Wat als uw werknemer een minder goede dag heeft? Ziektebeeld in relatie tot gedrag: signalering tijdens het werk
Het opnemen van nieuwe werknemers met psychische problemen of werknemers die een verleden van psychische problemen hebben kan u wellicht voor een dilemma stellen. Welk risico loopt mijn bedrijf, wat is de kans op uitval doordat de psychische problemen terugkeren, hoe maak ik dit onderwerp bespreekbaar in de organisatie en misschien nog wel het meest uitdagend, hoe ga ik ermee om als werkgever? Door vooroordelen of gebrekkige kennis van psychische ziektebeelden ontstaat vaak het beeld dat mensen met psychische problematiek niet (goed kunnen) functioneren. Vaak is het slechts nodig rekening te houden met waarin iemand belemmerd wordt en kan hij of zij met wat aanpassingen als volwaardig medewerker functioneren in een organisatie. Echter is het onderwerp psychische problemen in het bedrijfsleven een niet veelbesproken onderwerp en soms is het zelfs een beetje een taboe. Niet alleen kan de werkgever hier moeite mee hebben, maar ook de werknemer vindt het vaak moeilijk hier openheid over te geven uit angst of soms schaamte. Toch leidt openheid over psychische problematieken tot meer begrip. Cliënten die bij Twomorrow een traject richting (betaald) werk volgen zijn om zeer uiteenlopende redenen in het verleden uit het werkproces gevallen. Soms zijn het werkgerelateerde (stress) factoren, soms heeft het te maken met iemands privésituatie, maar het kan ook zijn dat er sprake is van een stoornis. In dat laatste geval kan er sprake zijn van een van onderstaande stoornissen. Let wel, dit is slechts een opsomming van een aantal van de meest voorkomende stoornissen. Voor exacte symptomen verwijzen wij u graag naar de DMS-5. Daarnaast is het niet zo dat een werknemer met onderstaande gedragingen ook per definitie een stoornis heeft. Om meer inzicht te geven in dit onderwerp en meer openheid te creëren hebben wij een aantal feiten en tips op een rij gezet. Hieronder zijn de meest voorkomende stoornissen beschreven, plus daarbij voor u, te herkennen gedrag waardoor u bij ons tijdig aan de bel kunt trekken in het geval u vermoed dat het niet goed gaat met uw werknemer. Psychose Een psychose komt bij 2% van de Nederlandse bevolking voor. Als iemand een psychose heeft dan is diegene het contact met de werkelijkheid kwijt is. Dit uit zich in angstig gedrag, vaak is die persoon in de war, heeft hij hallucinaties en/of waandenkbeelden en is het zeer moeilijk om mensen van deze gedachten af te krijgen. Vaak horen ze stemmen, hebben zij het idee dat ze achtervolgd worden of zijn ze achterdochtig, zelfs naar personen toe die ze normaliter vertrouwen. Daarnaast is er sprake van geheugenproblemen, is het denkproces langzaam, snel of juist chaotisch en is het moeilijk om verbanden te leggen tussen gedachten. Als laatste hebben mensen met een psychose niet door dat er iets met ze aan de hand is en is het lastig ze hiervan te overtuigen. Ongeveer 20% van de mensen die een eerst psychose hebben gehad, krijgen dit nooit weer. De kans op volledig herstel na een pyschose is heel groot. Pas na een derde of vierde psychose wordt de kans op volledig
herstel steeds kleiner. Een psychose kan ontstaan op de werkvloer, maar waaraan kunt u dit mogelijk herkennen en wat moet u doen? Uw werknemer kan zich vreemd gaan gedragen door bijvoorbeeld vreemde, niet bij een situatie passende, uitspraken te doen; zich zichtbaar terug te trekken; niet logisch en oninvoelbaar te gaan lachen; kijkt vreemd om zich heen alsof er iets te zien is wat er niet is; lichamelijk of spraakgericht reageren op waanbeelden of stemmen die er niet zijn. Als een werknemer, waarvan bekend is dat ze in het verleden psychotisch zijn geweest, zichtbaar bovengenoemde gedragingen vertoont, erin opgaat of zich erdoor laat leiden, dan bevelen wij u aan om contact op te nemen met een arts of mogelijke begeleider. Schizofrenie Schizofrenie komt bij een op de 100 mensen voor en treft over het algemeen iets meer mannen dan vrouwen. Vaak wordt gedacht dat schizofrenie hetzelfde is als een psychose, maar dit is niet waar. Niet iedereen die een psychose heeft of heeft gehad is schizofreen. Mensen met schizofrenie hebben meerder psychoses gehad. Door het hebben van meerdere psychoses is hun cognitieve vermogen vaak verminderd, waardoor diegene niet goed meer kan functioneren op het oorspronkelijk niveau in het dagelijks leven. Indien de symptomen zes maand ononderbroken aanwezig zijn, is er sprake van schizofrenie. Symptomen van schizofrenie zijn op te delen in positieve en negatieve symptomen. Positieve symptomen zijn psychotische