Crisis op school. Een draaiboek voor de school als houvast. Een CLB er met twee petten

Transcriptie

1 (foto: onbekend) Crisis op school Een draaiboek voor de school als houvast Veerle Germeijs Een leerling raakt op school zwaargewond tijdens een praktijkles, leerlingen zitten een tijd vast in school door wateroverlast, een leerling overlijdt op school in de turnles, een leerling komt tijdens het weekend om bij een gezinsdrama Scholen krijgen soms onverwacht te maken met ingrijpende gebeurtenissen. Soms roepen scholen dan de hulp van het CLB in, maar soms dragen scholen zelf het grootste deel van de crisis, zegt Joëlla Meelberghs, medewerker in VCLB Tienen. Toch heeft het CLB ook dan nog een belangrijke taak. Het is dan bijvoorbeeld aan ons om te kijken of leerlingen en leerkrachten het volhouden om alles te blijven dragen, zegt ze. Voor scholen is het belangrijk dat ze zelf een goed draaiboek voor crisissituaties uitwerken. Om scholen te inspireren en daarbij te ondersteunen, maakte Joëlla enkele jaren geleden een Draaiboek crisis op school. Caleidoscoop zocht haar op voor een gesprek. Een CLB er met twee petten Caleidoscoop: In VCLB Tienen sta je bekend om je expertise over de aanpak van crisissen op school. Op welke manier heb je die ervaring opgebouwd? Joëlla: Ik werk sinds 1995 in het CLB en begeleid sindsdien vooral leerlingen in het buitengewoon onderwijs en leerlingen in het deeltijds en beroepssecundair onderwijs. Dat is mijn CLB-kant. Daarnaast volgde ik vanaf 2001 een opleiding bij het Rode Kruis bij de discipline Dringende Sociale Interventie (DSI) over psychosociale opvang bij rampomstandigheden. Ik ging als vrijwilliger aan de slag bij het Rode Kruis in de provincie Limburg, waar ik opvang en begeleiding voorzag aan getroffenen van een ramp. Doorheen de jaren bouwde ik ervaring op met het geven van begeleiding in verschillende rampomstandigheden, gaande van grote rampen zoals Pukkelpop of het busongeval in Sierre tot situaties die minder in het nieuws kwamen zoals de opvang van medespelertjes en van familieleden van een spelertje dat tijdens een voetbaltraining overleed. Op dit moment ben ik binnen het Rode Kruis in de provincie Limburg verantwoordelijke van de discipline Dringende Sociale Interventie (DSI). Vanuit mijn vrijwilligerswerk bij het Rode Kruis ben ik dus vaak geconfronteerd geweest met crisissen. Omdat we op het CLB ook af en toe te maken krijgen met een crisis in een school, probeer ik mijn CLB-pet dan te combineren met mijn Rode Kruispet. Crisissen, groot en klein Caleidoscoop: Je gaf zonet zelf al een paar voorbeelden van crisissen. Wanneer wordt een gebeurtenis als een crisis beschouwd? Joëlla: Bij het Rode Kruis gebruiken we de term ramp. Daaronder vallen zowel grote als kleinere ingrijpende incidenten. In het CLB verkiezen we de term crisis omdat mensen bij het woord ramp meestal enkel denken aan grote rampen. Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast 11

2 BOX 1. CRISISPLANNING VAN DE OVERHEID Bij sommige crisissen wordt de crisisstructuur van algemene noodplanning van de overheid geactiveerd. De school kan hierin betrokken zijn wanneer er bijvoorbeeld bij een crisis extern aan de school dreiging is voor de school, de leerlingen en het personeel of wanneer zich een grootschalige interne crisis in de school voordoet. Fasen Bij deze noodsituaties kunnen fases afgekondigd worden. De gemeentelijke fase wordt afgekondigd door de burgemeester voor noodsituaties die op gemeentelijk niveau kunnen beheerd worden. De provinciale fase wordt afgekondigd door de gouverneur voor noodsituaties die grootschalig en/of gemeentegrensoverschrijdend zijn en extra middelen vergen. De federale fase wordt afgekondigd door de minister van Binnenlandse Zaken, voor noodsituaties die nationaal gecoördineerd moeten worden. Verschillende noodplannen Elke gemeente en provincie stelt een algemeen nood- en interventieplan (GANIP en PANIP) op om zich voor te bereiden op alle mogelijke rampen. Naast deze algemene nood- en interventieplannen bestaan er ook plannen voor elke discipline die bij een crisis betrokken is (bv. brandweer, civiele bescherming, medisch, psychosociaal). Daarin worden zowel de eigen opdrachten als de manier waarop zij met de andere disciplines samenwerken, gespecifieerd. Het medisch interventieplan (MIP) beschrijft de organisatie van de medische hulpverlening. Het psychosociaal interventieplan (PSIP) beschrijft de psychosociale ondersteunende acties voor de directe en indirecte betrokkenen