SECUNDAIR ONDERWIJS. eerste en tweede leerjaar

Transcriptie

1 SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: ASO Graad: derde graad Jaar: eerste en tweede leerjaar BASISVORMING Studierichtingen: Economie-moderne talen Economie-wiskunde Grieks-Latijn Grieks-moderne talen Grieks-wiskunde Humane wetenschappen Latijn-moderne talen Latijn-wiskunde Moderne talen-wiskunde Moderne talen-topsport Wiskunde-topsport Vak(ken): AV Biologie 1/1 lt/w Leerplannummer: 2006/038 (vervangt 2004/042) Nummer inspectie: 2004 / 45 // 1 / I / BV / 2H / III / / D/ (vervangt 2004 / 45 // 1 / I / BIJV / 1 / III / / V/06)

2 ASO 3e graad Basisvorming 1 INHOUD Visie... 2 Beginsituatie... 4 Algemene doelstellingen... 5 Gemeenschappelijke doelstellingen... 7 Leerplandoelstellingen / leerinhouden Pedagogisch-didactische wenken Minimale materiële vereisten Evaluatie Bibliografie Bijlagen Vakgebonden eindtermen biologie Vakoverschrijdende eindtermen...47

3 ASO 3e graad Basisvorming 2 VISIE Biologie als kennisdomein Het vakdomein van de biologie richt zich tot de vraagstelling betreffende het leven. Zoals in andere natuurwetenschappen wordt een beroep gedaan op wetenschappelijke methoden: observeren, beschrijven en experimenteren hetgeen toelaat hypothesen, modellen en wetten te formuleren en te verifiëren. De kennis die op deze wijze tot stand komt leidt tot het op een adequate wijze zoeken naar antwoorden op fundamentele vragen. De vooruitgang in deze wetenschap gedurende de laatste decennia heeft geleid tot revolutionaire inzichten over het leven en tot een exponentiële groei van toepassingsgebieden zoals de biotechnologie en biomedische wetenschappen. Deze inzichten en toepassingsgebieden hebben onvermijdelijk een invloed op ons dagelijks leven en zullen in de toekomst ongetwijfeld nog in belang toenemen. Binnen de natuurwetenschappen neemt biologie een unieke plaats in. Ze verschaft inzicht in de complexiteit van de levende natuur. Ze stelt de mens in staat zich een beeld te vormen van zijn betekenis enerzijds als individu en anderzijds als onderdeel binnen een groter geheel. Op deze wijze laat de biologie toe om een meer rationele en kritische visie te verkrijgen op tal van hedendaagse maatschappelijke problemen zoals milieuverstoring en -verontreiniging, racisme, overbevolking, bio-ethiek en gezondheid. Een goed gefundeerde basiskennis betreffende biologie kan leiden tot correcties van onze conventionele visie op mens en natuur vanuit economische theorieën en van een eenzijdige interpretatie van vooruitgang. De biologie als wetenschap: ontwerpt specifieke methoden om levende organismen te bestuderen en past deze toe; bevordert het verwerven van attituden tegenover de levende natuur; beschrijft bouw en functies van levende wezens (cytologie, histologie, morfologie, fysiologie, voortplanting); ontrafelt ultrastructuur en basisfuncties van leven (moleculaire biologie); beschrijft interacties tussen levende organismen onderling en interacties met hun omgeving (ecologie, ethologie); formuleert verklaringen voor het ontstaan en de ontwikkeling van levensvormen (genetica en evolutie). Biologie als onderwijsvak De inhouden van het biologieonderwijs worden mee bepaald door maatschappelijke ontwikkelingen (politieke, sociale en economische). De tendens van een biowetenschappelijk naar een meer biomaatschappelijk onderwijs is een tegemoetkoming aan de huidige maatschappelijke noden. Het wordt steeds duidelijker dat wetenschappelijke en technologische vooruitgang geen voldoende voorwaarde is voor een gezonde samenleving. Een correct en voorzichtig gebruik van recente wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen en een wijziging van het hedendaagse referentiekader voor vooruitgang zijn cruciaal voor het tot stand komen en behouden van een gezonde samenleving. Hiervoor echter is de medewerking en vooral een mentaliteitsverandering van de gehele bevolking vereist. Die mentaliteitsverandering kan mee bewerkstelligd worden door een biologieonderwijs dat de verwezenlijking hiervan als een belangrijke opdracht beschouwt. Hierdoor biedt het biologieonderwijs een waardenkader aan voor het verdere leven. Een biomaatschappelijk onderwijs vormt zowel didactisch als natuurwetenschappelijk een verantwoord uitgangspunt voor het aanleren van essentiële biologische begrippen en concepten. Het verhoogt tevens de intrinsieke motivatie en de interesse van de leerlingen. In het biologisch onderzoek wordt gebruik gemaakt van verschillende werkwijzen waarbij zowel objectief als intuïtief te werk wordt gegaan. Beide aspecten zouden hun plaats moeten krijgen in het biologieonderwijs. Wat echter het vertrekpunt ook is, steeds wordt gestreefd naar rationele antwoorden op een gesteld probleem. Meestal gebeurt dit via de wetenschappelijke methode. Hierin staat het opstellen van hypothesen centraal. De waarde ervan wordt onderzocht door het verzamelen van bewijsmateriaal. Dit bewijsmateriaal wordt geleverd door waarnemingen of experimenten, door logisch redeneren en door het toetsen van voorspellingen en reële feiten die uit de hypothese kunnen worden afgeleid.

4 ASO 3e graad Basisvorming 3 Het bijbrengen van een onderzoeksattitude en het ontdekkend leren staan bijgevolg centraal in het biologieonderwijs. Dit heeft tot gevolg dat er voldoende tijd wordt voorzien voor zelfactiviteit en (inter)actieve kennisopbouw door de leerlingen. Leerlingen vullen soms, vanuit hun persoonlijk referentiekader en opgedane ervaringen, concepten en begrippen verkeerd in. Men spreekt in dit verband van alternatieve concepties of misconcepties. Daarom moet in het biologieonderwijs bijzondere aandacht gaan naar situaties waarbij nieuwe ervaringen worden opgedaan. Hierdoor kunnen deze alternatieve concepties worden afgebouwd en de nieuwe concepten en begrippen beter verankerd. Dit moet leiden tot een nieuwe en meer precieze invulling van door de leerlingen geconstrueerde modellen. Om een dergelijke conceptuele verandering te bewerkstelligen wordt gestreefd naar een coherente verticale samenhang en een uitdiepende uitbouw van de leerstof in de derde graad. Rekening houdend met de verschillende benaderingen van wetenschap kunnen de eindtermen uit de verschillende kerndomeinen van de biologie op verschillende wijzen met toegepaste, praktische, maatschappelijke of actueel wetenschappelijke contexten worden verbonden. In de derde graad worden algemeen biologische verschijnselen behandeld. Vanuit voorbeelden worden processen en structuren aangereikt die kenmerkend zijn voor alle levende wezens. De cel wordt beschouwd als de bouwsteen van levende organismen. Opeenvolgende stadia in de voortplanting worden vooral bij de mens onderzocht. De overdracht van erfelijk materiaal en de wetten die deze beheersen en mechanismen die de evolutie van biologische soorten, met inbegrip van de mens in de geologische tijd beschrijven, worden eveneens in de derde graad onderzocht.

