te komen probeert Barzani sinds 2012 zijn invloed bij de Syrisch-Koerdische partijen te vergroten en hen te overtuigen zich tegen het regime van Assad te keren (Gunter, 2015). De ontwikkelingen in Syrië stimuleren het Koerdische nationalisme in de verschillende landen. Bovenal geeft het aan het Iraaks-Koerdische onafhankelijkheidsstreven een stimulans doordat zowel de Iraaksals de Syrisch-Koerdische positie aan de internationale gemeenschap tonen dat de autonome Koerdische regio s een aantrekkelijk alternatief zouden kunnen zijn voor de desintegrerende Iraakse en Syrische staten. 3. Iran Iran is een buurland van Irak en deelt een grens met Iraaks-Koerdistan. Het land heeft zelf een Koerdische minderheid. In de relaties met Irak was de Koerdische factor steeds van belang. De relaties tussen de Iraakse Koerden en Iran spelen zich vooral af in de bredere politiek van Iran tegenover Irak. Niettemin hebben Iran en de Iraakse Koerden ook een belangrijke relatie opgebouwd los van Irans belangen in Bagdad. De IS-crisis voegde een extra element toe aan deze relatie. 15 Het bestuur telt een gelijk aantal leden van de PYD en de KNC. De YPG is hun militaire macht. 40

55 Fig. 8: Iran, regionale omgeving. Bron: BBC News 3.1. Geschiedenis van de relaties tussen Iran en de Iraakse Koerden De banden tussen Iran en de Iraakse Koerden gaan ver terug en kaderen in de rivaliteit tussen Iran en Irak. De Koerdische factor in de Iran-Irak relaties was vooral belangrijk in de oorlog tussen de twee landen van 1880 tot De PUK en de KDP werden gesteund door Iran om te revolteren tegen het Iraakse regime. De nasleep van de Golfoorlog van 1990 waarbij de Koerden in Irak hun autonome regio uitbouwden, verkoelde de relatie tussen Iran en de Koerden. Iran vreesde de Amerikaanse invloed in de regio via de no fly zone in het Koerdische gebied. Maar, hoe meer de Iraaks-Koerdische regio zich ontwikkelde naar een autonome politieke entiteit, hoe meer Iran zijn diplomatieke en economische relaties met de Iraakse Koerden uitbouwde (Entasser, 2009). De Amerikaanse invasie in 2003 en de val van Saddam Hoessein creëerde nieuwe opportuniteiten voor Iran in Irak en in Iraaks-Koerdistan. Sinds 2003 groeiden de economische betrekkingen tussen Iran en de KRG exponentieel. Politieke spanningen bleven evenwel aanwezig. Vooral de relaties tussen de KRG en Israël en de aanwezigheid van basissen van PJAK in Noord-Irak zijn bronnen van spanning. 16 Iran viel in 2011 de PJAK basissen in Iraaks-Koerdistan aan (AFP, 2011 b). De invallen werden door Barzani veroordeeld (AFP, 2011 a). Iran beschuldigt Iraaks-Koerdistan, de Verenigde Staten en Israël ervan de PJAK te steunen (Case & Siebens, 2012). De laatste drie jaar verbeterden de bilaterale relaties opnieuw. In 2013 tekenden de twee partijen een akkoord dat de bilaterale handel aanzienlijk deed toenemen. Iran was ook één van de landen die olie kocht van Iraaks-Koerdistan tegen de zin van Bagdad in 16 PJAK (Partiya Jiyana Azad a Kurdistane of de partij voor het vrije leven in Koerdistan ) is een Iraans Koerdische partij die gelieerd is met de PKK en geregeld aanslagen pleegt in Iran. 41