verschijnselen zoals hallucinaties, wanen en verward denken, maar waar de persoon vaak wel van herstelt. Negatieve symptomen bij schizofrenie zijn daarentegen persoonlijke eigenschappen die verminderen of wegvallen en vaak niet terugkeren. Denk hierbij aan het afvlakken van gevoelens, het ontbreken van energie, weinig initiatief nemen, het terugtrekken uit sociale contacten en verminderd concentratievermogen. Schizofrenie gaat gepaard met achteruitgang in functioneren zowel professioneel als op sociaal gebied. Stress kan een trigger, maar ook gevoelig punt zijn, echter is stress bij iedereen anders. De gedragingen van iemand met schizofrenie zijn hetzelfde als bij iemand die psychotisch is. Wij verwijzen u daarom graag naar de informatie over psychoses. Een belangrijke kanttekening is dat schizofrenie officieel vastgesteld moet worden door een psychiater. Persoonlijkheidsstoornis Er is sprake van een persoonlijkheidsstoornis als iemand star is in disfunctionele denk-, belevings- en gedragspatronen. Als dit tot uitdrukking komt in een groot aantal persoonlijke en sociale situaties en deze wijken duidelijk af van de verwachtingen binnen de omgeving van de persoon, dan kan er sprake zijn van een persoonlijkheidsstoornis. Dit duurzame, inflexibele patroon leidt tot omvangrijke beperkingen in het persoonlijke en sociale functioneren. Er zijn grofweg 11 typen persoonlijkheidsstoornissen te onderscheiden: - Het antisociale/psychopathische type: arrogant, opgeblazen gevoel, egocentrisch, maken misbruik van anderen. - Het vermijdende type: geremd in het aangaan en onderhouden van relaties en contacten, verlegenheid en angst voor afwijzing, hypersensitiviteit. - Het borderline type: impulsief, gevoel van leegte, angst voor afwijzing, moeite met het tonen van affectie, zwart/wit denken.
- Het obsessief compulsieve type: extreem koppig, detailgericht, moralistisch en rigide. - Het schizo typische type: merkwaardige gedachten en spraak, eigenaardige overtuigingen, zonderlingen - Het paranoïde type: wantrouwig, achterdochtig - Het schizoïde type: beperkt scala van emoties, afstandelijkheid - Het theatrale/histrionische type: extreem aandacht vragen - Het narcistisch type: grootheidswaanzin, gebrek aan empathie - Het afhankelijke type: aanhankelijk en extreem afhankelijk gedrag, onderdanig. - Het dwangmatige type: dwangmatig bezig zijn met ordelijkheid, perfectionisme en controle willen houden. - Persoonlijkheidsverandering door een fysieke aandoening: bijvoorbeeld als gevolg van een ongeluk. Een werknemer met persoonlijkheidsproblematiek kan veel hinder ondervinden van zijn persoonlijkheidsproblematiek. Hoe kunt u dit herkennen en wat kunt u hier aan doen? Ondanks de vele verschillende typen persoonlijkheidsstoornissen, zijn er algemene kenmerken waaraan u kunt herkennen of het niet goed gaat met uw werknemer. Het gedrag is in eigenlijk alle gevallen zeer extreem. Denk hierbij aan extreme (emotionele) reacties en gedrag waarbij iemand niet voor reden vatbaar is en vooral ook niet logisch is. Als u merkt dat iemand hier hinder van ondervindt, probeer dan iemand geen logica in te willen praten en vat het vooral niet persoonlijk op als reacties op u als persoon gericht zijn. Het is verstandig bij extreme uitingen van gedrag een trajectbegeleider of arts te raadplegen. Depressie Depressies komen vaker voor bij vrouwen dan bij mannen en 5% van de Nederlandse bevolking heeft hier wel eens mee te maken (gehad). Mensen met een depressie hebben een langere tijd en periode een gevoel van somberheid, neerslachtigheid, abnormale lusteloosheid, verlies van interesse en kunnen heel moeilijk ergens van genieten. Soms heeft de persoon zelfmoordgedachten hierbij. Er zijn verschillende vormen van depressies en in meer en mindere mate van ernst. In een klein aantal gevallen, komt het voor dat een werknemer tijdens een depressie psychotisch kan raken. Zie hiervoor de informatietekst over psychoses. Vermoedt u dat uw werknemer depressief is doordat bovengenoemde symptomen aanwezig zijn, wat kunt u er dan aan doen? In het geval iemand depressief is, kunt u beste steun en begripvol reageren naar uw werknemer toe. Probeer uw werknemer niet op te beuren of goedbedoelde adviezen te geven, dit werkt vaak alleen maar averechts. Somberheid en neerslachtigheid hoeft niet altijd te leiden tot depressiviteit, maar is er een merkbare verandering in het gedrag van uw werknemer, dan kan het verstandig zijn dit bespreekbaar te maken en indien gewenst en nodig hulp in te schakelen. Bij het uiten van doodswensen of suïcidale gedachten, trek dan meteen aan de bel bij een arts of trajectbegeleider.
