Vernieuwing van de VCA: Nieuwe perspectieven voor Nederlands meest succesvolle veiligheidssysteem

Transcriptie

1 Vernieuwing van de VCA: Nieuwe perspectieven voor Nederlands meest succesvolle veiligheidssysteem Door Gerard Zwetsloot 1 Het belang van de VCA De VGM Checklist Aannemers, beter bekend als de VCA is een veel gebruikt hulpmiddel om de Veiligheids-, Gezondheids- en Milieu-prestaties, vooral de veiligheid te verbeteren in de samenwerking tussen opdrachtgevers en aannemers. De eisen in de checklist zijn/worden vastgesteld door het Centraal College van Deskundigen VCA (kortweg het CCVD-VCA). Het CCVD-VCA is paritair samengesteld uit vertegenwoordigers van opdrachtgevers en opdrachtnemers. Het CCVD-VCA opereert juridisch binnen de Stichting Samenwerken Voor Veiligheid (SSVV). De kernfunctie van de VCA is het vormgeven, borgen en continu verbeteren van veiligheid (VGM-risicobeheersing) door de aannemer. Daarnaast is de VCA van belang door het bieden van een structuur voor afdekken van wetgeving, en als breed geaccepteerd, uniform en transparant systeem voor prekwalificatie van aannemers. Op basis van de VCA checklist zijn een groot aantal bedrijven gecertificeerd. In Nederland gaat het om ruim bedrijven waarvan 40% tussen de 11 en 35 medewerkers heeft. Er werken in totaal in Nederland meer dan mensen onder het regime van het VCA systeem (Zandvoort 2004). Jaarlijks behalen meer dan personen het diploma basisveiligheid VCA. Daarnaast wordt de VCA ook toegepast in diverse andere landen, waarvan vooral het gebruik in België en Duitsland significant is. Toepassing van de VCA heeft aantoonbaar geleid tot minder ongevallen c.q. lagere ongevalfrequenties. Op weg naar een nieuwe generatie van de VCA De VCA wordt regelmatig geactualiseerd; de laatste update heeft in 2004 plaatsgevonden. Gezien de uitdagingen die nu aan de orde zijn, is er behoefte aan een breed gedragen visie op de toekomst van de VCA als basis voor de verdere ontwikkeling. De auteur heeft het Centrale College van Deskundigen van de VCA in de periode december 2005-februari 2007 begeleid bij het ontwikkelen van die gemeenschappelijke visie op een nieuwe generatie van de VCA. Die visie is gedeeld met het bestuur van de Stichting Samenwerken Voor Veiligheid (SSVV), waarin een aanzienlijk aantal brancheorganisaties is vertegenwoordigd. De visie wordt dus breed gedragen. In deze presentatie worden een aantal belangrijke bevindingen uit genoemd traject gepresenteerd. 1 Gerard Zwetsloot is senior onderzoeker en adviseur bij TNO Kwaliteit van Leven Arbeid. Daarnaast is hij als hoogleraar verbonden aan het Erasmus Centre for Sustainability and Management van de Erasmusuniversiteit Rotterdam. gerard.zwetsloot@tno.nl NVVK Jubileumcongres april Sessie A Zwetsloot 1 van 6