tijdens en na een collectieve noodsituatie. We spreken van een crisis wanneer er iets heel onverwacht gebeurt, met zo n grote impact dat men het met de gewone mensen en middelen niet aankan. Een crisis op school houdt in dat de gebeurtenis zo n grote impact heeft op de leerlingen, leerkrachten en directie dat zij op dat moment niet kunnen voldoen aan de noden van de kinderen of mensen die getroffen zijn. Bij een crisis kan de gewone werking op school de situatie niet meer aan. Een schokkende gebeurtenis of crisis die een school treft, kan te maken hebben met: - een crisis binnen de school (bv. voedselvergiftiging op school, zwaar ongeval tijdens de turnles, overlijden tijdens de lesuren op school); - een crisis buiten de school met mogelijke dreiging voor de school (bv. gaslek, ontsnapping van gevaarlijk product uit een naburig bedrijf); - een crisis buiten de school met betrokkenheid van leerlingen en/of personeel (bv. in schoolverband: busongeval tijdens uitstap, niet in schoolverband: zelfmoord, weekendongeval). Bij sommige crisissen zal de basisstructuur van de school volstaan om de crisis aan te pakken. De basisstructuur omvat leerlingen, leerkrachten, ouders, ouderraad, directie, schoolbestuur en CLB. Bij andere crisissen zal de school het regulier netwerk van hulpverleners ook betrekken, bijvoorbeeld de politie, CAW, CGG, huisartsen en vertrouwenscentrum kindermishandeling. Bij externe crisissen of grootschalige interne crisissen wordt de overheid betrokken en neemt zij de coördinatie over. In die situaties zal vaak ook het Rode Kruis, de burgemeester, de pers bij de crisis aanwezig zijn. Een voorbeeld van zo n grote interne crisis is het dak van een schoolgebouw dat instort. Verschillende klassen worden bedolven onder het puin. Er zijn meerdere gewonde leerlingen en leerkrachten. Kinderen lopen rond op de speelplaats en in het gebouw, niet wetend wat te doen. In dit geval zullen de hulpdiensten verwittigd worden en zal al vrij snel het gemeentelijk rampenplan (zie box 1) van kracht worden, samen met het medisch interventieplan (MIP) en het psychosociaal interventieplan (PSIP). Door het feit dat de politie, het Rode Kruis, civiele bescherming betrokken zijn, wordt de school ondergedompeld in een gehele aanpak. Toch blijft het ook op zo n momenten belangrijk om het crisisplan of draaiboek op schoolniveau erbij te nemen. De hulpverleners werken immers elk met een eigen invalshoek voor het bestrijden van de ramp. Zij zullen minder oog hebben voor wat de crisis concreet betekent voor een school en hebben minder zicht op wat er bij een schoolwerking komt kijken. Wanneer een school geconfronteerd wordt met een crisis van een grote impact waarbij iemand anders buiten de school de coördinatie opneemt, is het belangrijk dat de school en het CLB betrokken worden in het crisisoverleg. Zo kan de aanpak binnen de school ingepast worden in de gehele aanpak. Het is belangrijk om dan als school een aanspreekpunt te hebben bij de hulpverleners zodat er niet enkel info van de school naar hen gaat maar ook omgekeerd. Een draaiboek crisis in de chaos Caleidoscoop: Elke crisis is anders. Is er een manier waarop scholen zich daarop toch kunnen voorbereiden? Joëlla: Een crisis betekent chaos. Daarom is het belangrijk een houvast te hebben. Een draaiboek of een crisisplan op schoolniveau kan dat houvast bieden en creëert structuur in de chaos. Scholen hebben er dus alle belang bij om een goed draaiboek voor crisissituaties uit te werken. Het CLB kan hen daarbij ondersteunen. Een draaiboek verplicht de school om op voorhand na te denken. Misschien komt de school dan tot de conclusie dat ze Crisis op het CLB Wat een school kan overkomen, kan ook op het CLB gebeuren Een crisis kan zich dus ook op het CLB voordoen. Bijgevolg heeft een CLB best een eigen crisisplan klaar liggen. Net als een school zich op zo n moment door externen laat begeleiden, is het wellicht voor een CLB ook aan te raden om voor de aanpak van interne crisissituaties afspraken te maken met externe begeleiders. (Piet Casier, Vrije-CLB-Koepel) 12 Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast

3 helemaal geen lokalen heeft waar ze getroffenen kan opvangen. Dan moet ze daarover nadenken: gaat ze dan naar de plaatselijke sporthal of naar de parochiezaal? Door daarover op voorhand na te denken zal de school op het moment van de crisis zelf rustiger en efficiënter kunnen nadenken en handelen. Caleidoscoop: Jij maakte ten behoeve van je scholen een draaiboek crisis op school. Wat typeert dit draaiboek? Joëlla: Het draaiboek dat ik maakte is een leidraad bij de psychosociale aanpak van een crisis op school. Het draaiboek kan dus toegevoegd worden aan het intern noodplan van de school, waarin bijvoorbeeld ook schuil- en evacuatieplanning opgenomen is. (Voor meer informatie over interne noodplannen voor scholen, zie Canvas intern noodplan voor scholen en internaten op welzijn/veiligheid/.) Mijn uitgangspunt is dat je als school iets moet hebben waarmee je altijd en overal terechtkan, ongeacht de aard en de grootte van de impact van de crisis. Ik geloof daarom, net zoals de overheid ook voorstelt, in eenzelfde draaiboek voor alle mogelijke crisissen. Werken met verschillende draaiboeken houdt het gevaar in ze niet allemaal up-to-date te houden en niet te weten wat er in elk van die plannen staat. Werken met één draaiboek voor alle mogelijke crisissen betekent dat een school naargelang de impact van de crisis het draaiboek snel of langzaam doorloopt. Bij een crisis met een kleine impact kan het draaiboek op een halve dag doorlopen zijn. Crisissen met een grotere impact kunnen soms weken of maanden nodig hebben. Het draaiboek is een algemeen stappenplan (zie box 2). Naargelang de aard van de crisis kunnen bepaalde elementen in dat plan overgeslagen worden. Als er bijvoorbeeld geen overlijden is, dan wordt het deel over de inbreng bij de begrafenis niet gebruikt. Naast het algemeen plan maakte ik ook steekkaarten (zie box 3) waarin bepaalde onderdelen van het algemeen plan concreter uitgewerkt worden. Het draaiboek is opgebouwd rond drie grote stappen: 1) Zit neer en denk na over wie er allemaal betrokken is. 2) Zorg dat de juiste info op de juiste plek is en organiseer opvang. 3) Opvolging na de crisis. Ik geef scholen de raad om in het draaiboek en de steekkaarten geen namen, maar functies (bv. directeur, secretariaatsmedewerker) in te vullen. Door functies in te vullen, is het draaiboek te allen tijde bruikbaar, en dat is belangrijk. Stel: in een draaiboek staat dat Jeroen, die secretariaatsmedewerker is, verantwoordelijk is voor het klaarzetten van het materiaal voor het crisiscentrum. Jeroen heeft echter ook een lesopdracht, waardoor het mogelijk wordt dat hij het klaarzetten niet kan doen als de crisis zich voordoet op het moment dat hij les aan het geven is. Daarom staat op de plaats voor de verantwoordelijke voor het klaarzetten van het materiaal best secretariaatsmedewerker en niet Jeroen. Het draaiboek moet ook op verschillende plaatsen in de school beschikbaar zijn. Aan het begin van het draaiboek is er een ruimte voorzien om op te schrijven hoeveel draaiboeken er op school zijn en waar ze zich bevinden. Dat maakt het ook makkelijker als er elementen in het draaiboek veranderd moeten worden. Alles staat of valt met communicatie Caleidoscoop: Communicatie kan helpen om de crisis aan te pakken, zo blijkt ook uit je draaiboek. Communicatie kan echter ook sturend zijn voor de manier van aanpak van de crisis. Hoe kan een school ervoor zorgen dat communicatie onderdeel is van de crisisaanpak en dat niet alles draait om communicatie? Joëlla: Uit verhalen en ervaringen van crisissen leer ik inderdaad dat het grondig fout kan lopen als de communicatie fout loopt. Als de communicatie te snel of te onzorgvuldig gebeurt, is er een probleem. Bijvoorbeeld, bij grotere crisissen valt het gsm-netwerk soms plat. Soms verstaan mensen elkaar niet goed omdat het druk is, moet men communiceren én met mensen op het terrein én met het beleid. Soms zijn er ook te veel mensen die willen beslissen en communiceren. Als school moet men dan beseffen dat men alleen maar invloed kan hebben op een stukje uit de hele communicatie. Wat men als school zelf in de hand heeft, is hoe de school communiceert naar leerlingen, leerkrachten en ouders. Alle andere dingen heeft de school niet in de hand, ook al kan men zich eraan ergeren hoe die andere communicatie loopt. Een school moet zich dus concentreren op dat ene stuk en ervoor zorgen dat het goed loopt. In het draaiboek gaat daarom veel aandacht naar communicatie met leerlingen (klasgenoten, familieleden, vrienden), leerkrachten en ouders: ga na welke betrokkenen je wil informeren, beslis wie die informatie brengt, op welke plaats dat georganiseerd wordt en welke informatie je geeft. Hoe groter de ramp, hoe meer spelers op het terrein (foto: David Hart) Caleidoscoop: Soms is communicatie met de pers nodig. Welke valkuilen zijn er in de communicatie met de pers? Joëlla: Ik kan enkele tips meegeven voor de communicatie met de pers: - Beter iets dan niets. Als de pers niets Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast 13