5 ASO 3e graad Basisvorming 4 BEGINSITUATIE Bepaling van de leerlingengroep Dit leerplan biologie is bestemd voor de studierichtingen met enkel 1 lestijd per week in de basisvorming (dus niet voor leerlingen uit studierichtingen met een pool wetenschappen). Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is het aangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 20 bedraagt. De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijn laboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplan voorgeschreven demonstratieen leerlingenproeven zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren. Indien hij oordeelt dat de beschikbare uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert, verwittigt hij de directeur, die de nodige maatregelen treft om de proeven in de toekomst veilig te laten doorgaan. Beginsituatie Als beginsituatie wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die de derde graad aanvatten de minimumdoelstellingen van de tweede graad ASO hebben bereikt. Voorbeelden De leerlingen kunnen lichamelijke en sociaal-emotionele veranderingen in de puberteit bij jongens en meisjes herkennen. (Eerste graad SO: biologie, eindterm 7.) De leerlingen kunnen hormonale klieren situeren en de functie van hun hormonen beschrijven. (Tweede graad SO: natuurwetenschappen, eindterm B 15.) De leerlingen kunnen voorbeelden geven van interacties tussen organismen en hun omgeving en van interacties tussen organismen onderling. (Tweede graad SO: natuurwetenschappen, eindterm B 20.)

6 ASO 3e graad Basisvorming 5 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Deze algemene doelstellingen zijn gebaseerd op de gemeenschappelijke eindtermen en op de algemene vakgebonden eindtermen. Deze doelstellingen worden op een voor de derde graad aangepast beheersingsniveau aangeboden. Algemeen kunnen we stellen dat de verwezenlijking van de doelstellingen bijdraagt tot de persoonlijke ontwikkeling van de leerling als burger en als toekomstig gebruiker van wetenschappelijke kennis. Dit houdt dat de leerlingen de kennis van de basisvoming verwerven en beperkt de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden en probleemoplossende vaardigheden nastreven. De gemeenschappelijke doelstellingen zijn geformuleerd binnen drie domeinen: onderzoeksvaardigheden, technisch-technologische vaardigheden en probleemoplossende vaardigheden. Onderzoeksvaardigheden In het domein van de onderzoeksvaardigheden wordt ontwikkeling die gestart is in de tweede graad voortgezet en uitgebreid. De leerlingen krijgen de mogelijkheid om meer zelfstandig te werken bijv zelf een onderzoeksplan opstellen, eigen onderzoeksvragen formuleren... Leerlingen kunnen in beperkte mate van zelfstandigheid: o voorbereiden van het onderzoek: doel van het onderzoek formuleren; onderzoeksvraag correct verwoorden; eventueel hypothesen opstellen; een methode of plan opstellen; keuze en uitleg bij de meetinstrumenten. o uitvoeren en verwerken: waarnemingen doen en de meetwaarden overzichtelijk noteren rekening houdend met de meetnauwkeurigheid van het meettoestel; de meetwaarden ordenen in een tabel en voorstellen in een grafiek. o besluit en evaluatie formuleren: uit de meetwaarden conclusies trekken en de meetmethode evalueren; verslag maken: doel, opstelling, meetresultaten, besluit. Technisch-technologische vaardigheden In het domein van de technisch-technologische vaardigheden maken de leerlingen kennis met verschillende toepassingen van wetenschappelijke kennis en vanuit deze context worden een aantal technischtechnologische vaardigheden ingeoefend. De vaardigheden die de leerlingen nastreven worden zo veel mogelijk geïntegreerd in de leerinhouden aangeboden. Leerlingen kunnen in beperkte mate van zelfstandigheid: de effecten van techniek op de mens en samenleving illustreren en het belang van wetenschappelijke kennis in verschillende toepassingen en beroepen herkennen het gebruik van eenvoudige instrumenten inoefenen en het doel van apparaten aangeven bij het raadplegen, verwerken en presenteren van informatie gebruik maken van ICT de eigenheid van een technisch ontwerp herkennen en omschrijven.

7 ASO 3e graad Basisvorming 6 Probleemoplossende vaardigheden In het domein van de probleemoplossende vaardigheden wordt de ontwikkeling van de verworven vaardigheden van de tweede graad ASO verder gezet. Bij het inoefenen van de fysische begrippen en wetten toetsen de leerlingen hun kennis door het oplossen van kennis-, inzicht- en toepassingsvragen. Zij ontwikkelen door het oplossen van een beperkt aantal oefeningen een beginnersniveau van het probleemoplossend gedrag. Leerlingen kunnen in beperkte mate van zelfstandigheid: formules gebruiken voor het oplossen van eenvoudige vragen of vraagstukken en rekening houden met het aantal beduidende cijfers voor de schrijfwijze van het resultaat; bij analyse van het probleem de gegevens noteren met symbolen, een oplossingsformule afleiden en uitwerken tot een resultaat; in een bepaalde probleemsituatie de biologische context herkennen en een oplossingsplan opstellen en uitwerken.