2 Uitdagingen Vooraf waren met het oog op de toekomst van de VCA een aantal belangrijke uitdagingen geformuleerd: Van de zijde van de opdrachtgevers, vooral van de (petro)chemische industrie, is er behoefte aan verdere verbetering van de veiligheidsprestaties van hun aannemers. Van de kant van de opdrachtnemers/aannemers is er vooral behoefte aan meer maatwerk. Naast deze wensen zijn er echter nog een drietal andere uitdagingen die om een aanpak van het bredere VCA-systeem vragen: De VCA wordt soms te onpas geëist door opdrachtgevers (met andere woorden het VCA certificaat wordt als prekwalificatie eis gesteld in situaties waarvoor de VCA nooit is bedoeld); Opdrachtnemers zijn soms alleen in het certificaat (en minder in de veiligheid) geïnteresseerd; dit leidt soms tot een te grote betrokkenheid van externe adviseurs en te weinig inspanningen binnen het te certificeren bedrijf zelf; tot te veel nadruk op procedures en documentatie, maar te weinig tot levende veiligheid. Er is gefundeerde kritiek op de kwaliteit van de auditing door Certificatie Instellingen (zie de bijdrage van B. Brinkhuis). Genoemde uitdagingen hangen deels samen. Zo zal een betere kwaliteit van auditing bijdragen aan meer echte veiligheid en misschien ook aan meer maatwerk. Het door opdrachtgevers te onpas eisen van de VCA als prekwalificatie kan worden gezien als een factor die de mogelijkheden tot maatwerk van de aannemers vermindert. Bij de wens van opdrachtgevers om aan te sturen op verbetering van veiligheidsprestaties is de eerste gedachte om meer (of hogere) eisen in de VCA op te nemen. Vanuit de zijde van opdrachtnemers wordt dit echter alleen acceptabel gevonden als er kan worden voorkomen dat die extra eisen op een oneigenlijke manier door opdrachtgevers worden gesteld (meer veiligheidsmaatregelen zijn niet in alle situaties even zinvol, zijn soms zelf misschien contra-productief). SWOT-analyse Bij het ontwikkelen van een visie op een nieuwe generatie van de VCA is het uiteraard zaak rekening te houden met ontwikkelingen die de komende jaren van invloed zullen zijn op het functioneren van aannemers en van de de VCA. Daartoe is een beknopte omgevingsanalyse uitgevoerd. De belangrijkste geïdentificeerde ontwikkelingen zijn: Toenemende internationalisering (van opdrachtgevers en opdrachtnemers); Versterken van de focus op kostenbesparing, efficiency en ketenoptimalisatie; Verschuivingen in de eisen en verwachtingen t.a.v. veiligheid door de overheid, maar ook van de bedrijven zelf. Hierbij wordt verwacht dat de BRZO-bedrijven ook in de toekomst zeer nauwlettend door de overheid zullen worden gevolgd, terwijl in andere sectoren sprake zal zijn van verder terugtredende overheid; De koppeling tussen bedrijfsrisico s en veiligheid wordt sterker: een ernstig ongeval wordt steeds meer gezien als een risico voor de bedrijfsvoering (license to operate); NVVK Jubileumcongres april Sessie A Zwetsloot 2 van 6

3 De behoefte aan versterking van het leiderschap als gevolg van de toenemende complexiteit (zowel bij opdrachtgevers als bij opdrachtnemers); Veranderingen in de arbeidsmarkt (internationalisering van arbeidskrachten) en het beroepsonderwijs (minder nadruk op vakinhoudelijke kennis, beperkte uitstroom van mensen met technische opleidingen); Naast de VCA zijn er ook andere systemen op de markt gekomen met enigszins vergelijkbare doelstellingen (OHSAS 18000, en in Frankrijk MASE). Naast een omgevingsanalyse is ook een analyse van sterke en zwakke punten van de VCA gemaakt. De VCA heeft aan aantal zeer sterke punten, vooral: Duidelijkheid, eenduidigheid en concreetheid van de eisen De hoogwaardige uitwerking van het aspect opleidingen en kwalificatie De bewezen bruikbaarheid voor kleine bedrijven. De grote mate van gebruik en acceptatie Er zijn echter ook zwakke punten in de huidige VCA, die onder ogen moeten worden gezien. De belangrijkste is dat er soms een groot verschil (mogelijk) is tussen de VCA op papier en de feitelijke implementatie. Op basis van deze inzichten zijn nog een aantal meer concrete uitdagingen geïdentificeerd: De eisen aan management commitment en interne controle/auditing (door de contractor zelf) dienen te worden versterkt. Er is behoefte aan meer prestatie indicatoren (nu is dat alleen de Incident Frequentie index), die ook vaker worden gemeten. De ketenproblematiek (van opdrachtgever- via hoofdaannemer naar contractors en subcontractors) wordt steeds belangrijker en moet versterkt. Maatwerk bij de risicobeheersing is altijd al een uitgangspunt geweest bij de VCA eisen, maar dat komt in de praktijk te weinig tot zijn recht. De VCA* wordt veelal gezien als een mindere variant van de VCA**. De VCA* verdient een eigen, heldere positionering. De kern- en deelfuncties van de VCA Binnen de reeds genoemde kernfunctie van de VCA worden drie deelfuncties onderkend: Het introduceren en/of ontwikkelen van een VGM-risicobeheersysteem op het niveau van werkplek, werkprocessen en werkuitvoering; Het garanderen van goede voorwaarden om veiligheid op werkplekniveau te kunnen realiseren; Het introduceren en/of ontwikkelen van verbetermechanismen (m.b.t. VGM prestaties). Het definiëren van deze drie deelfuncties schept een nieuw denkkader waarbinnen de zinvolheid en de formulering van de VCA-items kan worden heroverwogen. Alle drie de deelfuncties zijn belangrijk. Echter binnen de VCA varianten zal aan de deelfuncties wel NVVK Jubileumcongres april Sessie A Zwetsloot 3 van 6