4 BOX 2. STAPPEN IN DRAAIBOEK CRISIS OP SCHOOL (JOËLLA MEELBERGHS) 1. Neerzitten en rustig nadenken Draaiboek bij de hand nemen 2. Coördinator aanpak crisis Stel coördinator aan; zie steekkaart coördinator voor takenpakket 3. Crisiscentrum aanduiden Zie steekkaart crisiscentrum. Voor onze school is dit 4. Contacteer het CLB Het CLB is te bereiken op De directeur is te bereiken op De CLB-medewerkers voor onze school zijn: 5. Roep team samen die crisis zal aanpakken Coördinator roept crisisteam samen. Zie steekkaart crisiscentrum. 6. Contacten leggen Inrichtende macht, hulpverleners. Zie steekkaart crisisteam. 7. Organiseren van opvang en informatie 7.1 Verwittigen van ouders gekwetste/overleden slachtoffer(s) Zie steekkaart opvang en informatie 7.2 Ruimte op school voorzien waar leerlingen opgevangen kunnen worden Zie steekkaart ruimte opvang van leerlingen 7.3 Ruimte voorzien waar individuele gesprekken kunnen plaatsvinden Zie steekkaart ruimte opvang van leerlingen 7.4 Begeleiding opvang slachtoffers Zie steekkaart crisisteam 7.5 Informeren van leerkrachten Zie steekkaart crisisteam 7.6 Nagaan familieleden slachtoffers Zie steekkaart crisisteam isteam 7.7 Ouders van klasgenoten informeren Overleg in crisisteam Zie steekkaart ouders van klasgenoten informeren en 8. Communicatie naar andere betrokken partijen Coördinator volgt op. Zie steekkaart communicatie naar andere betrokken partijen. 9. Communicatie pers Crisisteam volgt op. Zie steekkaart communicatie pers. 10. De volgende dagen 10.1 Onthaalmoment voor de leerlingen 10.2 Opvang leerlingen Zie steekkaart opvang en informatie 10.3 Bij overlijden: inbreng bij begrafenis Zie steekkaart overlijden inbreng bij begrafenis 10.4 Verzekering Zie steekkaart verzekering 11. Opvang leerkrachten/directie/crisisteam Nagaan wie opvang kan bieden: CLB, slachtofferhulp CAW, Rode Kruis. 12. Contacten met externe hulpverlening CLB neemt draaischijffunctie op. meekrijgt, dan zullen ze iets verzinnen. Je kan dus beter een aantal dingen zeggen, maar zeg nooit iets inhoudelijk over de gebeurtenis. Laat daarbij weten dat je zorg de kinderen en de getroffenen zijn en dat je hen goed verzorgt. Bijvoorbeeld: We zijn aangeslagen door We werken samen met We zetten stappen om de leerlingen, ouders en leerkrachten op te vangen. Met die boodschap kan de pers iets doen. Dan hoeft ze niet op zoek te gaan naar sensationele verhalen. - Neem je tijd. Als blijkt dat de pers de school contacteert, kan je iemand een communiqué laten schrijven. Dat biedt houvast. Je hoeft dat niet meteen te doen. Je kan gerust zeggen dat er een communiqué zal volgen binnen bijvoorbeeld twee uren. - Een centrale contactpersoon. Het is belangrijk dat er één iemand communiceert met de pers of dat de contacten verlopen via één iemand. Niet iedereen begint zomaar te spreken. - Denk op voorhand na: op wie kan de school beroep doen? Je mag niet verwachten dat alle scholen perstraining gehad hebben. Maar je kan op voorhand wel nadenken op wie de school beroep kan doen voor de communicatie met de pers. Dan kan soms het CLB zijn. Het CLB doet eigenlijk zelf heel veel aan communiceren. Het CLB is het gewoon om van verschillende partijen informatie te horen, daarmee iets te doen en terug te koppelen. Naast het CLB zijn er soms mensen die op school werken en die bijvoorbeeld iets vaardiger zijn in communicatie. Hoeveel mensen schrijven er geen stukjes voor de krant of een tijdschrift? Die mensen kunnen helpen om in de communicatie met de pers iets beknopt weer te geven. Het zijn deze mensen die een school op dat moment moet kunnen gebruiken. Hou het draaiboek levend Caleidoscoop: Crisissen gebeuren gelukkig niet vaak. Hoe kan je het draaiboek toch levend en up-to-date houden? Joëlla: Het is belangrijk dat het draaiboek regelmatig wordt opgefrist bij scholen. Een school overloopt best geregeld het draaiboek en kijkt of alles nog up-to-date 14 Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast

5 BOX 3. STEEKKAART RUIMTE OPVANG LEERLINGEN (JOËLLA MEELBERGHS) is. Naar aanleiding van een situatie kan men ook nagaan of het draaiboek aangepast moet worden. Dat is ook gebeurd met het draaiboek dat ik maakte: de eerste versie zag er helemaal anders uit dan de huidige versie. Ruimte op school voorzien waar leerlingen opgevangen kunnen worden: - Refter/stille ruimte/leeg klaslokaal - Deze ruimte wordt voorzien van: Tafels en stoelen Tv-dvd Papier en pen/knutselmateriaal Spelmateriaal Radio Zakdoekjes Drank -... is verantwoordelijk voor het verzamelen van het materiaal en het klaarzetten van de ruimte. Ruimte voorzien waar individuele gesprekken kunnen plaatsvinden - Spreeklokaal/bureau directeur/bureau zorgcoördinator/leeg klaslokaalal - Deze ruimte zal voorzien worden van: Tafels en stoelen of zeteltjes Zakdoekjes Drank Telefoonverbinding - is verantwoordelijk voor het verzamelen van het materiaal en het klaarzetten van de ruimte. CLB en crisis op school Caleidoscoop: Naast de rol die het CLB kan spelen bij het uitwerken van een draaiboek, kan het CLB ook tijdens de crisis begeleiding bieden. Welke plaats neemt het CLB in binnen jouw draaiboek? Joëlla: Het CLB maakt deel uit van het draaiboek. Een van de eerste stappen in het draaiboek is contact opnemen met het CLB. Binnen ons CLB is het de afspraak dat de CLB-medewerker uit het schoolteam die op dat moment beschikbaar is, wordt aangesproken. De CLB-medewerker zit ook in het crisisteam van de school als de school dat wenst. Iedere CLB-medewerker kan op ons CLB dus aangesproken worden voor de begeleiding van crisissen op zijn/haar school. We hebben in VCLB Tienen geen apart draaiboek op CLB-niveau. Sommige CLB s hebben dat wel. Wij hanteren het draaiboek van de school als houvast. CLB ers zijn hulpverleners en hebben vaak al heel wat bagage om in moeilijke situaties gesprekken te voeren met kinderen, ouders en leerkrachten. Dat is een sterkte die we kunnen inzetten bij de aanpak van een crisis. Bijkomende opleiding voor CLB-medewerkers over schokkende gebeurtenissen kan soms zinvol zijn. Wat bijvoorbeeld heel belangrijk is, is om alleen die informatie te geven waarvan men 100 % zeker is. Wij hebben soms de neiging om mensen die overstuur zijn gerust te stellen met het komt wel goed, ik denk dat het wel in orde zal zijn of ik denk dat hij al in het ziekenhuis is. Omgaan met zaken die we niet zeker weten, dat is het hardste tijdens de begeleiding van crisissen. Naast het feit dat we hulpverleners zijn, is een ander voordeel van het CLB dat wij de schoolcultuur en de leerlingen kennen. We weten wat goed en wat moeilijk loopt op een school. Dat speelt op het moment van crisis een grote rol. Daardoor kunnen we bijvoorbeeld makkelijker een inschatting maken van welke kinderen extra zorg nodig hebben. Dat hebben andere professionele hulpverleners niet. Caleidoscoop: Je hebt al verschillende scholen begeleid tijdens crisissen. Wat valt je daarbij op? Joëlla: Scholen verschillen erg in de soort ondersteuning die ze vragen aan het CLB. Ik heb een school gehad waar een leerling tijdens de lessen overleden is. De school heeft die crisis eigenlijk helemaal alleen aangepakt. Op het moment zelf heeft ze alles gedaan voor de opvang van haar leerlingen. Men heeft zelf contacten geregeld met ouders en nazorg gegeven aan de leerlingen. Alles is daar eigenlijk heel goed verlopen. Die school had ons op dat moment niet echt nodig. We zijn als CLB wel achteraf ingeschakeld om de zorg voor leerkrachten onder elkaar te ondersteunen. Terwijl een andere school met een gezinsdrama tijdens het weekend onze hulp wel nodig had. Zij werden overstelpt door vragen van andere ouders over wat te zeggen tegen hun kind. Dan staan we als CLB de school bij tijdens de crisis zelf. Wij horen bij het crisisteam van de school. Maar als blijkt dat de school op dat moment heel veel zelf kan dragen, dan is het onze job goed te blijven toekijken vanaf welk ogenblik we wél ergens kunnen ondersteunen. Toekijken en aanvoelen wat wel en niet nodig is, is heel belangrijk. Caleidoscoop: Hoe brengen jullie vanuit VCLB Tienen het crisisteam op de been? Hoe realiseren jullie de organisatie daarvan in de praktijk? Joëlla: In principe doet elke CLB-medewerker aan begeleiding bij crisissen in de scholen die hij begeleidt. Op het crisismoment laat het CLB-team van de Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast 15