8 ASO 3e graad Basisvorming 7 GEMEENSCHAPPELIJKE DOELSTELLINGEN Deze gemeenschappelijke doelstellingen stemmen overeen met de gemeenschappelijke eindtermen (ETg) voor de natuurwetenschappelijke vakken. De individuele leerkracht kan zelf beslissen op welk tijdstip van het jaar en aan de hand van welke onderwerpen hij of zij deze doelstellingen zal aanreiken. Bij elk van de ETg wordt hierna een voorbeeld gegeven dat illustreert hoe zo n eindterm in de lessen biologie kan worden aangebracht. GEMEENSCHAPPELIJKE EINDTERMEN VOOR WETENSCHAPPEN (Geconcretiseerd voor BIOLOGIE) Onderzoekend leren Met betrekking tot een concreet natuurwetenschappelijk of toegepast natuurwetenschappelijk probleem, vraagstelling of fenomeen, kunnen de leerlingen: relevante parameters of gegevens aangeven, hierover informatie opzoeken en deze 1 oordeelkundig aanwenden. een eigen hypothese (bewering, verwachting) formuleren en aangeven hoe deze kan worden onderzocht. voorwaarden en omstandigheden die een hypothese (bewering, verwachting) weerleggen of ondersteunen, herkennen of aangeven. ideeën en informatie verzamelen om een hypothese (bewering, verwachting) te testen en te illustreren. omstandigheden die een waargenomen effect kunnen beïnvloeden, inschatten. aangeven welke factoren een rol kunnen spelen en hoe ze kunnen worden onderzocht. 2 Wanneer de overervingswijze (dominant, recessief, autosomaal, geslachtsgebonden... ) van een kenmerk niet gegeven is, dan zal de leerling hierover zelf een hypothese formuleren en deze uittesten op een gegeven stamboom. 3 Om de overervingswijze van een bepaald kenmerk af te leiden uit een stamboom, beperken de leerlingen zich niet tot het testen van één hypothese, ook niet wanneer de geteste hypothese niet strijdig is met de gegevens in de stamboom. 4 De leerlingen bestuderen de verschillende stadia van een 'celdeling' en kunnen op basis van relevante gegevens afleiden of het om een mitotische of meiotische deling gaat ( als het een mitotische deling betreft dan... ). 5 Wanneer leerlingen met het oog op microscopie preparaten maken van de worteltop van de ajuin, blijkt dat er niet altijd celdelingen zijn opgetreden. Zij gaan na onder welke omstandigheden celdelingen al dan niet optreden (bijv. verschil voor- en namiddag, voorafgaandelijke afkoeling...) 6 De leerlingen geven mogelijke oorzaken aan voor het feit dat sommige vrouwen bijvoorbeeld moeilijk zwanger worden en zij geven aan hoe de mogelijke oorzaken ervan kunnen worden onderzocht (bijv. hormoonspiegel in het bloed bepalen...) resultaten van experimenten en waarnemingen afwegen tegenover de verwachte, rekening houdende met de omstandigheden die de resultaten kunnen beïnvloeden. 7 Bij de extractie van DNA uit een ajuin, nagaan met een herkenningsreactie of het bekomen product inderdaad DNA is.zij gaan na wat er fout gelopen met de extractieprocedure indien blijkt dat het niet om DNA gaat. resultaten van experimenten en waarnemingen 8 Op basis van onderzoek van verschillende plantaardige en verantwoord en bij wijze van hypo- dierlijke weefsels besluiten dat plantaardige cellen in te- these, veralgemenen. genstelling tot dierlijke een celwand bezitten.

9 ASO 3e graad Basisvorming 8 experimenten of waarnemingen in klassituaties 9 Kennis van de overervingswijze van daltonisme toepassen met situaties uit de leefwereld verbin- op de stamboom van een familie waar het verschijnsel van den. kleurenblindheid voorkomt. doelgericht, vanuit een hypothese of verwachting, waarnemen. waarnemings- en andere gegevens mondeling en schriftelijk verwoorden en weergeven in tabellen, grafieken, schema's of formules. alleen of in groep, een opdracht uitvoeren en er een verslag over uitbrengen. 10 In een gekleurd preparaat, op basis van de kleur de celkern onderscheiden van andere organellen. 11 De essentiële verschillen tussen de mitose en meiose schematisch weergeven. De duplicatie van DNA schematisch weergeven. 12 Leerlingen kunnen individueel of in groepsverband een beperkt literatuuronderzoek uitvoeren over de problematiek van GGO s en deze gegevens verwerken in de vorm van een geschreven verslag dat ze vervolgens presenteren voor leeftijdsgenoten. Wetenschap en samenleving De leerlingen kunnen met betrekking tot vakinhouden van de vakspecifieke eindtermen: voorbeelden geven van mijlpalen in de historische en conceptuele ontwikkeling van de natuurwetenschappen en ze in een tijdskader plaatsen. 13 Technische ontwikkelingen als licht- en elektronenmicroscopie hebben voor een doorbraak gezorgd voor de studie van planten- en dierenanatomie. Harveys onderzoek van de bloedsomloop kan min of meer als het beginpunt van de experimentele fysiologie worden gezien. met een voorbeeld verduidelijken hoe de genese en de acceptatie van nieuwe begrippen en theorieën verlopen. de wisselwerking tussen de natuurwetenschappen, de technologische ontwikkeling en de leefomstandigheden van de mens met een voorbeeld illustreren. een voorbeeld geven van positieve en nadelige (neven)effecten van natuurwetenschappelijke toepassingen. met een voorbeeld sociale en ecologische gevolgen van natuurwetenschappelijke toepassingen illustreren. 14 Darwin, zelf in oorsprong een creationist, baseerde zich op uitgebreid feitenmateriaal (kennis van domesticatie bij dieren, geografische verspreiding van organismen, kennis van intraspecifieke variabilitei,...) bij de ontwikkeling van zijn theorie over evolutie door natuurlijke selectie. De aanvaarding van de theorie verliep echter moeizaam en wordt pas algemeen wanneer rond 1930 de toenemende kennis over de erfelijkheid Darwins theorie ondersteunt. 15 Door de kennis over de hormonale regeling van de menstruele cyclus is men erin geslaagd een hormonale contraceptiepil te ontwikkelen. Bloedtransfusies konden pas veilig worden uitgevoerd vanaf de ontdekking van het bestaan van bloedgroepen. 16 De positieve effecten van de ontdekking van de polymerase kettingreactie (PCR) in verband kunnen brengen met de toepassing ervan bij DNA onderzoek. 17 De sociale gevolgen van de ontwikkeling van de anticonceptiepil illustreren. De mogelijke ecologische gevolgen van genetisch gemanipuleerde gewassen kunnen inschatten.