4 een verschillend gewicht worden toegekend. De deelfuncties zijn dus van groot belang als gemeenschappelijk referentiekader bij de verdere uitwerking van de nieuwe VCA. Naar een meer hybride checklist De VCA zal qua onderliggende filosofie- niet langer alleen van een zuivere checklist benadering uitgaan (waarin verondersteld wordt dat voldoen aan de minimumeisen automatisch impliceert dat aan de doelstelling van de vragen is voldaan). Daarom zullen ook enkele kenmerken van een systeemaanpak worden gebruikt. Door deze hybride benadering ontstaat een VCA waarbij sommige delen alleen zijn gebaseerd op een zuivere checklist benadering, terwijl andere delen ook enkele kenmerken van een systeemaanpak hebben; de opzet is om de sterkten van beide benaderingen te combineren. Wel zal de uitwerking van de nieuwe VCA (ook voor hybride onderdelen) de vorm houden van een praktische checklist. Herpositionering van de VCA* en de VCA** Iedere VCA variant zal een herkenbare en duidelijke toegevoegde waarde moeten hebben; de varianten dienen zich op een logische wijze van elkaar te onderscheiden. Het is belangrijk dat de VCA* breder gezien gaat worden als een volwaardig product, simpeler dan de VCA**, maar net zo goed (fully fit for purpose) voor een ander toepassingsgebied. Dit vraagt om een herpositionering van de VCA*. De VCA* wordt gericht op effectieve beheersing van veiligheid (VGM) tijdens de uitvoering van werkzaamheden (voor opdrachtgevers), op het niveau van de werkplek. De risicobeheersing op de werkvloer wordt daarbij actief ondersteund door het management De VCA* is bedoeld voor bedrijven waar de complexiteit van werk en organisatie relatief gering is. De VCA** wordt gericht op effectieve beheersing van veiligheid (VGM) tijdens de uitvoering van werkzaamheden op het niveau van de werkplek. De beheersing op de werkvloer wordt aantoonbaar actief ondersteund en verbeterd door management betrokkenheid, VGM-beleid en -organisatie. De VCA** is bedoeld voor bedrijven waar de complexiteit van werk of organisatie van belang is voor de veiligheid. Bijvoorbeeld omdat het werk niet alleen routinematig is, er meerdere disciplines of onderaannemers betrokken zijn, omdat omgevingsfactoren van belang zijn voor de veiligheid, of omdat bedrijfsbrede aansturing essentieel is voor adequate risicobeheersing op de werkplek. Het onderscheid tussen VCA* en VCA** zal dus in de toekomst niet meer (uitsluitend) zijn gebaseerd op de grootte van de organisatie. Maatwerk en gebruiksvriendelijkheid De nieuwe generatie VCA zal meer mogelijkheden voor maatwerk gaan bieden, en zal daardoor flexibeler en gebruiksvriendelijker zijn Daarbij worden drie hoofdtypen maatwerk onderscheiden: Maatwerk door opdrachtgevers bij het eisen van VCA als prekwalificatie Maatwerk door gerichte toepassing van de diverse VCA varianten Maatwerk door opdrachtnemers bij de toepassing van VCA. NVVK Jubileumcongres april Sessie A Zwetsloot 4 van 6