6 school alles vallen en wordt er nagegaan wie concreet op school kan ondersteunen en wie de taken van die persoon overneemt. Soms krijg ik vanuit mijn expertise de vraag om het team te ondersteunen, maar dat is zeker niet altijd het geval. Ik vind dat CLB-medewerkers heel wat in huis hebben om crisissen op school te begeleiden zonder dat ze het zelf beseffen. Ik hoop dat CLB ers ervan overtuigd geraken dat zij dat kunnen. Nazorg Scholen verschillen in de ondersteuning die ze vragen van het CLB bij een crisis (foto: Miguel Ugalde) Caleidoscoop: In je draaiboek besteed je expliciet aandacht aan opvang van mensen die zelf zorg verleend hebben. Wordt dat stuk vaak vergeten? Joëlla: In alle drukte geeft iedereen die hulp verleent veel van zichzelf. Dat zijn de leerkrachten en directie op school, maar ook CLB-medewerkers. Eens de acute fase van het incident voorbij is, moet er ook iemand zijn die aan hen vraagt: Hoe is het nu met jou? Het CLB kan voor de nazorg instaan of kan contacten leggen met een andere dienst (bv. CAW, slachtofferhulp) zodat die de nazorg verder kan opnemen. De aard en intensiteit van die nazorg hangt af van de ernst van het incident en welke impact dat heeft op elke betrokken persoon. Soms kan individuele begeleiding nodig zijn omdat die persoon juist iets meegemaakt heeft of iets uit zijn verleden naar boven komt door het incident. Je kunt maar goed voor anderen zorgen als je goed voor jezelf zorgt. Dat geldt dus ook voor CLB-medewerkers. Meer lezen? Tips van Joëlla CAW, TEAM KINDERWERKING SLACHTOFFERHULP (2012). Kinderen. Slachtoffer van een schokkende gebeurtenis. Info voor ouders en opvoedverantwoordelijkheden. Federatie sociale ondernemingen vzw. kende-gebeurtenis Vanuit het Rode Kruis is er een brochure over omgaan met schokkende gebeurtenissen. Die brochure kan ook meegegeven worden met ouders. of professionals/methodieken/crisisinterventie/ materiaal22 Het draaiboek Crisis op school dat Joëlla Meelberghs maakte, is te verkrijgen via Crisisplanning op school Ervaringen vanuit het perspectief van het CLB Op 13 maart 2012 botste een schoolbus tegen een tunnelwand in Sierre (Zwitserland). Tweeëntwintig kinderen en alle volwassenen kwamen om. Eenentwintig kinderen waren zwaargewond. De kinderen en volwassenen waren afkomstig uit twee lagere scholen: de Sint-Lambertusschool in Heverlee en t Stekske in Lommel. VCLB Leuven bood bij dit incident in de Sint-Lambertusschool hulp en ondersteuning in samenwerking met vele andere individuele hulpverleners, diensten en vrijwilligers. Zij deelden hun ervaringen rond deze crisishulpverlening tijdens een studiedag (Studiedag Rouw en verlies op school, Departement Onderwijs en Vorming, april 2013) en schreven in samenwerking met CGG Passant en CAW Regio Leuven een rapport over de psychosociale hulpverlening naar aanleiding van het busongeval. Caleidoscoop belicht met dit rapport in de hand enkele elementen uit het verhaal van VCLB Leuven, tegen de achtergrond van het gesprek over crisisplanning met Joëlla Meelberghs. Omvang van crisis Hoe groter een ramp is, hoe meer spelers er op het terrein zijn. De ernst en omvang van het incident in Sierre waren groot. Het feit dat de school en CLB er niet alleen voor stonden, betekende een grote steun op professioneel en emotioneel vlak. Het betekende ook dat de school en het CLB moesten zoeken naar positionering: wie doet wat, wie bepaalt wat, voor wat kan men bij wie terecht Waar de school voor de ramp relatief autonoom functioneerde, ervoer ze nu dat er ook andere partijen meekeken en meebepaalden. Bij het busongeval waren de volgende personen en diensten betrokken: de school en haar nabije partners (leerlingen, ouders, leerkrachten, directie, CLB, schoolbestuur, opvang, oudercomité), reguliere hulpverleners die actief werden ingeschakeld (huisartsen, politie, VK, CGG, CAW) en een groep van actoren die slechts in uitzonderlijke situaties actief zijn (overheid, burgemeester, Rode Kruis, ziekenhuizen, vrijwilligers, parochie, dorpsgemeenschap, pers). Het schoolteam had/heeft in dat geheel van betrokkenen een bijzondere unieke positie. Het vormt in deze situaties de grootste continuïteit, de baken, de eerste aanspreekpersonen, zowel op het moment van het incident zelf als de schooljaren erna. Het is daarom belangrijk om als school stil te staan bij wat een 16 Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast

7 leerkracht, directie, zorgcoördinator wél kan veranderen en realiseren, ook al hebben zij de controle niet meer over alle delen van het geheel van de ramp. Crisisplan: voorbereiden en improviseren VCLB Leuven merkte dat het zinvol is om op voorhand te investeren in het opstellen van een crisisplan. Voorbereid zijn maakt dat men op dat moment minder belast wordt en verkleint het risico zaken over het hoofd te zien. Een crisisplan helpt ook afstand te nemen en helder te denken. Hun suggesties bij de opmaak van een crisisplan zijn: Kennis van rampenplannen overheid Scholen en hulpverleners zouden minimaal geïnformeerd moeten zijn en kennis moeten hebben over de interventieplannen en structuren die in gang worden gezet door de overheden (bv. planning op federaal, provinciaal en lokaal niveau, planning m.b.t. logistieke, medische en psychosociale interventies, zie box 1 in het interview met Joëlla). Ook als die voorkennis er is, blijft het nodig deze structuren bij alle betrokkenen duidelijk te situeren en toe te lichten op het moment van de ramp. Samenwerking met lokaal hulpverleningsnetwerk Kennis van de lokale hulpverleningsdiensten en hun aanbod is belangrijk. Nog beter is elkaar ook al eens gezien te hebben. De efficiëntie in het organiseren van de hulpverlening verhoogt wanneer lokale hulpverleners op voorhand afstemmen over referentiekaders, taken en rollen bij een crisis. VCLB Leuven heeft tijdens de crisis een sterke samenwerking kunnen uitbouwen met de betrokken hulpverleningsdiensten (CGG, CAW, VK, die elk vanuit hun specifieke deskundigheid taken opnamen in de hulpverlening). Gelukkig konden ze daarbij steunen op samenwerkingsrelaties die al bestonden. Dit is een thema dat binnen de regionale overlegstructuren van IJH kan gestimuleerd worden. Crisisplan op niveau van school en op niveau van CLB Volgens VCLB Leuven is het belangrijk om als school een crisisplan te maken, maar zeker ook als CLB. Scholen kunnen daarbij best het schoolbestuur en de ouderraad betrekken. Op niveau van het CLB is het belangrijk op voorhand afspraken te maken over wie van de CLB-medewerkers op het terrein gaat. Bereidheid binnen de organisatie om als groep verantwoordelijkheid op te nemen, mekaar te ondersteunen en reguliere taken over te nemen van collega s als de omstandigheden dit noodzakelijk maken, zijn daarbij belangrijk. Best lijkt om niet één medewerker naar een school te sturen, maar te veel gezichten is ook niet opportuun. Zoeken naar een evenwicht is hier belangrijk. Crisisplan levend houden Een crisisplan dat stof vergaart in de kast kan er evengoed niet zijn. Het plan moet levend worden gehouden. Dit kan door het jaarlijks te bespreken/ overlopen en eventueel aan te passen, door dit als vast onderdeel toe te voegen bij het onthalen van nieuwe medewerkers Vorming CLB-medewerkers hebben vanuit hun opleiding en ervaring al veel bagage om hulp te kunnen bieden bij crisissen. Bijkomende vormingen over bv. trauma zijn zeker zinvol. Voor het schoolpersoneel is het goed hierover een basiskennis te bezitten, en daarnaast een vorming te krijgen over gespreksvaardigheden. Toegankelijk materiaal en info Er bestaat heel wat materiaal over verlies en trauma en hoe hiermee aan de slag te gaan in het onderwijs. Op het moment dat een ernstig incident zich voordoet, moet dit toegankelijk zijn (zie box 4). Idealiter is er iemand die dit beheert op het CLB. Ook op schoolniveau kan er plaats en tijd gemaakt worden om zich in te werken in omgaan met trauma en verlies op school. Nadenken over eigen rol Bij het maken van een crisisplan is het belangrijk stil te staan bij wat er van ieder wordt verwacht. Wat is de rol als leerkracht, CLB-medewerker, directie, zorgcoördinator, secretariaatsmedewerker? Daarbij kan men ook stilstaan bij de belevingsaspecten. Wat doen dergelijke gebeurtenissen met iede? Hoe gaat elk om met dergelijke situaties? Is men zich bewust van zijn persoonlijke geschiedenis en professionele geschiedenis? Als iemand inschat dat hij/zij dit niet aankan, is het belangrijk als team na te denken over hoe dit op te vangen. Plaats crisiscentrum Een essentieel onderdeel van het crisisplan is de plaats van het crisiscentrum. VCLB Leuven ondervond dat het erg belastend is voor de kinderen en het personeel wanneer het crisiscentrum zich in de school bevindt. Improviseer Een crisisplan opstellen is voorbereiden, maar een crisis zal telkens opnieuw vragen dat men improviseert. Elke gebeurtenis is anders en vraagt om gezond verstand, om flexibiliteit in denken en handelen. Naast de acute noden rechtstreeks verbonden aan het gebeuren dient ook aandacht te gaan naar het blijvend organiseren van onderwijs en zorg. Communicatie: een strakke regie Communicatie bij een crisis moet gestructureerd verlopen en moet op voorhand heel duidelijk zijn voor alle partijen. Zowel de interne communicatie binnen de school als de externe communicatie met alle andere betrokken partijen is daarbij belangrijk. Interne communicatie Binnen de school is het belangrijk om tijdens de eerste weken na een grote crisis dagelijks formeel overleg te houden op een vast moment. Tijdens dat overleg worden leerkrachten en ander personeel van de school geïnformeerd over de recente ontwikkelingen en nieuwe feiten die zich hebben voorgedaan. De schooldirectie kan deze communicatie op zich nemen, waarbij het ambtsgeheim niet uit het oog mag verloren worden. Bedoeling van interne communicatie is dat iedereen op hetzelfde moment dezelfde informatie krijgt, zodat er geen discussies kunnen ontstaan. Daarnaast C Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast 17