10 ASO 3e graad Basisvorming 9 met een voorbeeld illustreren dat economische en ecologische belangen de ontwikkeling van de natuurwetenschappen kunnen richten, bevorderen of vertragen. 18 Het einde van de twintigste eeuw wordt gekenmerkt door en zeer snelle opmars van de biotechnologie. Genetisch gemanipuleerde gewassen verhogen sterk de landbouwopbrengst (en hierdoor de winsten van grote multinationals). Hierdoor werden bedrijven gestimuleerd om de nieuwe technologie op punt te stellen. De Europese consument stond echter erg kritisch tegenover deze producten en stelde zich vragen over de gezondheids- en ecologische risico s van genetisch gemanipuleerde organismen (GGO s) waardoor de doorbraak van deze producten op onze markt sterk werd afgeremd. met een voorbeeld de wisselwerking tussen natuurwetenschappelijke en filosofische opvattingen over de werkelijkheid illustreren. 19 De ideeën van de econoom Malthus over de relatie tussen de bevolkingsaangroei en de dreigende hongersnood, hebben Darwin geïnspireerd bij de ontwikkeling van zijn theorie over evolutie door natuurlijke selectie. met een voorbeeld verduidelijken dat natuurwetenschappen behoren tot cultuur, nl. verworven opvattingen die door meerdere personen worden gedeeld en die aan anderen overdraagbaar zijn. 20 In wetenschappelijke publicaties wordt de onderzoeksmethode steeds uitvoerig beschreven zodat de resultaten ook door onafhankelijke onderzoekers te verifiëren zijn. Ook leerlingen moeten aangemoedigd worden om de werkwijze uitvoerig te beschrijven in verslagen en scripties. Ook bronvermelding gebeurt op een min of meer gestandaardiseerde wijze. met een voorbeeld de ethische dimensie van natuurwetenschappen illustreren. 21 Is het ethisch verantwoord om embryo's die door IVF zijn ontstaan, eerst te testen op erfelijke 'afwijkingen' vooraleer ze in de baarmoeder in te brengen? Is het ethisch verantwoord dat verzekeringsmakelaars een verplichte DNA-screening eisen vooraleer ze een cliënt verzekeren? Attitudes De leerlingen zijn gemotiveerd om een eigen mening te verwoorden. *22 Leerlingen worden aangemoedigd om tijdens een discussie over IVF met argumenten hun mening te verwoorden rond de vraag of het ethisch verantwoord is te experimenteren met 'overtollige' embryo's. De leerlingen houden rekening met de mening van anderen. De leerlingen zijn bereid om resultaten van zelfstandige opdrachten objectief voor te stellen. De leerlingen zijn bereid om samen te werken. *23 Zij houden tijdens de discussie rond de overtollige embryo's rekening met de argumenten die door medeleerlingen worden aangebracht en zijn bereid deze te confronteren met hun eigen argumenten. *24 De leerlingen gaan spontaan op zoek naar valide argumenten bij het uitvoeren van zelfstandige opdrachten. *25 Leerlingen zoeken bij het bestuderen van mitose in de worteltop samen naar een bepaalde fase van de celdeling. Zij voeren argumenten aan waarom ze het niet eens zijn met de bevindingen van een klasgenoot. Op deze manier komen eventueel misvattingen aan de oppervlakte.

11 ASO 3e graad Basisvorming 10 De leerlingen onderscheiden feiten van meningen of vermoedens. De leerlingen beoordelen eigen werk en werk van anderen kritisch en objectief. De leerlingen trekken conclusies die ze kunnen verantwoorden. De leerlingen hebben aandacht voor het correct en nauwkeurig gebruik van wetenschappelijke terminologie, symbolen, eenheden en data. zijn ingesteld op het veilig en milieubewust uitvoeren van een experiment. De leerlingen houden zich aan de instructies en voorschriften bij het uitvoeren van opdrachten. *26 De leraar moedigt de leerlingen steeds aan om argumenten te geven die een bepaalde mening ondersteunen. *27 Tijdens een microscopieoefening over de herkenning van de fasen van de celdeling luistert een leerling kritisch naar de argumenten van een medeleerling en confronteert deze met zijn eigen bevindingen. *28 Leerlingen gaan spontaan na of een getrokken conclusie berust op voldoende en valide argumenten. *29 Leerlingen gebruiken spontaan de juiste terminologie of zoeken die indien nodig op. *30 Bij het uitvoeren van experimenten worden steeds de veiligheidsvoorschriften nageleefd en worden de afvalstoffen deskundig en volgens de geldende milieuwetgeving verwijderd. *31 Leerlingen voeren de experimenten uit op de manier zoals ze in de klas werd uitgelegd of zoals ze in de instructies staan uitgelegd.

12 ASO 3e graad Basisvorming 11 OVERZICHT VAN DE LEERINHOUDEN VOOR HET EERSTE LEERJAAR (ca. 25 lestijden) (de timing is louter indicatief en inclusief de minimum 2 lestijden leerlingenpractica) Algemene principes 1 CELLEER (ca. 12 lestijden) 1.1 Lichtmicroscopische bouw van cellen Lichtmicroscopisch onderzoek Algemene bouw van de cel (synthese) 1.2 Elektronenmicroscopische bouw van cellen Eenheidsmembraan Elektronenmicroscopische bouw van de eukaryote cel 1.3 Stoffen in de cel Water en mineralen Sachariden Lipiden Proteïnen Enzymen ATP 2 VOORTPLANTING EN ONTWIKKELING BIJ DE MENS (ca. 13 lestijden) 2.1 Celdelingen Mitose Meiose 2.2 Bouw en werking van de voortplantingsorganen Mannelijke voortplantingsorganen Vrouwelijke voortplantingsorganen 2.3 Gametogenese Spermatogenese Ovogenese 2.4 Bevruchting 2.5 Embryonale ontwikkeling 2.6 Geboorte 2.7 Lactatie 2.8 Prenatale zorg Genetisch advies Prenatale begeleiding met zwangerschapstesten 2.9 Kunstmatige voortplantingstechnieken Onvruchtbaarheid In-vitrofertilisatie 2.10 Anticonceptie

13 ASO 3e graad Basisvorming 12 OVERZICHT VAN DE LEERINHOUDEN VOOR HET TWEEDE LEERJAAR (ca. 25 lestijden) (de timing is louter indicatief en inclusief de minimum 2 lestijden leerlingenpractica) 3 ERFELIJKE INFORMATIE IN DE CEL (ca. 8 lestijden) 3.1 Algemene bouw prokaryote en eukaryote cel 3.2 Erfelijke informatie in de eukaryote cel Bouw van de kern Nucleïnezuren DNA als codesysteem DNA-replicatie DNA en eiwitsynthese Genmutaties en eiwitsynthese 4 ERFELIJKHEIDSLEER (ca. 12 lestijden) 4.1 Basisbegrippen 4.2 Wetten van Mendel 4.3 Verdere erfelijkheidsbegrippen Terugkruising Gekoppelde genen, overkruising, recombinantie en genenkaart Seksratio en geslachtsgebonden overerving Polygenie Pleiotropie Hypostasie en epistasie Penetrantie Expressiviteit Cryptomerie Letale factoren 4.4 Erfelijkheidsonderzoek bij de mens Moeilijkheden bij de studie van de menselijke erfelijkheid Onderzoeksmethoden 4.5 Enkele erfelijke afwijkingen bij de mens Erfelijke afwijkingen ten gevolge van genmutaties Erfelijke afwijkingen ten gevolge van chromosoommutaties Erfelijke afwijkingen ten gevolge van genoommutaties Gentherapie 4.6 Biotechnologie Natuurlijke genenoverdracht Principe van recombinant-dna-technologie Mogelijke toepassingen van recombinanttechnieken Ethische vragen in verband met biotechnologie 5 EVOLUTIELEER (ca. 5 lestijden) 1 Aanwijzingen voor evolutie 2 Evolutietheorieën 3 Afstamming van de mens

