Leren begint bij lezen,

Leren begint bij lezen, 1 Het voorkomen van taalachterstanden: een maatschappelijke uitdaging voor Gemeente, Onderwijs en Bibliotheek. 2014_debieb_notitie_v01.indd 1 09-10-14 14:48

Inhoud 2 03 05 06 07 09 10 11 Inleiding Laaggeletterdheid en taalontwikkeling De cijfers in Zaanstad De gevolgen De remedie Het belang van lezen De conclusie 2014_debieb_notitie_v01.indd 2 09-10-14 14:48

Inleiding In het manifest Geletterdheid: van A(gora) tot Z(aan Primair), een fundamenteel recht dat de onderwijsorganisaties Agora en Zaan Primair samen met De Bieb aan de Gemeente Zaanstad aanboden, kondigen de partijen een nauwe samenwerking aan met de ambitie om álle basisschoolleerlingen in Zaanstad toegang te geven tot een door De Bieb onderhouden collectie. De Bieb voor de Zaanstreek voelt zich samen met de schoolbesturen verantwoordelijk voor de algemene ontwikkeling van de Zaanse jeugd en hun taalontwikkeling in het bijzonder. Lezen maakt een wezenlijk deel uit van taalontwikkeling en is een voorwaarde om te kunnen leren en deel te nemen aan de steeds complexer wordende maatschappij. Onderwijs en bibliotheek vullen elkaar aan als het om lezen en taalontwikkeling gaat en zijn daarin onmisbare partners. Het onderwijs richt zich vooral op leren lezen en andere cognitieve vaardigheden. De bibliotheek heeft de expertise in huis om het plezier in lezen onder leerlingen te vergroten en daarmee lezen te bevorderen, wat ten goede komt aan de taal-, lees- en informatievaardigheden van kinderen. 3 Stichting Lezen en Schrijven liet berekenen wat de kosten zijn van laaggeletterdheid voor de maatschappij en komt tot de volgende conclusie: laaggeletterdheid kost de maatschappij per jaar 556 miljoen euro. Van dat bedrag wordt jaarlijks 127 miljoen besteed aan extra kosten voor gezondheidszorg en 26 miljoen aan werkeloosheid. Daarboven op komen nog de gemiste belastingopbrengsten van 144 miljoen euro. 1 Ook is onderzocht wie het risico lopen om laaggeletterd te worden en dat zijn met name kinderen die: Een taalachterstand hebben door leerproblemen of doordat thuis een buitenlandse taal wordt gesproken Opgroeien in een omgeving zonder boeken, kranten en tijdschriften 1 Feiten & cijfers geletterdheid: Overzicht van de gevolgen van laaggeletterdheid en opbrengsten van investeringen voor samenleving en individu. Stichting Lezen & Schrijven m.m.v. Universiteit van Maastricht, Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ECBO), Price Waterhouse Coopers (PWC), SEO Economisch Onderzoek (SEO), 2013. 2014_debieb_notitie_v01.indd 3 09-10-14 14:48

Het loont dus de moeite, vanuit zowel maatschappelijk als economisch oogpunt, om achterstanden zo vroeg mogelijk te voorkomen en als dat niet lukt, zo vroeg mogelijk te bestrijden. De gemeente heeft dan ook belang bij het voorkomen en bestrijden van achterstanden, omdat het op de lange termijn winst oplevert. En die winst vertaalt zich in zelfredzame, beter participerende burgers, minder uitgaven voor jeugd- en gezondheidszorg en uitkeringen op het gebied van werk en inkomen. Vanuit dit oogpunt doen De Bieb en het onderwijs een beroep op de gemeente om mee te denken over een structurele samenwerking, gericht op het voorkomen en bestrijden van taal- en leerachterstanden. 4 Uit onderstaande alinea uit het Coalitieakkoord 2014 2018 Samen het verschil maken, blijkt dat dit goed aansluit bij de plannen van de gemeente Zaanstad. Een beroep doen op de eigen kracht van de bewoners vereist dat de voorzieningen op het gebied van sport, cultuur, ontmoeting en onderwijs daar ook op zijn toegerust. Goede maatschappelijke voorzieningen zijn een belangrijke voorwaarde voor behoud en versterken van de zelf- en samenredzaamheid. Vandaar dat extra middelen worden toegekend aan juist deze voorzieningen. Een transformatie van deze omvang en met beperkte financiën is complex, spannend en heeft tijd en vertrouwen nodig om te kunnen slagen. Deze coalitie gaat door met transformeren, neemt daarvoor de tijd en biedt dat vertrouwen. 2014_debieb_notitie_v01.indd 4 09-10-14 14:48