8 biedt het houvast voor leerkrachten om te communiceren met leerlingen en ouders. Ten slotte is het ook belangrijk om niet mee te gaan in geruchten die verspreid worden. Men moet zich aan de feiten houden en dit ook zo communiceren met leerlingen en ouders. Als de crisissituatie voorbij is, blijft formeel overleg belangrijk, maar kan het verminderen in frequentie. Externe communicatie Het is aan te raden om de website van de school tijdelijk af te sluiten. Dit om te voorkomen dat men foto s of andere zaken - die beschikbaar zijn via de website - gaat gebruiken voor verkeerde doeleinden. Voor contacten met de pers is het belangrijk om een perswoordvoerder aan te duiden. Dit kan zelfs iemand zijn van buiten de school (bv. perswoordvoerder van het GO!, de gemeente, de Vrije-CLB-Koepel). Deze perswoordvoerder is best professioneel opgeleid en kan de schooldirectie bijstaan en ondersteuning bieden. De school kan dan doorverwijzen naar hem of haar. Belangrijk te weten is dat men niet verplicht is de pers toe te laten op school of te woord te staan. Indien men de media toch zelf te woord wil staan, is het zinvol om vooraf stil te staan bij de boodschap. Om alle misverstanden te voorkomen vraagt men best om het verslag of interview voor publicatie te mogen lezen, zodat bepaalde informatie eventueel nog gecorrigeerd kan worden. Communicatie met andere hulpverleningsdiensten is belangrijk naarmate de ingrijpende gebeurtenis omvangrijker is. Het is dan belangrijk duidelijk af te spreken wie welke taak gaat opnemen en op regelmatige tijdstippen samen te komen om de situatie te evalueren en bij te sturen. Indien men voor de crisissituatie al een samenwerking heeft met de betrokken hulpverleningsdiensten zal de communicatie vlotter verlopen. Zorg voor leerkrachten, directie en CLB-medewerkers In een dergelijke crisissituatie zijn veel mensen geschokt en ontredderd. Directie, schoolbestuur, leerkrachten, CLB-medewerkers nemen een groot engagement op, maar zijn ook slachtoffer. Op zo n moment is het essentieel dat ze omringd worden door hulpverleners uit het CLB of extern die niet rechtstreeks betrokken zijn. Die helpen bij de aanpak van de crisis, maar monitoren ook de emotionele draagkracht van de ondersteuners en geven erkenning voor het feit dat ook zij slachtoffer zijn van het tragisch gebeuren. Dat er ook snel administratieve en organisatorische hulp komt, verhoogt hun draagkracht. BOX 4. MATERIAAL OP HET CLB VCLB Leuven ontwikkelde verschillende materialen rond schokkende gebeurtenissen, waaronder: Een draaiboek schokkende gebeurtenissen op school. Het draaiboek bevat verschillende stappen die zich situeren voor, tijdens of na een schokkende gebeurtenis. Het draaiboek helpt scholen om een schoolspecifi ek draaiboek te maken. Op school krijgt het draaiboek schokkende gebeurtenissen een plaats binnen de noodplanning van de school (zie Canvas voor noodplanning voor scholen en internaten dat door het departement onderwijs hiervoor als hulpmiddel wordt aangeboden, welzijn/veiligheid/). Infotheek en hulpmiddelen voor leerlingen, schoolpersoneel olpersoneel en begeleiders. De infotheek en hulpmiddelen werden geactualiseerd en uitgebreid. Indien nodig stelt het CLB een flexibele koffer van troost op maat samen. (zie ook info verdriet, verlies, rouw) Interne vorming voor alle CLB-medewerkers. Op deze vorming gaf het CLB aan haar medewerkers achtergrondinformatie over schokkende gebeurtenissen (bv. reacties op trauma s), informatie over basisbrochures, de eigen infotheek, het stappenplan voor de CLB-medewerker en de manier waarop het CLB met de school samenwerking kan organiseren. Men situeerde ook de interne afspraken over suïcidaal gedrag bij jongeren, kindermishandeling en verontrusting, besmettelijke ziekten en en noodplanning op het CLB. Voor meer info over het draaiboek, infotheek of interne vorming van VCLB Leuven, contacteer fi lip.mels@vclbleuven.be. Koffer van troost: meer dan boeken en brochures (foto s: VCLB Leuven) 18 Crisis op school: een draaiboek voor de school als houvast