14 ASO 3e graad Basisvorming 13 Omwille van de leesbaarheid worden de leerplandoelstellingen en de leerinhouden in afzonderlijke cellen geplaatst per hoofdstuk. Wegens de uitgebreidheid worden specifieke pedagogisch-didactische wenken en voorstellen van timing in een aparte rubriek opgenomen. Binnen deze cellen wordt getracht de horizontale lezing zo veel als mogelijk door te trekken. Daarom dient elk blok als een geheel te worden beschouwd. De vakgebonden eindtermen voor biologie worden opgenomen in de eerste kolom, voorafgegaan door ETb. De gemeenschappelijke eindtermen voor de wetenschapsvakken biologie, chemie en fysica worden aangeduid met ETg. De niet-verplichte uitbreidingsdoelstellingen zijn met de letter U aangeduid. Voor meer informatie, o.a. richtlijnen, lesmateriaal, nuttige links, zie:

15 ASO 3e graad Basisvorming 14 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 1 ETg 14 ETb 2 ETg 21 ETb 3 ETg 19 ETg 22 ETb 4 ETg 10 ETb 5 ETg 11 ETb 6 ETg 4 ETb 7 ETb 8 1 kenmerken van een gezonde levenswijze verklaren; 2 illustreren dat biologisch verantwoord handelen noodzakelijk is voor het individu; 3 een kritisch oordeel formuleren over de wisselwerking tussen biologische en maatschappelijke ontwikkelingen; 4 macroscopische en microscopische observaties verrichten in het kader van experimenteel biologisch onderzoek; 5 biologische verbanden in schema's of andere ordeningsmiddelen weergeven; 6 informatie op gedrukte en elektronische dragers opzoeken, raadplegen en zelfstandig verwerken: 7 studie- en beroepsmogelijkheden opnoemen waarvoor biologische kennis noodzakelijk is. 8* aandacht opbrengen voor de eigen gezondheid en die van anderen. ALGEMENE PRINCIPES De doelstellingen hiernaast stemmen overeen met de algemene eindtermen biologie. Dit zijn vakgebonden eindtermen die niet aan een welbepaalde vakinhoud zijn gebonden. Ze worden in de volgende hoofdstukken geïntegreerd.

16 ASO 3e graad Basisvorming 15 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 9 1 celorganellen, zowel op lichtmicroscopisch als op elektronenmicroscopisch niveau, benoemen en functies ervan aangeven; cellen bekijken met de lichtmicroscoop, tekenen en onderdelen ervan benoemen; de algemene bouw van de cel, gezien door de lichtmicroscoop, bespreken; 1 CELLEER 1.1 Lichtmicroscopische bouw van cellen Lichtmicroscopisch onderzoek Algemene bouw van de cel (synthese) verschillen tussen prokaryote en eukaryote cellen aangeven; de bouw van het eenheidsmembraan weergeven; celorganellen herkennen, hun structuur beschrijven en functies ervan opnoemen; 1.2 Elektronenmicroscopische bouw van cellen Eenheidsmembraan Elektronenmicroscopische bouw van eukaryote cellen

17 ASO 3e graad Basisvorming 16 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 1.3 Stoffen in de cel ETb 1 ETb het belang van water en mineralen voor de celstructuur en het celmetabolisme toelichten; Water en mineralen ETb de chemische structuur van sachariden kenschetsen en het belang ervan toelichten; Sachariden ETb de chemische structuur van lipiden kenschetsen en het belang ervan toelichten; Lipiden ETb de chemische structuur van proteïnen kenschetsen en het belang ervan toelichten; Proteïnen U de chemische structuur van enzymen kenschetsen en de werking en het belang van enzymen aantonen; Enzymen U de chemische structuur van adenosinetrifosfaat (ATP) kenschetsen en het belang ervan toelichten; ATP ETg 1-12 ETg LP experimenteel werken met biomoleculen; Leerlingenpracticum: Biomoleculen

18 ASO 3e graad Basisvorming 17 DECR. NR. ET ETb 11 ETb 11 ETb 11 De leerlingen kunnen 2 LEERPLANDOELSTELLINGEN het verloop en de betekenis van de mitose weergeven; het verloop en de betekenis van de meiose weergeven; verschilpunten tussen mitose en meiose opsommen; LEERINHOUDEN 2 VOORTPLANTING EN ONTWIKKELING BIJ DE MENS 2.1 Celdelingen Mitose Meiose ETg 1-12 ETg LP de celdeling onderzoeken; Leerlingenpracticum: Celdeling ETb 14 ETb 14 ETb de primaire en secundaire geslachtskenmerken bij de man bespreken en hun biologische betekenis toelichten; de primaire en secundaire geslachtskenmerken bij de vrouw bespreken en hun biologische betekenis toelichten; de rol van geslachtshormonen bij de menstruatiecyclus toelichten; 2.2 Bouw en werking van de voortplantingsorganen Mannelijke voortplantingsorganen Vrouwelijke voortplantingsorganen

19 ASO 3e graad Basisvorming 18 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb de spermatogenese bespreken en de rol van geslachtshormonen toelichten; de ovogenese bespreken; 2.3 Gametogenese Spermatogenese Ovogenese ETb het mechanisme van de bevruchting uitleggen; 2.4 Bevruchting de opeenvolgende stadia in de kiembladvorming bespreken; 2.5 Embryonale ontwikkeling het ontstaan van meerlingen uitleggen; ETb het verloop van de bevruchting, de ontwikkeling van de vrucht en de geboorte beschrijven; ETb de bevalling beschrijven; 2.6 Geboorte 2.7 de hormonale regeling en het belang van de lactatie uitleggen; 2.7 Lactatie

20 ASO 3e graad Basisvorming 19 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN U U het belang en het verloop van genetisch advies aangeven; het belang van prenatale testen uitleggen; 2.8 Prenatale zorg Genetisch advies Prenatale begeleiding met zwangerschapstesten U 2.9 enkele oorzaken van onvruchtbaarheid en mogelijke oplossingen aangeven; 2.9 Kunstmatige voortplantingstechnieken 8.1 Onvruchtbaarheid en kunstmatige voortplantingstechnieken 8.2 In-vitrofertilisatie ETb 16 ETG 15 ETb 16 ETg de voorbehoedmiddelen voor de man bespreken en hun betrouwbaarheid aangeven; de voorbehoedmiddelen voor de vrouw bespreken en hun betrouwbaarheid aangeven; 2.10 Anticonceptie Bij de man Bij de vrouw