Angststoornis Als angst voor iets of bepaalde situaties iemands leven gaat leiden of als door angst iemand in zijn dagelijks leven niet meer goed kan functioneren en het daarnaast ook nog de naaste omgeving aantast, dan kan er sprake zijn van een angststoornis. Een angststoornis kan zich op verschillende manier uiten, van hevige paniekaanvallen tot een voortdurend gevolg van rusteloosheid. Daarnaast zijn er verschillende angststoornissen, waaronder gegeneraliseerde angststoornissen (voortdurend gevoel van angst), dwangstoornissen, sociale of specifieke fobieën (bv. spinnen, hoogte), posttraumatische stressstoornis als gevolg van een heftige gebeurtenis of paniekaanvallen met allerlei lichamelijke uitingen en klachten tot gevolg. Waaraan kunt u als werkgevers merken dat uw werknemer belemmerd wordt in zijn functioneren, en misschien nog belangrijker wat kunt u dan doen? Als iemand last heeft van zijn of haar angstklachten, dan vertoont deze vaak vermijdend gedrag bv het wegblijven van afspraken of werk zonder zich af te melden of zonder reden. Ook kan het zijn dat iemand dan telefonisch ook niet te bereiken is. In het geval uw werknemer een paniekaanval krijgt kan het zijn dat iemand zich volledig afsluit, heel angstig kijkt en heel erg in een situatie blijft hangen. In dat geval is het van belang dat u niet meer gaat in de paniek, maar ook diegenen niet probeert te sussen. Probeer geen logica in te praten of diegene, maar juist fysiek uit een situatie halen. Dit uiteraard afhankelijk van de angst die iemand ervaart. Aanrakingen kunnen in sommige gevallen de angst verergeren. Ook kan het helpen iemand op een stoel te zetten en een glas water te geven. Merkt u dat uw werknemer dergelijke klachten heeft en dat hem of haar belemmert in het dagelijks werk en functioneren, dan is het verstandig om contact op te nemen met een trajectbegeleider of arts. ASS (Autisme Spectrum Stoornis) Autisme of een verwant daarvan is aangeboren en daarom is deze stoornis er niet een die kan ontstaan op de werkvloer. Wel kan de mate waarin een medewerker hinder ondervindt van zijn of haar ASS problematiek bepaald worden door de arbeidsomstandigheden waarin iemand werkt. Indien uw werkgever een stoornis in het autistisch spectrum heeft zult u hier waarschijnlijk wel van op de hoogte zijn. Mensen met ASS hebben vooral moeite met het sociale begrip en de sociale intuïtie. Bij autisme komen onderstaande kenmerken het vaakst voor: - Kwalitatieve beperkingen op het gebied van sociale interacties: de interactie oogt soms onhandig, geen tot weinig oogcontact, geen of moeilijk relaties op kunnen bouwen, weinig spontane reacties, of juist gemaakte of aangeleerde reacties op sociale interactie. - Kwalitatieve beperkingen op het gebied van communicatie: hierbij kun je denken aan weinig of herhaaldelijke taalgebruik, vastzitten en vasthouden aan dezelfde handelingen of onderwerpen en typische of herhalende lichamelijke handelingen.