Laaggeletterdheid en taalontwikkeling Op dit moment heeft 1 op de 9 volwassen Nederlanders grote moeite met lezen en schrijven en dat aantal neemt nog steeds toe. Geletterdheid is een fundamentele voorwaarde voor duurzame inzetbaarheid op de arbeidsmarkt, zelfredzaamheid van burgers en sociale cohesie. 2 1,3 miljoen volwassen Nederlanders zijn laaggeletterd Veel kinderen hebben bij binnenkomst op de basisschool een achterstand van 2.000 woorden 25% van de basisschoolleerlingen verlaat de school met een taalachterstand van 2,5 jaar 5 Er is een groot maatschappelijk belang gemoeid met de ondersteuning van taalontwikkeling en mediawijsheid. Taalontwikkeling ligt aan de basis van onder meer de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Lezen en taalontwikkeling gaan hand in hand. Kinderen die meer lezen, behalen betere resultaten op school. Veel kinderen, zowel allochtoon als autochtoon, komen al met een taalachterstand op school. Deze achterstand lopen zij moeilijk in. 2 Ministerie van OCW, Geletterdheid in Nederland Actieplan Laaggeletterdheid 2012 2015 2014_debieb_notitie_v01.indd 5 09-10-14 14:48

De cijfers in Zaanstad 6 Zaanstad telt meer laaggeletterden dan de rest van het land. Bijna 13.000 inwoners in de leeftijd tussen de 16 en 65 jaar (13 procent) heeft grote moeite met lezen en schrijven. Landelijk is dat één procent minder. Op de site Waarstaatjegemeente.nl zijn de resultaten gepubliceerd van het onderzoek dat door het Verweij-Jonker Instituut is gedaan naar de leefsituatie van kinderen in Zaanstad, onder de naam Kinderen in Tel Zaanstad. De prestaties van de gemeente Zaanstad zijn daarvoor afgezet tegen deze van een groep gemeenten van vergelijkbare grootte (gemiddeld 100.000-300.000 inwoners), GGD Regio s GGD Zaanstreek-Waterland, en Nederland als geheel. Voor alle relevante indicatoren zijn de scores van de laatste meting weergegeven en de ontwikkeling over de laatste vijf metingen. Hieruit blijkt dat het percentage kinderen in achterstandswijken en het aandeel van achterstandsleerlingen in Zaanstad hoger is dan in andere gemeentes en Nederland in het algemeen. % Kinderen in achterstandswijken Zaanstad 24,93 Gem. grootte 100.000-300.000 inwoners 21,10 GGD Regio s Zaanstreek- Waterland 15,04 Nederland 17,51 % Achterstandsleerlingen (4 12) 13,52 1 1,87 10,39 11,55 2014_debieb_notitie_v01.indd 6 09-10-14 14:48

De gevolgen Zoals gezegd: veel kinderen, zowel allochtoon als autochtoon, komen al met een taalachterstand op school. Deze achterstand lopen zij moeilijk in. De invloed van de sociale achtergrond op de woordenschatontwikkeling van kinderen is groot. Veel kinderen horen thuis te weinig woorden. Een kind uit een gezin met ongeschoolde/laaggeschoolde ouders hoort ca. 615 woorden per uur Een kind uit een gezin met ouders met een redelijk opleidingsniveau hoort ca. 1.251 woorden per uur Een kind uit een gezin met hoog opgeleide ouders hoort ca. 2.153 woorden per uur 7 De grafiek op de volgende pagina laat het verschil zien in de gemiddelde omvang van de woordenschat van allochtone en autochtone kinderen in het basisonderwijs. Bij binnenkomst op de basisschool is er al sprake van een verschil van 2.000 woorden. Aan het einde van de basisschool is dit verschil al opgelopen tot 7.000 woorden. 3 Deze achterstand is met het huidige woordenschatonderwijs moeilijk in te halen en daardoor verlaat 25% van de leerlingen de basisschool met een taalachterstand van twee jaar. Met alle gevolgen van dien voor het vervolg van hun schoolcarrière en hun loopbaan. 3 Broekhof, Kees (2011), Meer lezen, beter in taal: effecten van lezen op taalontwikkeling. Kunst van Lezen 2014_debieb_notitie_v01.indd 7 09-10-14 14:48

Ontwikkeling van de woordenschat op de basisschool: 8 woordenschat in aantal woorden 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 4 5 6 7 8 9 10 11 12 leeftijd in jaren Autochtone leerling Allochtone leerling Het kennisniveau van 6-jarigen blijkt al een belangrijke voorspeller van hun toekomstkansen. De grote sociale problematiek van uitvallers is gebaat bij vroegtijdige preventie. Vooral kinderen uit gezinnen waar weinig wordt gesproken en voorgelezen, hebben profijt van taal stimulerende maatregelen op school. Woordenschatonderwijs levert maximaal 400-800 nieuwe woorden per jaar op, terwijl kinderen vaak meer dan 2.000 woorden achterlopen. 2014_debieb_notitie_v01.indd 8 09-10-14 14:48