56 (Richards, 2013). Door de verbeterde politieke en economische banden is er een goede en gebalanceerde relatie ontstaan tussen Iran en de Iraakse Koerden. De Koerdische kwestie in Iran bleef echter een heet hangijzer in de bilaterale relatie De impact van Irans belangen op hun verhouding met de Iraakse Koerden Net zoals bij de andere buurlanden hebben Irans interne en regionale belangen een impact op hun verhouding met de Iraakse Koerden. In deze subparagraaf wordt onderzocht hoe de Iraanse Koerdische kwestie, de regionale belangen en de betekenis van IS voor Iran de Iraans-Koerdische relaties beïnvloeden De Koerdische kwestie in Iran Iran heeft een aanzienlijke Koerdische minderheid. De Koerden in Iran ontvangen de minste erkenning van de Koerdische minderheden in de landen in het Midden-Oosten. Daardoor kende de Iraanse geschiedenis al een aantal voorbeelden van Koerdische revolte. De bekendste is de oprichting van de kortstondige Koerdische republiek van Mahabad in Na elf maanden werd hij ontmanteld door het Iraanse leger (Gunter, 2010). De Koerdische strijdlust bleef aanwezig gedurende het bewind van de sjah. Vandaag is de Koerdische strijd in Iran kleinschaliger maar nog steeds aanwezig, voornamelijk in de vorm van de PJAK. Door het harde beleid van Iran tegen de PJAK bleven hun aanvallen lokaal en kleinschalig (Vatanka, 2014). Teheran wil dat zo houden en vreest daarom spillover effecten van het Koerdische nationalisme in Irak Regionale ambities De relatie tussen Iran en Irak verbeterde na de val van Saddam Hoessein. Iran wist aanzienlijke invloed in Irak uit te bouwen. In Irans belangen in de regio is de grip op Irak van groot belang. Ondanks het feit dat de Iraanse politici hun regionale politieke invloed proberen uit te breiden, staat het land diplomatiek vrijwel geïsoleerd. De steun die Iran geeft aan het Syrische regime van Assad en aan Hezbollah levert hen een slecht internationaal imago op. De Westerse sancties, de lage olieprijzen, inflatie en werkloosheid zorgen dat ook op economisch vlak Iran er slecht voor staat. In de Iraanse pogingen om een regionale grootmacht te worden is het enige succes de invloed die Iran verworven heeft in Irak en Syrië (Juneau, 2015). Gezien de huidige situatie in Syrië heeft Iran dan ook veel belang 42

57 bij de eenheid en stabiliteit van Irak. Naast de belangen die Iran heeft in Irak, is er nog een ander element waarom Iran een onafhankelijk Koerdistan vreest. De goede relaties die de KRG onderhoudt met Turkije doet Teheran geloven dat een onafhankelijke Koerdische staat een Turkse vazalstaat zou worden. Naast Turkse invloed is Iran ook bezorgd om de mogelijke toenemende Amerikaanse en Israëlisch invloed in het gebied (Vatanka, 2014) Belang van IS voor Iran De opkomst van IS vormt een grote bedreiging voor Iran. Niet enkel omdat het de stabiliteit van Irak onder druk zet maar ook omdat het conflict de stabiliteit van Iran bedreigt en IS haar geweld voornamelijk richt op sjiitische moslims (het grootste deel van de Iraanse bevolking) en sjiitisch erfgoed (The Economist, 2014 d). 17 Het verslaan van IS wordt door Iran als noodzakelijk geacht om de eigen en de Iraakse stabiliteit te vrijwaren. In hun pogingen om IS te bestrijden, steunen ze echter krachten die de Iraakse eenheid net ondermijnen. Zo heeft Iran wapens, munitie en training geleverd aan de Iraakse en Syrische Koerden (Katzman et al. 2015; Aljzeera, 2015). Naast het versterken van de Koerden, steunt Iran ook de sjiitische milities die IS in Irak bestrijden. Door hun brutaliteit tegen soenitische burgers vergroten deze milities echter de sektarische kloof in Irak (Amnesty International, 2014). Naast het leveren van materiële hulp aan de verschillende Iraakse troepen die tegen IS vechten, wil Iran zich liever niet meer in het conflict mengen. De steun aan het Syrische regime en het Libanese Hezbollah valt peperduur uit voor Iran. Daarenboven is Iran ook verwikkeld in een proxy-oorlog met Saoedi-Arabië in Jemen (Sharp, 2015). Het conflict in Jemen tussen het regime van president Abdu Rabbo Mansour Hadi, gesteund door de Golfstaten en de rebellenbeweging Houthi, gesteund door Iran escaleerde in maart 2015 tot een regionaal conflict (Kasinof, 2015). Door de slechte economische situatie en de verouderde staat van het leger kan Iran zich niet permitteren zich in nog meer conflicten te mengen. Bovendien zou dit het al slechte internationale imago van Iran verder aantasten. Ondanks dat de Obama-administratie benadrukt dat de onderhandelingen over gezamenlijke strijd tegen IS en de onderhandelingen over het nucleaire programma van Iran volledig gescheiden gebeuren, zijn er aanwijzingen dat dit niet het geval is (Solomon & Lee, 2014; Hafezi, 2015). De nucleaire deal geeft dus een extra dimensie voor Iran aan de IS-kwestie. 17 Onder andere de sjiitische schrijnen in de Iraakse steden Najaf en Karbala. 43