21 ASO 3e graad Basisvorming 20 DECR. NR. ET U De leerlingen kunnen 3 LEERPLANDOELSTELLINGEN 3.1 de algemene bouw van de prokaryote en eukaryote cel bespreken; LEERINHOUDEN 3 ERFELIJKE INFORMATIE IN DE CEL 3.1 Algemene bouw van de prokaryote en eukaryote cel ETb 10 ETb 12 ETb de bouw van de kern in de interfase bespreken; de bouw van de nucleïnezuren DNA en RNA bespreken en vergelijken; het DNA als codesysteem bespreken; in een celcyclus van de DNA-replicatie situeren en het verloop ervan uitleggen; mechanisme van de eiwitsynthese bespreken; de invloed van genmutaties op de eiwitsynthese uitleggen; 3.2 Erfelijke informatie in de eukaryote cel Bouw van de kern Nucleïnezuren DNA en RNA DNA als codesysteem DNA-replicatie DNA en eiwitsynthese Genmutaties en eiwitsynthese de basisbegrippen gen, genlocus, allel, homozygoot, heterozygoot, multiple allelen, genotype, fenotype, dominant, recessief en co-dominant (intermediair) fenotype formuleren en met een voorbeeld illustreren; 4 ERFELIJKHEIDSLEER 4.1 Basisbegrippen

22 ASO 3e graad Basisvorming 21 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETg ETb de drie wetten van Mendel formuleren; de wetten toepassen in een aantal erfelijkheidsoefeningen over mono- en dihybride kruisingen, ook bij de mens; de wetten toepassen bij het ontleden van stambomen; 4.2 Wetten van Mendel het begrip testkruising formuleren met behulp van een eenvoudig voorbeeld; 4.3 Verdere erfelijkheidsbegrippen Terugkruising ETb 19 ETb 19 ETb het verschil formuleren tussen gekoppelde en nietgekoppelde genen; aantonen dat er tijdens de meiose door overkruising genen uitgewisseld kunnen worden tussen homologe chromosomen; toelichten dat de kans op overkruising groter wordt naarmate gekoppelde genen zich verder van elkaar bevinden op het chromosoom; hieruit de conclusie trekken dat genen aan de hand van overkruisingsfrequenties ten opzichte van elkaar gelokaliseerd kunnen worden op een genenkaart; aan de hand van een tabel met overkruisingsfrequenties een genenkaart opstellen; Gekoppelde genen, overkruising, recombinantie en genenkaart

23 ASO 3e graad Basisvorming 22 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 19 U de seksratio bespreken aan de hand van een kruisingsschema; de overerving van geslachtgebonden kenmerken met voorbeelden illustreren; het begrip polygenie formuleren en illustreren met voorbeelden; Seksratio en geslachtsgebonden overerving Polygenie U U het begrip pleiotropie formuleren en illustreren met een voorbeeld; de begrippen hypostasie en epistasie formuleren en illustreren met een voorbeeld; Pleiotropie Hypostasie en epistasie U U het begrip penetrantie formuleren en illustreren met een voorbeeld; het begrip expressiviteit formuleren en illustreren met een voorbeeld; Penetrantie Expressiviteit U U het begrip cryptomerie formuleren en illustreren met een voorbeeld; het begrip letale factoren formuleren en illustreren met een voorbeeld; Cryptomerie Letale factoren

24 ASO 3e graad Basisvorming 23 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETG enkele factoren die het erfelijkheidsonderzoek bij de mens bemoeilijken aangeven; enkele genetische onderzoeksmethoden bij de mens beschrijven; 4.4 Erfelijkheidsonderzoek bij de mens Moeilijkheden bij de studie van de menselijke erfelijkheid Onderzoeksmethoden ETb 20 ETb 20 ETb 20 U uitleggen hoe een genmutatie tot een erfelijke ziekte bij de mens kan leiden; enkele types van chromosoommutaties opsommen en voorbeelden beschrijven van een chromosoommutatie bij de mens; uitleggen wat een genoommutatie is en voorbeelden van genoommutatie bij de mens beschrijven; verklaren hoe men door gentherapie bepaalde erfelijke ziekten kan bestrijden aan de hand van een voorbeeld; 4.5 Enkele erfelijke afwijkingen bij de mens Erfelijke afwijkingen ten gevolge van genmutaties Erfelijke afwijkingen ten gevolge van chromosoommutaties Erfelijke afwijkingen ten gevolge van genoommutaties 5.4 Gentherapie ETg 1-12 ETg LP erfelijke kenmerken onderzoeken en/of isoleren van DNA; Leerlingenpracticum: Erfelijke kenmerken

25 ASO 3e graad Basisvorming 24 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN de verschillen beschrijven die bestaan tussen prokaryoten en eukaryoten; de levenscyclus van een bacteriofaag beschrijven; het mechanisme van transductie in prokaryoten beschrijven; 4.6 Biotechnologie Natuurlijke genenoverdracht ETb een methode voor de splitting van genen beschrijven; het proces van genenrecombinatie in schema voorstellen en hierbij het belang van de noodzakelijke enzymen duiden; Principe van recombinant-dna-technologie ETb toepassingen van recombinanttechnologie beschrijven in de praktijk met een voorbeeld vanuit de landbouw en een voorbeeld vanuit de geneeskunde; Mogelijke toepassingen van recombinanttechnieken

26 ASO 3e graad Basisvorming 25 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETg ETg 18 ETg kritische vragen stellen omtrent de impact van biotechnologische technieken in ecologisch verband en hierover een discussie voeren; kritische vragen stellen omtrent de impact van biotechnologische technieken op economisch en (of) geneeskundig vlak en hierover een discussie voeren; Ethische vragen in verband met biotechnologie ETb 22 ETg een aantal argumenten voor het bestaan van de biologische evolutie formuleren uit meerdere wetenschapsdomeinen; 5 EVOLUTIELEER 5.1 Aanwijzingen voor evolutie

27 ASO 3e graad Basisvorming 26 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 5.2 de theorie van Lamarck formuleren en bespreken; 5.2 Evolutietheorieën ETg 13 ETb 23 ETg 19 ETb 23 de belangrijkste facetten van Darwins evolutietheorie verwoorden; onder woorden brengen dat hedendaagse opvattingen over evolutie het gevolg zijn van ontwikkelingen in meerdere wetenschappelijke disciplines; de rol van mutatie, geslachtelijke voortplanting en isolatie in de evolutie verklaren;

28 ASO 3e graad Basisvorming 27 DECR. NR. ET De leerlingen kunnen LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 24 ETg enkele belangrijke anatomische en gedragsmatige verschillen en gelijkenissen tussen mensen en mensapen opsommen; Afrika als bakermat van de mens noemen; de mensachtigen beschrijven als rechtop lopende primaten met kleine hersenen; de samenhang tussen grotere hersenen, dierlijk voedsel en het maken van werktuigen bespreken; Homo erectus beschrijven als de eerste mens die zich overal in de Oude wereld vestigde; Neanderthaler en huidige mens als nakomelingen van Homo erectus noemen; enkele verschillen en gelijkenissen tussen Neanderthaler en huidige mens opsommen; de opvattingen over de verwantschap tussen Neanderthaler en huidige mens bespreken; 5.3 Afstamming van de mens ETg 1-12 ETg LP onderzoeken i.v.m. evolutie uitvoeren. Leerlingenpracticum: Evolutie