De remedie Door het lezen van boeken neemt de taalvaardigheid toe, heeft buitenlands onderzoek meer dan eens bewezen. In de brochure Meer lezen, beter in taal: effecten van lezen op de taalontwikkeling geschreven door Kees Broekhof, worden deze onderzoeken toegelicht, waaronder het onderzoek van de Amerikaanse onderzoeker Stephen Krashen. Krashen deed veel onderzoek naar de effecten van vrij lezen op taalontwikkeling. Naast eigen onderzoek vergeleek hij een groot aantal studies van andere onderzoekers op dit gebied met elkaar. 4 Stephen Krashen concludeert dat vrij lezen een positief effect heeft op de ontwikkeling van begrijpend lezen, spelling, schrijven, grammatica en woordenschat. Door slechts 15 minuten vrij lezen per dag neemt de woordenschat al toe met 1000 nieuwe woorden per jaar. 9 minuten vrij lezen per dag 65,0 gelezen woorden per jaar 4.358.000 21,1 1.823.000 14,2 1.146.000 9,6 622.000 6,5 432.000 4,6 282.000 3,2 200.000 1,3 106.000 0,7 21.000 0,1 8.000 0,0 0 Deze tabel laat zien hoeveel woorden iemand gemiddeld per jaar leest als hij/ zij tot ongeveer een uur per dag vrij leest in een boek of andere tekst naar keuze. 5 Het blijkt dat een kwartier per dag al genoeg is om meer dan een miljoen woorden per jaar te lezen. En in dat miljoen zitten meer nieuwe woorden dan je ooit met woordenschatonderwijs kunt aanleren. Die nieuwe woorden worden in een contextrijke omgeving aangeboden, waardoor ze ook beter blijven hangen. 4 Krashen, Stephen (2004), The Power of Reading: Insights From The Research. Libraries Unlimited; Portsmouth 5 Cunningham & Stanovich (1998), What reading Does for The Mind. American Educator, 22, pp.8-15 2014_debieb_notitie_v01.indd 9 09-10-14 14:48

Het belang van lezen Wat doet lezen met de taalontwikkeling van kinderen? Wetenschappelijk onderzoek laat het volgende zien: 10 Kinderen die veel lezen scoren hoger op de Cito-toetsen taal, wiskunde en studievaardigheden (Kortlever & Lemmens, 2011). Kinderen die veel lezen zijn beter in begrijpend lezen, spelling, grammatica en schrijven (Bus & Mol, 2011). Kinderen die veel lezen, kennen meer woorden. Wie iedere dag een kwartier in een boek leest, kan 1.000 nieuwe woorden per jaar leren (Bus & Mol, 2011; Nagy e.a., 1987). Dat is evenveel als het aantal woorden dat kinderen leren door woordenschatinstructie op school. Kinderen van ouders die zelf lezen en die met hun kind praten over boeken komen verder in het onderwijs (Notten, 2011). 2014_debieb_notitie_v01.indd 10 09-10-14 14:48

De conclusie Lezen is goed voor de taalontwikkeling van kinderen en dat maakt het belang van leesbevordering alleen maar groter. Leesbevordering is het meest effectief bij een doorlopend aanbod van ondersteunende en bij het taalonderwijs aansluitende activiteiten. Leesbevorderingsbeleid kan het best worden vormgegeven in structurele en inhoudelijke samenwerking met belangrijke instanties zoals gemeente, consultatiebureaus, kinderopvang, onderwijsinstellingen en de bibliotheek. De Bieb voor de Zaanstreek ziet de aanpak van taalontwikkeling en leesbevordering als een gezamenlijke verantwoordelijkheid van deze instanties en pleit dan ook voor een structurele samenwerking op strategisch, beleidsmatig en uitvoerend niveau. De opbrengst van zo n structurele samenwerking, is gezien de eerder genoemde onderzoeksresultaten, pure winst voor Zaanstad. Op dit moment biedt De Bieb al programma s aan voor kinderen van 0-12 jaar (BoekStart, Leesvoer, Ik lees al! en leesprogramma s voor groep 3 t/m 8) om lezen en leesplezier te bevorderen. Maar daarmee worden lang niet alle kinderen bereikt en zeker niet de kinderen die het juist zo hard nodig hebben en afhankelijk zijn van hun ouders. Deze groep bereik je alleen door met elkaar samen te werken, op een structurele niet vrijblijvende basis. 11 De Bieb en de schoolbesturen vragen de Gemeente Zaanstad dan ook om samen met alle betrokken partijen te kijken hoe we met elkaar het lezen kunnen bevorderen en zo taalachterstanden kunnen voorkomen. De ambitie van De Bieb, Agora en Zaan Primair om alle basisschoolleerlingen toegang te geven tot een door De Bieb onderhouden mediacollectie is alvast een goed begin, dat verder uitgebouwd kan worden tot een structurele samenwerking. 2014_debieb_notitie_v01.indd 11 09-10-14 14:48

oktober 2014 / www.debieb.nl 2014_debieb_notitie_v01.indd 12 09-10-14 14:48