58 Impact op Iraaks-Koerdistan Ondanks de belangen die Iran heeft bij een eengemaakt Irak zijn er aanwijzingen dat Iran zich voorbereidt op een onafhankelijk Iraaks-Koerdistan waar het goede banden mee wil hebben. De Koerdische politiek wordt gedomineerd door seculiere politici en worden bijgevolg niet gedefinieerd volgens sjiitisch-soennitisch termen. Iran heeft daardoor, anders dan in Jemen, geen sektarische incentives om zich in de Iraaks-Koerdische kwestie te mengen. Iran probeert zijn belangen in Irak veilig te stellen door diplomatische manoeuvres en niet via militaire inmenging. Hiervan proberen de Iraakse Koerden gebruik te maken om hun eigen positie te versterken. In december 2014 kondigde Barzani aan dat Iraaks-Koerdistan zijn banden met Iran zou versterken (Sheppard, 2014). Iran was het eerste land dat de Koerden hulp bood wanneer zij in augustus 2014 aangevallen werden door IS (Hashem, 2014). De Iraaks-Koerdische leiders zijn Iran dankbaar voor die hulp die hen in staat stelt om het gevaar van IS af te zweren en ook om hun peshmerga om te vormen tot een volwaardig leger. Maar, de Iraakse Koerden vrezen wel een te grote Iraanse invloed. Buiten steun in de vorm van wapens en militaire adviseurs, willen de Koerden liever geen Iraanse aanwezigheid in de regio (Rudaw, 2015 b). Zowel Iran als Iraaks-Koerdistan lijken een goede en evenwichtige relatie na te streven met aandacht voor elkaars belangen. 4. Israël Israël is geen buur van de Iraakse Koerden maar is als grote regionale speler ook van belang in het Iraaks-Koerdische verhaal. Het land onderhoudt al lang relaties met de Iraakse Koerden, hoewel deze grotendeels clandestien waren. Na de opmars van IS door Irak en de aankondiging van Barzani dat de tijd rijp was voor Koerdische onafhankelijkheid heeft Israël zich als enig land uitgesproken voor de onafhankelijkheid van de Iraakse Koerden (Tripathi, 2014). Zowel hun verbondenheid met de Koerdische bevolking als niet-arabische minderheid in het Midden-Oosten als hun regionale belangen spelen een rol in de Israëlische support voor een onafhankelijk Koerdistan. In deze paragraaf worden de relaties, de Israëlische belangen en hun impact op het Koerdische onafhankelijkheidsstreven onderzocht. 44

59 Fig. 9: Israël, regionale omgeving 4.1. Geschiedenis van de Israëlisch-Koerdische relaties De relatie tussen Israël en de Iraakse Koerden gaat terug tot de vroege jaren vijftig, toen Israël haar periferiebeleid formuleerde. Dat periferiebeleid hield in dat Israël banden ontwikkelde met minderheden in de regio om hun regionaal isolement te doorbreken. Historisch is er altijd een Joodse aanwezigheid geweest onder de Koerden. Daarvan migreerde een deel naar Israël (Lindenstrauss & Eran, 2014). Deze migranten creëerden sympathie voor de Koerdische zaak in Israël en waren een diplomatiek kanaal voor Iraaks-Koerdistan. Een volgende mijlpaal in de Israëli-Koerdische relaties was de Koerdische revolte begin jaren zestig. De Koerden kregen steun van Israël tegen de Baath-partij die een gemeenschappelijke vijand was. Deze banden werden zoveel mogelijk geheim gehouden door beide landen, wat complottheorieën in de hand werkte. De Koerden werden ervan beschuldigd een tweede Israël en een Yahudistan te willen stichten. 18 Deze beschuldigingen remden openlijke betrekkingen af. De goede relaties die Israël onderhield met Turkije gedurende de jaren negentig waren een bijkomende rem. De geopolitieke context voor de Israëlisch-Koerdische relaties veranderde echter 18 Yahud is de Arabische term voor joden. 45