29 ASO 3e graad Basisvorming 28 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN Algemene pedagogisch-didactische wenken BZL Wat? Met begeleid zelfgestuurd (BZL) leren bedoelen we het geleidelijk opbouwen van een competentie naar het einde van het secundair onderwijs, waarbij leerlingen meer en meer het leerproces zelf in handen gaan nemen. Zij zullen meer en meer zelfstandig beslissingen leren nemen in verband met leerdoelen, leeractiviteiten en zelfbeoordeling. Dit houdt onder meer in dat: de opdrachten meer open worden; er meerdere antwoorden of oplossingen mogelijk zijn; de leerlingen zelf keuzes leren maken en verantwoorden; de leerlingen zelf leren plannen; er feedback wordt voorzien op proces en product; er gereflecteerd wordt op leerproces en leerproduct. De leraar is ook coach, begeleider. De impact van de leerlingen op de inhoud, de volgorde, de tijd en de aanpak wordt groter. Waarom? Begeleid zelfgestuurd leren sluit aan bij enkele pijlers van ons PPGO, o.m. leerlingen zelfstandig leren denken over hun handelen en hierbij verantwoorde keuzes leren maken; leerlingen voorbereiden op levenslang leren; het aanleren van onderzoeksmethodes en van technieken om de verworven kennis adequaat te kunnen toepassen. Vanaf het kleuteronderwijs worden werkvormen gebruikt die de zelfstandigheid van kinderen stimuleren, zoals het gedifferentieerd werken in groepen en het contractwerk. Ook in het voortgezet onderwijs wordt meer en meer de nadruk gelegd op de zelfsturing van het leerproces in welke vorm dan ook. Binnen de vakoverschrijdende eindtermen, meer bepaald Leren leren, vinden we aanknopingspunten als: keuzebekwaamheid; regulering van het leerproces; attitudes, leerhoudingen, opvattingen over leren. In onze huidige (informatie)maatschappij wint vaardigheid in het opzoeken en beheren van kennis voortdurend aan belang. Hoe te realiseren? Het is belangrijk dat bij het werken aan de competentie de verschillende actoren hun rol opnemen: de leerling wordt aangesproken op zijn motivatie en leer kracht; de leraar krijgt de rol van coach, begeleider; de school dient te ageren als stimulator van uitdagende en creatieve onderwijsleersituaties. De eerste stappen in begeleid zelfgestuurd leren zullen afhangen van de doelgroep en van het moment in de leerlijn Leren leren, maar eerder dan begeleid zelfgestuurd leren op schoolniveau op te starten is klein beginnen aan te raden.

30 ASO 3e graad Basisvorming 29 Vanaf het ogenblik dat de leraar zijn leerlingen op min of meer zelfstandige manier laat doelen voorop stellen; strategieën kiezen en ontwikkelen; oplossingen voorstellen en uitwerken; stappenplannen of tijdsplannen uitzetten; resultaten bespreken en beoordelen; reflecteren over contexten, over proces en product, over houdingen en handelingen; verantwoorde conclusies trekken; keuzes maken en verantwoorden is hij al met een of ander aspect van begeleid zelfgestuurd leren bezig. ICT Wat? Onder ICT verstaan we het geheel van computers, netwerken, internetverbindingen, software, simulatoren, enz. Telefoon, video, televisie en overhead worden in deze context niet expliciet meegenomen. Waarom? De recente toevloed van informatie maakt levenslang leren een noodzaak voor iedereen die bij wil blijven. Maatschappelijke en onderwijskundige ontwikkelingen wijzen op het belang van het verwerven van ICT. Enerzijds speelt het in op de vertrouwdheid met de beeldcultuur en de leefwereld van jongeren. Anderzijds moeten jongeren niet alleen in staat zijn om nieuwe media efficiënt te gebruiken, maar is ICT ook een hulpmiddel bij uitstek om de nieuwe onderwijsdoelen te realiseren. Het nastreven van die competentie veronderstelt onderwijsvernieuwing en aangepaste onderwijsleersituaties. Er wordt immers meer en meer belang gehecht aan probleemoplossend denken, het zelfstandig of in groep leren werken, het kunnen omgaan met enorme hoeveelheden aan informatie... In bepaalde gevallen maakt ICT deel uit van de vakinhoud en is ze gericht op actieve beheersing van bijvoorbeeld een softwarepakket binnen de lessen informatica. In de meeste andere vakken of bij het nastreven van vakoverschrijdende eindtermen vervult ICT een ondersteunende rol. Door de integratie van ICT kunnen leerlingen immers: het leerproces in eigen handen nemen; zelfstandig en actief leren omgaan met les- en informatiemateriaal; op eigen tempo werken en een eigen parcours kiezen (differentiatie en individualisatie). Hoe te realiseren? In de eerste graad van het SO kunnen leerlingen onder begeleiding elektronische informatiebronnen raadplegen. In de tweede en nog meer in de derde graad kunnen de leerlingen spontaan gegevens opzoeken, ordenen, selecteren en raadplegen uit diverse informatiebronnen en kanalen met het oog op de te bereiken doelen. Er bestaan verschillende mogelijkheden om ICT te integreren in het leerproces. Bepaalde programma s kunnen het inzicht verhogen d.m.v. visualisatie, grafische voorstellingen, simulatie, het opbouwen van schema s, stilstaande en bewegende beelden, demo... Sommige cd-roms bieden allerlei informatie interactief aan, echter niet op een lineaire manier. De leerling komt via bepaalde zoekopdrachten en verwerkingstaken zo tot zijn eigen gestructureerde leerstof. Databanken en het internet kunnen gebruikt worden om informatie op te zoeken. Wegens het grote aanbod aan informatie is het belangrijk dat de leerlingen op een efficiënte en een kritische wijze leren omgaan met deze informatie. Extra begeleiding in de vorm van studiewijzers of instructiekaarten is een must.