5 De rol van de opdrachtgevers voor het creëren van mogelijkheden voor maatwerk kan nauwelijks worden onderschat. De prekwalificatie-eis die zij stellen (VCA*, VCA** of VCA**P) dient zinvol te zijn, en niet meer dan nodig is. Bij het maatwerk door gerichte toepassing van de diverse VCA varianten gaat het (a) om betere differentiatie tussen de VCA* en VCA**, en (b) om maatwerk door branchespecifieke aanvullende eisen zoals in de VCA**Petrochemie. Bij het maatwerk door de opdrachtnemers bij de toepassing van de VCA gaat het om (a) maatwerk door het nemen van passende risicobeheersingmaatregelen, (b) de mogelijke differentiatie tussen organisatorische eenheden in het bedrijf en (c) grotere aandacht voor het voldoen aan doelstellingen van de VCA vragen (en wat minder voor de wijze waarop daaraan wordt voldaan). Daarnaast is er aandacht voor het vergroten van de gebruikersvriendelijkheid en het reduceren van papierwerk door enkele knelpunten aan te pakken. Overigens kunnen ook de SSVV en/of de aangesloten branches door het ontwikkelen en ter beschikking stellen van ondersteunende instrumenten of richtlijnen, de administratieve lasten van het gebruik van de VCA terugdringen. De mogelijkheid van aanvullende branche specifieke aanvullende eisen Aan branches wordt in principe de mogelijkheid geboden om voorstellen doen voor aanvullende branche specifieke eisen, die een onderdeel van de VCA gaan uitmaken. De aanvullende eisen moeten VGM-breed zijn (dus niet alleen gericht op een specifiek risico uit de branche) en zijn gericht op het versterken van de kernfunctie van de VCA (en daarmee ook van een of meer van de drie deelfuncties). Voorwaarde is uiteraard harmonisatie van eisen in de branche. Op deze manier wordt tevens een nieuwe ontwikkelmogelijkheid voor de VCA geïntroduceerd. Het CCVD-VCA beslist uiteraard over het wel of niet opnemen van de voorgestelde aanvullende eisen in het VCA gebouw. Aanvullende branche specifieke eisen voor de Petrochemie Voor de petrochemie zijn - op hoofdlijnen - branchespecifieke eisen vastgesteld die aanvullend zijn op de VCA**. De combinatie wordt aangeduid als VCA**P of als VCA- Petrochemie. De eisen voor de VCA**P zijn integraal van toepassing voor alle werkzaamheden die door de betreffende (eenheid van de) aannemer worden uitgevoerd. De VCA**P is niet bedoeld voor bedrijven die niet of nauwelijks in de petrochemie werken, en is evenmin bedoeld voor alle bedrijven die voor de petrochemie werken. In vergelijking met de huidge VCA zal de VCA**P vier typen aanvullende eisen kennen: eisen gericht op het versterken van VGM-verbeter management eisen gericht op aansturing van de VGM prestaties in de keten (met name van hoofdaannemer naar onderaannemers) eisen gericht op de aansturing van veiligheidsgedrag enkele praktische eisen (poort eisen) NVVK Jubileumcongres april Sessie A Zwetsloot 5 van 6

6 Het verbeteren van de kwaliteit van auditing en certificatie Om de problemen met de kwaliteit van de auditing en certificatie op te lossen, zal het CCVD-VCA al op korte termijn een aantal aanvullende maatregelen nemen. De werkgroep kwaliteit van het CCVD-VCA zal op korte termijn al initiatieven ontwikkelen gericht op betere aansturing van auditors en certificatie instellingen. Conclusies en hoe nu verder Voor de verdere ontwikkeling van de VCA is een visie ontwikkeld op een nieuwe generatie van de VCA. In 2008 zullen er drie VCA varianten zijn: de VCA*, de VCA** en de VCA-Petrochemie. De VCA* zal een duidelijker toegevoegde waarde krijgen als een volwaardig product. In de nieuwe VCA zal meer expliciet de nadruk liggen op maatwerk en er zullen enkele elementen van een systeemaanpak in zijn opgenomen. De geformuleerde deelfuncties zijn een belangrijk referentiekader daarbij. De verwachting is dat door dit alles, de VCA voor een reeks van jaren een belangrijke toegevoegde waarde voor de veiligheid in Nederland en daarbuiten zal betekenen. Woord van dank De hier gepresenteerde visie en alle achterliggende analyses zijn het resultaat van intensieve gedachtevorming en discussie in het Centraal College van Deskundigen van de VCA. Ik dank alle leden van dat college voor hun grote inzet, betrokkenheid en het actief meedenken in het doorlopen traject. NVVK Jubileumcongres april Sessie A Zwetsloot 6 van 6