Op de werkvloer zijn het de arbeidsomstandigheden waaronder uw werknemer te werk worden gesteld, die van belang zijn in het geval uw werknemer ASS heeft. De beste arbeidsomstandigheden creëren waar iemand onder kan werken. Denk hierbij aan een prikkelarme werkomgeving, zowel voor geluid en licht, gestructureerd werk, soms maar een of twee opdrachten tegelijk, repetitieve werkzaamheden, duidelijke dagindeling en het ruim van tevoren aangeven van veranderingen. In de communicatie is het belangrijk om zo concreet en duidelijk mogelijk te zijn. Werknemers met ASS vatten vaak alles heel letterlijk op en kunnen daardoor dingen anders interpreteren dan ze wellicht bedoeld zijn. Ook autisme komt in verschillende gradaties voor en maatwerk is hier van het grootste belang. Bespreek met uw werknemer en diens trajectbegeleider onder welke arbeidsomstandigheden hij of zij het beste werkt. ADHD/ADD ADHD staat voor Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Er wordt ook wel gezegd dat er sprake is van een aandacht tekort en/of hyperactief of impulsief gedrag. Er worden binnen de diagnose ADHD drie verschillende subtypes onderscheiden. Ten eerste mensen met het overwegend inattentieve subtype, d.w.z. dat deze mensen vooral aandachts- en concentratie problemen hebben. Ten tweede mensen met het overwegend hyperactieve/impulsieve type, d.w.z. dat deze mensen vooral hyperactief en impulsief zijn. Ten derde mensen met het gecombineerde type, d.w.z. dat ze zowel aandachtsproblemen hebben als hyperactief en impulsief zijn. Een subtype van ADHD is ADD. Het wordt vaak verward met ADHD, maar mensen met ADD zijn niet druk (hyperactief) of impulsief. Een combinatiediagnose van ADD en ADHD is wel mogelijk. ADD wil zeggen dat er een gat is tussen waar men als persoon toe in staat is en wat die persoon uiteindelijk bereikt. Mensen met ADD hebben concentratieproblemen. Dat wil zeggen dat je dromerig bent, je hebt last van veel gedachten en je hebt moeilijkheden hebt om de aandacht vast te houden. Je bent snel afgeleid en chaotisch. ADD is onzichtbaar en wordt meestal onbewust verborgen gehouden door de ADD-er zelf. Op het werk is het prestatievermogen erg wisselvallig. Als iets binnen de interesse sfeer valt dan ben je niet meer te stoppen en kan iemand met ADD zich wel heel goed concentreren. Hierdoor wordt er over mensen met ADD vaak gezegd dat het hen aan discipline, wilskracht en doorzettingsvermogen ontbreekt. In het geval een werknemer ADHD heeft kan het helpen als hij of zij op de werkvloer een aangepaste of prikkelarme werkplek krijgt. Het helpt vaak ook om structuur te bieden, ordelijkheid aan te brengen in werkzaamheden en om concrete opdrachten te geven. Dit is per persoon maatwerk en kan het beste besproken worden met uw werknemer en diens trajectbegeleider. Net als bij ADHD kan het mogelijk zijn om voor een werknemer met ADD aanpassingen te maken op de werkvloer of in het werk. In het meest extreme geval dat uw werknemer zich niet meer kan concentreren op zijn werk kan het helpen deze naar huis te sturen. Dit verschilt per persoon, neem hiervoor contact op met werknemer en diens trajectbegeleider.
4. Tips voor werkgevers Openheid en eerlijkheid over de psychiatrische klachten van de werknemer houdt het onderwerp bespreekbaar. Geef bij uw werknemers aan dat het onderwerp altijd bespreekbaar is. Dit is tenslotte in het belang van uw werknemer en de continuïteit van uw bedrijf. Tevens vermindert dit het risico op uitval doordat opkomende klachten tijdig kunnen worden ondervangen. Verdiep u in het ziektebeeld van uw werknemer. Dit leidt in sommige gevallen tot meer begrip van de situatie waarin iemand zit. Google echter niet teveel, dit kan een vertekend beeld geven. Per persoon is uiting van een stoornis anders, dus bekijk dit per persoon. Naast de algemene kenmerken is het belangrijker om te weten wat de specifieke mogelijkheden, maar ook beperkingen zijn van uw werknemer. Soms kunnen klachten of belemmeringen van uw werknemer met simpele aanpassingen verminderd worden. Praat niet in etiketten of stempels, maar kijk naar dat wat de werknemer nodig heeft. De klachten zijn vaak veel belangrijker dan om te weten welk naampje het beestje heeft. Maak alle medewerkers bewust van psychische klachten op de werkvloer en maak het een bespreekbaar onderwerp. Bewustzijn creëert vaak begrip. Uiteraard kunt u ook altijd ons bellen!