31 ASO 3e graad Basisvorming 30 Om tot een kwaliteitsvol eindresultaat te komen, kunnen leerlingen de auteur (persoon, organisatie...) toevoegen alsook de context, andere bronnen die de inhoud bevestigen en de onderzoeksmethode. Dit zal het voor de leraar gemakkelijker maken om het resultaat en het leerproces te beoordelen. De resultaten van individuele of groepsopdrachten kunnen gekoppeld worden aan een mondelinge presentatie. Een presentatieprogramma kan hier ondersteunend werken. Men kan resultaten en/of informatie uitwisselen via , blackboard, chatten, nieuwsgroepen, discussiefora... ICT maakt immers allerlei nieuwe vormen van directe en indirecte communicatie mogelijk. Dit is zeker een meerwaarde omdat ICT op die manier niet alleen de mogelijkheid biedt om interscolaire projecten op te zetten, maar ook om de communicatie tussen leraar en leerling (uitwisselen van cursusmateriaal, planningsdocumenten, toets- en examenvragen...) en leraren onderling (uitwisseling lesmateriaal ) te bevorderen. Sommige programma s laten toe op graduele niveaus te werken. Ze geven de leerling de nodige feedback en remediëring gedurende het leerproces (= zelfreflectie en -evaluatie). VOET Wat? Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelstellingen, die in tegenstelling tot de vakgebonden eindtermen niet gekoppeld zijn aan een specifiek vak, maar door meerdere vakken of onderwijsprojecten worden nagestreefd. De VOET worden volgens een aantal vakoverschrijdende thema's geordend: leren leren, sociale vaardigheden, opvoeden tot burgerzin, gezondheidseducatie, milieueducatie, muzisch-creatieve vorming en technisch-technologische vaardigheden. De school heeft de maatschappelijke opdracht om de VOET volgens een eigen visie en stappenplan bij de leerlingen na te streven (inspanningsverplichting). Waarom? Het nastreven van VOET vertrekt vanuit een bredere opvatting van leren op school en beoogt een accentverschuiving van een eerder vakgerichte ordening naar meer totaliteitsonderwijs. Door het aanbieden van realistische, levensnabije en concreet toepasbare aanknopingspunten, worden leerlingen sterker gemotiveerd en wordt een betere basis voor permanent leren gelegd. VOET vervullen een belangrijke rol bij het bereiken van een voldoende brede en harmonische vorming en behandelen waardevolle leerinhouden, die niet of onvoldoende in de vakken aan bod komen. Een belangrijk aspect is het realiseren van meer samenhang en evenwicht in het onderwijsaanbod. In dit opzicht stimuleren VOET scholen om als een organisatie samen te werken. De VOET verstevigen de band tussen onderwijs en samenleving, omdat ze tegemoetkomen aan belangrijk geachte maatschappelijke verwachtingen en een antwoord proberen te formuleren op actuele maatschappelijke vragen. Hoe te realiseren? Het nastreven van VOET is een opdracht voor de hele school, maar individuele leraren kunnen op verschillende wijzen een bijdrage leveren om de VOET te realiseren. Enerzijds door binnen hun eigen vakken verbanden te leggen tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET, anderzijds door thematisch onderwijs (teamgericht benaderen van vakoverschrijdende thema's), door projectmatig werken (klas- of schoolprojecten, intra- en extra-muros), door bijdragen van externen (voordrachten, uitstappen). Het is een opdracht van de school om via een planmatige en gediversifieerde aanpak de VOET na te streven. Ondersteuning kan gevonden worden in pedagogische studiedagen en nascholingsinitiatieven, in de vakgroepwerking, via voorbeelden van goede school- en klaspraktijk en binnen het aanbod van organisaties en educatieve instellingen.

32 ASO 3e graad Basisvorming 31 Specifieke pedagogisch-didactische wenken Studie- en beroepsmogelijkheden biologie Bij de uitwerking van voorliggend leerplan zullen zich, zowel in het eerste als in het tweede leerjaar, ongetwijfeld heel wat mogelijkheden voordoen om de relevantie van de biologie in de samenleving te beklemtonen en het verband te leggen met beroepen die bij de behandelde leerinhouden aanleunen. Waar de gelegenheid zich voordoet kan de leerkracht de aandacht vestigen op het belang van het vak voor een latere studie- of beroepskeuze. Informatie daaromtrent kan o.a. ingewonnen worden op de website van de Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, de milieuleer en de gezondheidseducatie ( in de Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB s) en bij onderwijsinstellingen die verantwoordelijk zijn voor de curricula van de aangeboden opleidingen. EERSTE LEERJAAR 1 CELLEER (ca.12 lestijden) Aan de hand van lichtmicroscopische practica wordt de vroegere opgedane kennis over de cel en haar structuren uitgebreid. Men zal de leerlingen zoveel mogelijk zelf preparaten laten maken. Van de onderzochte preparaten worden door de leerlingen duidelijke tekeningen gemaakt, waarop de onderdelen met de juiste wetenschappelijke naam worden aangeduid. Met kleurtechnieken kunnen sommige celorganellen duidelijker waargenomen worden. Een klassikale bespreking van beeldmateriaal kan deze celpractica aanvullen. De cytoplasmastroming is gemakkelijk te observeren in cellen van waterpest en is een uiting van leven van het cytoplasma De verschillende celstructuren die in diverse gedifferentieerde cellen worden aangetroffen, worden nu samengebracht. Zo kan men komen tot een schematische voorstelling van een type-cel. De verschillende celorganellen worden hierop met de juiste wetenschappelijke term aangeduid De celinhoud is omgeven door een membraan en wordt ook binnenin door membranen in meerdere celcompartimenten verdeeld. Daardoor kunnen verschillende reacties tegelijkertijd, in van elkaar gescheiden reactieruimten (celorganellen) plaatsvinden. Celmembranen zijn altijd volgens hetzelfde schema opgebouwd. Men spreekt daarom van een eenheidsmembraan Naargelang hun bouw kan men de celorganellen van de eukaryote cel in drie groepen onderbrengen: organellen zonder membraan (ribosomen, centriolen, microtubuli); organellen met een enkelvoudig eenheidsmembraan (endoplasmatisch reticulum, golgi-systeem, lysosomen, vacuolen); organellen met een dubbel eenheidsmembraan (celkern, mitochondriën, plastiden). De bouw en functies van de diverse organellen worden besproken. Als didactische hulpmiddelen kunnen elektronenmicroscopische foto s gebruikt worden. Een schematische voorstelling van een type-eukaryote cel vormt een goede synthese Stoffen in de cel Men begint dit hoofdstuk door te verwijzen naar de fotosynthese als bron van organische stoffen. Men benadrukt in dit hoofdstuk het vrijmaken van de energie uit die organische stoffen door de ademhaling Het belang van water en mineralen voor een cel wordt aan de hand van voorbeelden geïllustreerd Met behulp van schema s, modellen of ICT-diagrammen kan men de chemische structuur van mono-, di- en polysachariden verduidelijken. Men benadrukt het belang van sachariden voor de cel Een zelfde werkwijze kan gebruikt worden om de bouw en een eenvoudige indeling van lipiden te illustreren. Men benadrukt het belang van de lipiden voor de cel.